Από 4 έως 7 Σεπτεμβρίου 2008, θα πραγματοποιηθεί το Δ Παναξιακό Συνέδριο στην Κωμιακή με θέμα << Η ΝΑΞΟΣ ΔΙΑ ΜΕΣΟΥ ΤΩΝ ΑΙΩΝΩΝ> στο οποίο συμμετέχουν πολλοί και σπουδαίοι ομιλητές από την Νάξο αλλά και μη Νάξιοι ενώ σημαντική είναι και η συμμετοχή ξένων ομιλητών.
Το συνέδριο θα φιλοξενηθεί στο Δημοτικό σχολείο Κωμιακής. Είναι κρίμα που το φυλλάδιο του συνεδρίου δεν κυκλοφόρησε και σε ηλεκτρονική έκδοση εκτός από έντυπη έτσι ώστε να μπορεί να αναρτηθεί στα ενδιαφερόμενα μπλογκ και όχι μόνο. Παρεκτός και υπάρχει και δεν μπόρεσα να το εντοπίσω στο διαδίκτυο μετα από αληθινά ενδελεχή έρευνα!
Ανεξάρτητα πάντως από αυτό το συνέδριο είναι ένα εργαλείο που θα μας βοηθήσει να κατανοήσουμε περισσότερο την ιστορία μας.
Χρήστος Σιδερής
Ο Τόπος μας η Νάξος: σύγχρονες και παραδοσιακές ασχολίες των κατοίκων της σε σχέση με τις περιβαλλοντολογικές ιδιαιτερότητες-contains english abstract
http://81.186.166.197/sppe/sppe2/sppe/PDFs/1336-1343_sppe.pdf
Η Κεντρική Παραλία - The Central Beach
source: http://www.greecephotos.gr/gallery/displayimage.php?album=85&pos=11&dpgr_id=
Χωριά της Νάξου: Κωμιακή - Villages of Naxos: Komiaki
ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ: 572 κάτοικοι
ΕΚΤΑΣΗ: 42 km²
ΑΛΛΟΙ ΟΙΚΙΣΜΟΙ :
ΠΑΡΑΛΙΑΚΟΙ : η Αγιά , ο Απόλλωνας , ο Κάμπος , ο Μυρίσης , ο Ταξιάρχης , το Φαρακλό , η Χίλια Βρύση
ΜΝΗΜΕΙΑ: Αρχαιολογικός Χώρος Κούρος (Απόλλωνας 6ος π.Χ.), Ενετικός Πύργος Αγιάς (16 ος αιώνας), Μοναστήρι - Πηγή Αγιάς, μυκηναϊκός τάφος στη Χωστή
Εκκλησίες: Αγ. Γεώργιος (Χιλιετία), Παναγία Αγιάς, Φανερωμένης, Θεοσκέπαστης
Πανηγύρια- Γιορτές: 15\08 Παναγίας Αγιάς, 29\08 Ιωάννη, 08\09 Παναγίας Θεοσκέπαστης
Ένα από τα μεγαλύτερα χωριά της ορεινής Νάξου. Το χωριό είναι κτισμένο στην πλαγιά Μαλλιασμένα Χώματα, μια από τις ψηλότερες κορυφογραμμές του βουνού Κόρωνος. Η εκκλησία του, η Παναγιά η Θεοσκέπαστη, κτίστηκε πάνω στον παλιό ναό του Ταξιάρχη το 1864. Στη Λαγκαδιά που απλώνεται κάτω από το χωριό υπάρχουν τα ποτιστικά κηπευτικά των κατοίκων και οι νερόμυλοι που λειτουργούσαν παλιότερα, και απλώνεται μέχρι τον Απόλλωνα.
Η ευρύτερη περιοχή της Κορωνίδας εκτείνεται στο βόρειο τμήμα της Νάξου. Το χωριό είναι κτισμένο στην πλαγιά μίας από τις πιο ψηλές κορυφογραμμές του βουνού Κόρωνος, τα Μαλλιασμένα χωράφια, σε υψόμετρο 650-700 μέτρα.
