Κυκλάδες
[…] Σίγουρα, κάποια ιστορία ερωτική, με διαστάσεις θεϊκές, θα προηγήθηκε από τους τεκτονικούς παλμούς και τις ανακατατάξεις των υδάτων, όταν γεννήθηκε το ελληνικό αρχιπέλαγος. Τον παραλογισμό που κλείνουν για μας οι μύθοι, κάποτε η ίδια η φύση τον ανατρέπει. Τότε μόνον αναλογιζόμαστε ότι, παρ' όλα αυτά, εμείς οι ίδιοι είναι που, παρά τη θέληση μας ίσως, τους δημιουργήσαμε. Απομένει να μάθουμε: αυτό το φως, αυτές οι συστάδες των νησιών, τι είναι; Ονειρευόμαστε;
Την ονομασία Κυκλάδες χρησιμοποίησαν οι αρχαίοι έλληνες συγγραφείς για να χαρακτηρίσουν το πυκνό σύμπλεγμα νησιών στο κέντρο του Αιγαίου πελάγους[2], τα οποία θεωρούσαν ότι σχηματίζουν έναν νοητό κύκλο γύρω από το ιερό νησί τους, τη Δήλο, τόπο γένησσης και λατρείας του θεού του φωτός, του Απόλλωνα[3].
Όπως αναφέρει ο Στράβων[4], οι Κυκλάδες ήταν δώδεκα στον αριθμό και γι αυτό το λόγο αποκλήθηκαν από τους βυζαντινούς, Δωδεκάνησα[5]. Πιο συγκεκριμένα, Κυκλάδες θεωρούνταν η Άνδρος, η Τήνος, η Μύκονος, η Σίφνος, η Σέριφος, η Νάξος, η Σύρος, η Πάρος, η Κύθνος, η Κέα και η Γυάρος. Σποράδες, ονόμαζαν τα νησιά που βρίσκονταν στην περιφέρεια των Κυκλάδων[6], διασπαρμένα στο Κρητικό, το Καρπάθιο και το Ικάριο Πέλαγος. Από αυτά η Μήλος, η Θήρα, η Κίμωλος, η Σίκινος, η Ίος, η Αμοργός και οι Μικρές Κυκλάδες, περιλαμβάνονται σήμερα στο σύμπλεγμα των νησιών.
Η Δήλος θεωρείτω από τους αρχαίους πλωτή (κινούμενη) νήσος[7] και ονομαζόταν Άδηλη, Αστερία ή Ορτυγία. Ακόμα και ο Αριστοτέλης, έγραψε ότι το όνομα Δήλος δόθηκε γιατί η νήσος αναδύθηκε πάνω από την επιφάνεια της θάλασσας, έγινε δηλαδή Δήλη (εμφανής)[8].
Σύμφωνα με τον Απολλόδωρο, πλάστηκε από το σώμα της Τιτανίδας Αστερίας που κατέφυγε στη θάλασσα μεταμορφωμένη σε ορτύκι (γι’ αυτό το παλιό της όνομα ήταν Ορτυγία) για να αποφύγει την αγκαλιά του Δία […] τῶν δὲ Κοίου θυγατέρων Ἀστερία μὲν ὁμοιωθεῖσα ὄρτυγι ἑαυτὴν εἰς θάλασσαν ἔρριψε, φεύγουσα τὴν πρὸς Δία συνουσίαν· καὶ πόλις ἀπ᾽ ἐκείνης Ἀστερία πρότερον κληθεῖσα, ὕστερον δὲ Δῆλος[…][9].
Στον Καλλίμαχο[10] και αλλού[11] αντίθετα, δεν αναφέρεται τίποτε περί Ορτυγίας. Ο Ποσειδώνας, γράφει ο Καλλίμαχος, έσειε τα όρη σχηματίζοντας νήσους τις οποίες μετακινούσε αναταράσσοντας τον βυθό της θάλασσας και τις ρίζωνε μακρυά από την ηπειρωτική ελλάδα. Την Δήλο που τότε λεγόταν Αστερία την άφησε να επιπλέει ολόγυρα στο Αιγαίο άδηλη.