Η λέξη «Κωμιακή» σημαίνει την περιφέρεια πολλών κομμών (μικρών χωριών). Από το γεωγραφικό κώμη πλάστηκε το εθνικό «Κωμιακή», από κάποια λοιπόν γυναίκα που ονομάστηκε Κωμιακή επειδή καταγόταν από τον τόπο Κώμη, ονομάστηκε η περιοχή που η γυναίκα αυτή κατείχε, Κωμιακή. Το όνομα αυτό εξακολούθησε να φέρει ο οικισμός που στη συνέχει δημιουργήθηκε.
Οι ακτές της περιοχής της Κορωνίδας απλώνονται από τη δυτική πλευρά της Νάξου, απ’ το Ακρωτήρι στη Φανερωμένη και φτάνουν μέχρι τον όρμο του Απόλλωνα στα ΒΑ. Οι πιο γνωστές από αυτές είναι: η Χίλια Βρύση, ο Κάμπος της Κορωνίδας, τ’ Αμπράμ, ο Αη Θόδωρος, η Μέλινος, η Αγιά, ο Απόλλωνας.
Ο Απόλλωνας βρίσκεται στο ΒΑ μέρος του νησιού. Έτσι ονομάζεται ο μικρός κολπίσκος απ’ όπου στον παλιό καιρό μετακομίστηκαν τα χονδρόκοκκα Ναξιακά μάρμαρα για τα αγάλματα και τα οικοδομήματα της Δήλου. Στον Απόλλωνα υπάρχει λατομείο μαρμάρου αρχαίων χρόνων, όπου διασώθηκε και το αρχαίο κολοσσιαίο άγαλμα του Απόλλωνα, μήκους 10 μέτρων το οποίο παρέμεινε ημιτελές από τα χρόνια εκείνα.
Οι περισσότεροι κάτοικοι της Κορωνίδας ήταν αγρότες και κτηνοτρόφοι. Υπήρχαν όμως και άλλα επαγγέλματα, όπως αυτά του μάστορα και του αγωγιάτη που απασχολούσαν μεγάλο αριθμό ανδρών. Οι αγωγιάτες ήταν πάρα πολλοί, είχαν όλοι μουλάρια κυρίως, αλλά και γαϊδούρια και μετέφεραν εμπορεύματα, προϊόντα, αλλά και ανθρώπους, ιδιαίτερα επισκέπτες και παραθεριστές. Η Κωμιακή είχε και πολλούς φούρνους που λειτουργούσαν κάθε Σάββατο για το ψήσιμο του ψωμιού της εβδομάδας. Κάθε γειτονιά είχε το δικό της φούρνο, ενώ ακόμα πιο παλιά σχεδόν κάθε σπίτι το δικό του. Άλλα γνωστά επαγγέλματα ήταν του μυλωνά, του σιδερά, του δεργάτη, του βοσκού, της σύστρας, της μαμής, του γανωτζή.
Η ύπαρξη της Βυζαντινής εκκλησίας του Αη Γιώργη στο νεκροταφείο του χωριού, που χρονολογείται στα 1200 περίπου, δείχνει ότι η Κωμιακή είναι οικισμός κατά πολύ παλιότερος. Στην Κωμιακή υπάρχει ο μοναδικός θολωτός τάφος του νησιού, ο τάφος της Χωστής, ο οποίος χρονολογείται στην Υστεροελλαδική περίοδο ( γύρω στο 1300 π.Χ.). Στην Κωμιακή υπάρχει λιοτρίβι το οποίο δε λειτουργεί πια καθώς και συνεταιρισμός υφαντών που συνεχίζει τις εργασίες του ακόμα και σήμερα.