Πολλά χρόνια αργότερα, η Λητώ, κόρη των Τιτάνων Κοίου και Φοίβης[12] και αδελφή της Αστερίας[13], εγγυμονούσσα από το σμίξιμό της με τον Δία[14], μιας και ουδεμία πόλη ρίσκαρε να προκαλέσει τη μάνητα της ζηλοφθονης Ήρας[15] αναζητούσε ένα τόπο για να γεννήσει […] Λητὼ δὲ συνελθοῦσα Διὶ κατὰ τὴν γῆν ἅπασαν ὑφ᾽ Ἥρας ἠλαύνετο, μέχρις εἰς Δῆλον ἐλθοῦσα […][16]. Κατατρεγμένη από την Ήρα, αφού διέσχισε όλη τη σημερινή ηπειρωτική Ελλάδα, ελληνικές πόλεις της Ιωνίας, και πολλά νησιά και κατέφυγε στη Δήλο που εμφανίστηκε μόλις η Λητώ ήταν έτοιμη να γεννήσει[17] ή με τη διαμεσολάβηση του Δία στο Ποσειδώνα που στήριξε το νησί με τέσσερις αδαμαντοπέδιλους κύωνες θεμελιώνοντάς το για να υποδεχτεί την Λητώ[18].
Στη Δήλο, η Λητώ κατελήφθη από τις ωδίνες του τοκετού. Σύμφωνα με τον ομηρικό ύμνο στον Απόλλωνα[19], εννέα ολόκληρα μερόνυχτα βασανιζόταν η Τιτανίδα. Στο πλευρό της παρασκέκονταν οι θεές Διώνη, Ρείη, Ιχναίη, Θέμιδα και Αμφιτρίτη και καθώς έβλεπαν ότι ο τοκετός καθυστερούσε έστειλαν ικέτιδα στον Όλυμπο την ποδήνεμο Ίριν για να παρακαλέσει τη θεά του τοκετού Ειλείθυια, που παρέμενε στον Όλυμπο δέσμια της Ήρας. Η Ειλείθυια πείστηκε να παρακούσει την ζηλόφθονη σύζυγο και επιτέλους στις 6 ή 7 του Θαργηλιώνος[20] η Λητώ […] γεννᾷ πρώτην Ἄρτεμιν, ὑφ᾽ ἧς μαιωθεῖσα ὕστερον Ἀπόλλωνα ἐγέννησεν […] [21].
Ενώ όλοι συμφωνούν για τη σειρά γέννησης (πρώτα η Άρτεμις και έπειτα ο Απόλλων), στον ομηρικό ύμνο εις Απόλλωνα αναφέρεται ότι η Λητώ γέννησε την Άρτεμη στην Ορτυγία και τον Απόλλωνα στη Δήλο[22]. Όπως είδαμε η αντίφαση αυτή λύθηκε από τον Απολλόδωρο με την ταύτιση Ορτυγίας και Δήλου. Μία άλλη άποψη αναφέρει ότι με το όνομα Ορτυγία εννοείται η Ρηνεία, η νησίδα που βρίσκεται στα δυτικά της Δήλου[23], ενώ ύπάρχουν και άλλες απόψεις που τοποθετούν την Ορτυγία στη Συρία[24], κοντά στις Συρακούσες της Σικελίας[25], και αλλού[26].
Μόλις γεννήθηκε ο Απόλλωνας η νήσος κατέστη Δήλη (ορατή) και τα υπόλοιπα νησιά έκαναν κύκλο γύρω της γι αυτό και ονομάστηκαν Κυκλάδες. Κατά μία άλλη άποψη ο Απόλλωνας, με τη γέννησή του, κατέστησε ορατή τη Δήλο μιας και το όνομά του, Δήλιος Απόλλωνας, σημαίνει εκείνος που τα φέρνει όλα στο φως «Δήλι' ἄναξ, πανδερκὲς ἔχων φαεσίμβροτον ὄμμα» σύμφωνα με τον 34ο Ορφικό Ύμνο[27].
Εκτός από τον Απόλλωνα και την Άρτεμις η Λητώ θεωρούταν προστάτιδα της Δήλου και λατρευόταν στο Λητώο. Αντάλλαξε το νησί με τον Ποσειδώνα δίδοντάς του την Καλαβρία [...]ἐνταυ̂θα ἠ̂ν ἄσυλον Ποσειδω̂νος ἱερόν, καί φασι τὸν θεὸν του̂τον ἀλλάξασθαι πρὸς μὲν Λητὼ τὴν Καλαυρίαν ἀντιδόντα Δη̂λον[…][28]
Βεβαίως, η κραναή Δήλος[29], αυτός ο γυμνός βράχος, δεν ήταν σημαντική απλά γιατί υπήρξε γενέθλιος τόπος του Απόλλωνα. Από στρατηγικής άποψης, ήταν μείζωνος σημασίας γιατί βρισκόταν στο κέντρο της αιγαιακής θάλασσας, στο μέσο της διαδρομής μεταξύ ηπειρωτικής Ελλάδας και των ισχυρών Ιωνικών αποικιών και εν των μέσω, όχι και τόσο ισχυρών, νησιωτικών πολιτειών. Μέσω της Δήλου, από πολύ νωρίς, επιχείρησε ο αθηναικός ιμπεριαλισμός να επιβάλει την πρωτοκαθεδρία του, με τον ίδιο τρόπο που το κέντρο του ΝΑΤΟ βρίσκεται στις Βρυξέλες και όχι στις Η.Π.Α. Θα λέγαμε λοιπόν ότι ακριβώς λόγως της γεωγραφικής της θέσης, η Δήλος υπήρξε γενέθλιος τόπος του Απόλλωνα.