Το χωριό είναι γνωστό για την πλούσια βλάστηση του η οποία οφείλεται στα άφθονα νερά του. Δεν είναι τυχαίο εξάλλου το γεγονός ότι στην Κωμιακή υπήρχαν πολλοί νερόμυλοι στη ρεματιά από το χωριό έως στον Απόλλωνα. Οι πιο γνωστές και παλιές πηγές είναι οι δύο βρύσες του χωριού, η βρύση του Γκισιμέ (τουρκικό τοπωνύμιο της περιοχής και από τα ελάχιστα της Νάξου) και η βρύση της Χωστής.
Μοναδική ψυχαγωγία ήταν τα γλέντια στα καφενεία τις πλάτσες,τα δώματα. Ο Κωμιακίτης χορευτής είναι μερακλής, αυτοσχεδιάζει, δημιουργεί στο χορό. Μόνο στην Κωμιακή απ’ όλη την Νάξο χορεύονταν ορισμένοι νησιώτικοι χοροί κυρίως αποκριάτικοι, ο Βιτζηλαιαδίστικος αλλά και η Κωμιακίτικη Βλάχα. Οι χοροί συνοδεύονταν από τα τοπικά παραδοσιακά όργανα, τη τζαμπούνα, το σουβλιάρι και το τουμπάκι.
Φορεσιά παραδοσιακή
«Η βράκα, ο γιλέκος τση η ζώνη και το φέσι,
να ‘ναι κι ο χορευτής καλός, τρελαίνομαι, μ’ αρέσει».
Πηγή: http://lyk-tragaias.kyk.sch.gr/KORONIDA.htm
ΕΚΤΑΣΗ: 42 km²
ΑΛΛΟΙ ΟΙΚΙΣΜΟΙ :
ΠΑΡΑΛΙΑΚΟΙ : η Αγιά , ο Απόλλωνας , ο Κάμπος , ο Μυρίσης , ο Ταξιάρχης , το Φαρακλό , η Χίλια Βρύση
ΜΝΗΜΕΙΑ: Αρχαιολογικός Χώρος Κούρος (Απόλλωνας 6ος π.Χ.), Ενετικός Πύργος Αγιάς (16 ος αιώνας), Μοναστήρι - Πηγή Αγιάς, μυκηναϊκός τάφος στη Χωστή
Εκκλησίες: Αγ. Γεώργιος (Χιλιετία), Παναγία Αγιάς, Φανερωμένης, Θεοσκέπαστης
Πανηγύρια- Γιορτές: 15\08 Παναγίας Αγιάς, 29\08 Ιωάννη, 08\09 Παναγίας Θεοσκέπαστης
Ένα από τα μεγαλύτερα χωριά της ορεινής Νάξου. Το χωριό είναι κτισμένο στην πλαγιά Μαλλιασμένα Χώματα, μια από τις ψηλότερες κορυφογραμμές του βουνού Κόρωνος. Η εκκλησία του, η Παναγιά η Θεοσκέπαστη, κτίστηκε πάνω στον παλιό ναό του Ταξιάρχη το 1864. Στη Λαγκαδιά που απλώνεται κάτω από το χωριό υπάρχουν τα ποτιστικά κηπευτικά των κατοίκων και οι νερόμυλοι που λειτουργούσαν παλιότερα, και απλώνεται μέχρι τον Απόλλωνα.
Η ευρύτερη περιοχή της Κορωνίδας εκτείνεται στο βόρειο τμήμα της Νάξου. Το χωριό είναι κτισμένο στην πλαγιά μίας από τις πιο ψηλές κορυφογραμμές του βουνού Κόρωνος, τα Μαλλιασμένα χωράφια, σε υψόμετρο 650-700 μέτρα.
Η λέξη «Κωμιακή» σημαίνει την περιφέρεια πολλών κομμών (μικρών χωριών). Από το γεωγραφικό κώμη πλάστηκε το εθνικό «Κωμιακή», από κάποια λοιπόν γυναίκα που ονομάστηκε Κωμιακή επειδή καταγόταν από τον τόπο Κώμη, ονομάστηκε η περιοχή που η γυναίκα αυτή κατείχε, Κωμιακή. Το όνομα αυτό εξακολούθησε να φέρει ο οικισμός που στη συνέχει δημιουργήθηκε.
Οι ακτές της περιοχής της Κορωνίδας απλώνονται από τη δυτική πλευρά της Νάξου, απ’ το Ακρωτήρι στη Φανερωμένη και φτάνουν μέχρι τον όρμο του Απόλλωνα στα ΒΑ. Οι πιο γνωστές από αυτές είναι: η Χίλια Βρύση, ο Κάμπος της Κορωνίδας, τ’ Αμπράμ, ο Αη Θόδωρος, η Μέλινος, η Αγιά, ο Απόλλωνας.
Ο Απόλλωνας βρίσκεται στο ΒΑ μέρος του νησιού. Έτσι ονομάζεται ο μικρός κολπίσκος απ’ όπου στον παλιό καιρό μετακομίστηκαν τα χονδρόκοκκα Ναξιακά μάρμαρα για τα αγάλματα και τα οικοδομήματα της Δήλου. Στον Απόλλωνα υπάρχει λατομείο μαρμάρου αρχαίων χρόνων, όπου διασώθηκε και το αρχαίο κολοσσιαίο άγαλμα του Απόλλωνα, μήκους 10 μέτρων το οποίο παρέμεινε ημιτελές από τα χρόνια εκείνα.
Οι περισσότεροι κάτοικοι της Κορωνίδας ήταν αγρότες και κτηνοτρόφοι. Υπήρχαν όμως και άλλα επαγγέλματα, όπως αυτά του μάστορα και του αγωγιάτη που απασχολούσαν μεγάλο αριθμό ανδρών. Οι αγωγιάτες ήταν πάρα πολλοί, είχαν όλοι μουλάρια κυρίως, αλλά και γαϊδούρια και μετέφεραν εμπορεύματα, προϊόντα, αλλά και ανθρώπους, ιδιαίτερα επισκέπτες και παραθεριστές. Η Κωμιακή είχε και πολλούς φούρνους που λειτουργούσαν κάθε Σάββατο για το ψήσιμο του ψωμιού της εβδομάδας. Κάθε γειτονιά είχε το δικό της φούρνο, ενώ ακόμα πιο παλιά σχεδόν κάθε σπίτι το δικό του. Άλλα γνωστά επαγγέλματα ήταν του μυλωνά, του σιδερά, του δεργάτη, του βοσκού, της σύστρας, της μαμής, του γανωτζή.
Η ύπαρξη της Βυζαντινής εκκλησίας του Αη Γιώργη στο νεκροταφείο του χωριού, που χρονολογείται στα 1200 περίπου, δείχνει ότι η Κωμιακή είναι οικισμός κατά πολύ παλιότερος. Στην Κωμιακή υπάρχει ο μοναδικός θολωτός τάφος του νησιού, ο τάφος της Χωστής, ο οποίος χρονολογείται στην Υστεροελλαδική περίοδο ( γύρω στο 1300 π.Χ.). Στην Κωμιακή υπάρχει λιοτρίβι το οποίο δε λειτουργεί πια καθώς και συνεταιρισμός υφαντών που συνεχίζει τις εργασίες του ακόμα και σήμερα.
Το χωριό είναι γνωστό για την πλούσια βλάστηση του η οποία οφείλεται στα άφθονα νερά του. Δεν είναι τυχαίο εξάλλου το γεγονός ότι στην Κωμιακή υπήρχαν πολλοί νερόμυλοι στη ρεματιά από το χωριό έως στον Απόλλωνα. Οι πιο γνωστές και παλιές πηγές είναι οι δύο βρύσες του χωριού, η βρύση του Γκισιμέ (τουρκικό τοπωνύμιο της περιοχής και από τα ελάχιστα της Νάξου) και η βρύση της Χωστής.