[1] Οδυσσέας Ελύτης, Εν λευκώ, εκδόσεις Ίκαρος
[2] Ενδεικτικά βλέπε: Ηρόδοτος 1[171], Θουκυδίδης 1[8], Στράβων 10[485], Καλλίμαχος – Ύμνος εις Δήλον, στιχ 199, Διόδωρος Σικελιώτης, βιβλίο 5[50] κ.α.
Έξοχη ανάλυση στων περί Κυκλάδων αναφορών κάνει ο Στυλιανός Κορρές (Κυκλάδες, Εταιρεία Κυκλαδικών Μελετών, τόμος Α΄ 1961, σελ. 9-31 και φυσικά ο Μηλιαράκης 1874, 53-68
[3] Διονύσιος (περιηγητής), Οικουμένης Περιήγηση, MDCCCXXV Λειψία, στιχ. 525-528 […] Αί δ’ Ασίης πρώτην αίσαν λάχον, αμφίς εούσαι Δήλον εκυκλώσαντο, και ούνομα Κυκλάδες είσι, ρύσια δ’ Απόλλωνι χορούς ανάγουσιν άπασαι ισταμένου γλυκερού νέον είαρος, εύτ’ έν όρεσσιν ανθρώπων απάνευθε κυεί λιγύφθογγος αηδών […]
[4] Στράβων 10[485]
[5] Μηλιαράκης 1874, 3-4 και υποσημείωση 2
[6] Στράβων 10[485], Διονύσιος Περιηγητής, στιχ. 530 κ.ε.. Ευστάθιος, Σχόλια στον Διονύσιο τον περιηγητή 530, Μηλιαράκης 1874, 4
[7][…] Ήν γαρ το πάροιθε φορητά κυμάτεσσιν παντοδαπω̂ν τ' ἀνέμων ῥιπαι̂σιν […] Πίνδαρος, Τα Σωζόμενα, Αποσπασμάτια, Προσόδιο 7, Λειψία 1820, σελ. 242
[8] Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη όπως παρατίθεται από τον Πλίνιο (Μηλιαράκης 1874, 64)
[9] Απολλόδωρος Α, 4[1], επίσης Τζετζής, εις Λυκόφρων, 401, Hyginus, Fabulae, 53 στο Μηλιαράκης 1874, 59 και υπ. 210
[10]Καλλίμαχος, Ύμνος εις την Δήλον […] ή ως τά πρώτιστα μέγας θεός ούρεα θείνων, άορι τριγλώχινι τό οι Τελχίνες έτευξαν, νήσους ειναλίας ειργάζετο, νέρθε δέ πάσας, εκ νεάτων ώχλισσε καί εισεκύλισε θαλάσση; καί τάς μέν κατά βυσσόν, ίν' ηπείροιο λάθωνται, πρυμνόθεν ερρίζωσε: σέ δ' ουκ έθλιψεν ανάγκη, αλλ' άφετος πελάγεσσιν επέπλεες: ούνομα δ' ήν τοι 'Αστερίη τό παλαιόν, επεί βαθύν ήλαο τάφρον ουρανόθεν φεύγουσα Διός γάμον αστέρι ίση. τόφρα μέν ούπω τοι χρυσέη επεμίσγετο Λητώ, τόφρα δ' έτ' 'Αστερίη σύ καί ουδέπω έκλεο Δήλος[…] στο Καλλίμαχος, Ύμνοι και επιγράμματα, MDCCCXV Londini, σελ. 25-39
[11] Ομηρικοί Ύμνοι, εις Απόλλωναν Δήλιον, Πίνδαρος, Τα Σωζόμενα, Προσόδιο 6, Λειψία 1820, σελ. 242
[12] […] Φοίβη δ᾽ αὖ Κοίου πολυήρατον ἦλθεν ἐς εὐνήν· κυσαμένη δὴ ἔπειτα θεὰ θεοῦ ἐν φιλότητι Λητὼ κυανόπεπλον ἐγείνατο, μείλιχον αἰεί, μείλιχον ἐξ ἀρχῆς, ἀγανώτατον ἐντὸς Ὀλύμπου [...] Ησιόδου Θεογονία, στ 403-408
[13] Ησιόδου Θεογονία, στιχ. 409
[14] Ησιόδου Θεογονία, στιχ. 918-920
[15] Ομηρικοί Ύμνοι, Ύμνος στον Απόλλωνα Δήλιον, στιχ. 47
[16] Απολλόδωρος Α 4[1]
[17] Ομηρικοί Ύμνοι, Ύμνος στον Απόλλωνα Δήλιον, στιχ. 29-47
[18] […] ἀλλ' ἁ Κοιογενὴς ὁπότ' ὠδίνεσσι θύοισ' ἀγχιτόκοις ἐπέβα νιν, δὴ τότε τέσσαρες ὀρθαὶ πρέμνων ἀπώρουσαν χθονίων, ἂν δ' ἐπικράνοις σχέθον πέτραν ἀδαμαντοπέδιλοι κίονες: ἔνθα τεκοι̂σ' εὐδαίμον' ἐπόψατο γένναν […]Πίνδαρος, Τα Σωζόμενα, Προσόδια, 7-8, Λειψία 1820, σελ. 244
[19] στιχ. 117-130
[20] Ομηρικοί Ύμνοι 9 και 27 Πίνδαρος, Απόσπασμα 5 στο Μηλιαράκης 1874, 57 και υπ. 205
Θαργηλιών, 11ος μήνας του Αττικού ημερολογίου, περίπου 16 Μαΐου–15 Ιουνίου,Ημέρες 30 ). Κατά τον μήνα αυτόν επραγματοποιείτο ο θερισμός. Στις αρχές τού μηνός εγένοντο εκδηλώσεις εορτές, τα Θαργήλια, προς τιμήν τού Απόλλωνος (Λιβαθινός Άγγελος, Το ημερολόγιο των αρχαίων Ελλήνων και η μέθοδος χρονολόγησης διά των Ολυμπιάδων)
[21] Απολλόδωρος Α 4[1} γεννᾷ πρώτην Ἄρτεμιν, ὑφ᾽ ἧς μαιωθεῖσα ὕστερον Ἀπόλλωνα ἐγέννησεν.[…] Απολλόδωρος (ψευδό), βιβλιοθήκη, επίσης Τζετζής, εις Λυκόφρωνα, 401 και ο Hyginus, Fabulae, 53 Αθηναίος 9[392] στο Μηλιαράκης 1874, 59
[22] […] χαῖρε, μάκαιρ' ὦ Λητοῖ, ἐπεὶ τέκες ἀγλαὰ τέκνα, Ἀπόλλωνά τ' ἄνακτα καὶ Ἄρτεμιν ἰοχέαιραν, τὴν μὲν ἐν Ὀρτυγίῃ, τὸν δὲ κραναῇ ἐνὶ Δήλῳ […]Ομηρικοί Ύμνοι, Εις Απόλλωνα (Δήλιον), στιχ. 14-16. Επίσης Ορφικοί Ύμνοι, Λητού, Θυμίαμα, Σμύρναν.
[23] Στράβων 10[486]. Να σημειωθεί ότι η Άρτεμις (Ομήρου Οδύσσεια <ε>, 123) σκότωσε τον Ωρίωνα στην Ορτυγία.
[24] Ομήρου Οδύσσεια <ο>, 403
[25] Πίνδαρος, Πυθιονικοί, 2[9], Νεμεονικοί 1[2], Παυσανίας Ηλιακά Α (5), 7[2] και Αρκαδικά (8), 54[3], Στράβων 6[270]
[26] Παυσανίας Φωκικά, Λοκρών, Οζόλων (10), 38[12]
[27] Ορφικοί Ύμνοι, Ύμνος στον Απόλλωνα [Ἀπόλλωνος, θυμίαμα μάνναν]
[28] Στράβωνος Γεωγραφία, Βιβλίο 8, Κεφ. 6[14] (βικιθήκη)
[29] Ομηρικοί Ύμνοι, εις Απόλλωνα Δήλιον, στιχ. 72, Ορφικοί Ύμνοι, Εις Λητώ, Πίνδαρος, Ισθμιονικοί 1[3] κ.α.