Μοναδική ψυχαγωγία ήταν τα γλέντια στα καφενεία τις πλάτσες,τα δώματα. Ο Κωμιακίτης χορευτής είναι μερακλής, αυτοσχεδιάζει, δημιουργεί στο χορό. Μόνο στην Κωμιακή απ’ όλη την Νάξο χορεύονταν ορισμένοι νησιώτικοι χοροί κυρίως αποκριάτικοι, ο Βιτζηλαιαδίστικος αλλά και η Κωμιακίτικη Βλάχα. Οι χοροί συνοδεύονταν από τα τοπικά παραδοσιακά όργανα, τη τζαμπούνα, το σουβλιάρι και το τουμπάκι.
Φορεσιά παραδοσιακή
«Η βράκα, ο γιλέκος τση η ζώνη και το φέσι,
να ‘ναι κι ο χορευτής καλός, τρελαίνομαι, μ’ αρέσει».
Πηγή: http://lyk-tragaias.kyk.sch.gr/KORONIDA.htm
Κωμιακή Νάξου - Komiaki, Naxos
Η περιοχή της Κωμιακής απλώνεται σε έκταση 40.000 στρεμμάτων στo Βόρειο, BA και BΔ τμήμα της Νάξου, σε μια έκταση όπου δεσπόζει ο ορεινός όγκος του βουνού «Κόρωνος», του οποίου η ψηλότερη κορυφή είναι 997 μ. και καταλήγει στις βόρειες βραχώδεις, απόκρημνες και θαλασσόδαρτες ακτές του νησιού.
Ανατολικά μια άλλη χαμηλότερη βουνοσειρά, παράλληλα με αυτή του βουνού «Κόρωνος», που ξεκινά από την βουνοκορφή «Μαυρομάρι», καταλήγει στον απότομο, αλλά και με μικρή κοιλάδα στο κέντρο του «Καλόγερο». Τα απότομα αυτά κορφοβούνια ενδιάμεσα σχηματίζουν βαθιά ρέματα, που συγκλίνουν μέσα απ’ τον «Τρανό Ρυάκα» ή «Κακόρυακα» στην εύφορη κοιλάδα του Απόλλωνα.
Στη δυτική πλευρά του ορεινού συγκροτήματος του βουνού «Κόρωνος», με ορίζοντα δηλ. τη θαλάσσια έκταση μεταξύ Πάρου-Μυκόνου, σχηματίζονται μερικά εγκάρσια παράβουνα με ενδιάμεσες δροσερές ρεματοκοιλάδες.
Σημαντικότερες είναι οι περιοχές Σκεπόνι, Μυρίσης, Κανάς, Αμπράμ, Κάμπος, Χίλια Βρύση, Φανερωμένη, και βορειότερα η μαγευτική Αγιά, ο Φαρακλός, οι Αρέλες.
Στα χαμηλότερα διαμορφώνονται αλλεπάλληλοι γραφικοί όρμοι, με καταγάλανα νερά και μικρές αμμώδεις παραλίες (Χίλια Βρύση, Κάμπος, Αμπράμ, Άης Θόδωρος, Απόλλωνας) συνεχόμενες σ’ αυτούς μικρές κοιλάδες με αμπελοσκεπείς πλαγιές, αλλά και σχετικά πεδινές εκτάσεις (Κάμπος, Φανερωμένη).
Το γραφικό παραδοσιακό χωριό της Κωμιακής είναι χτισμένο σε υψόμετρο 650-700 μέτρα, έχει ανοικτό ορίζοντα προς το Ικάριο πέλαγος, είναι όμως αθέατο από τις παράλιες περιοχές. Οι γύρω απ’ το χωριό πλαγιές είναι εύφορες, κατάφυτες από πλατάνια, δρυς, ασφονταμιές, ασπαρθιές, ελιές, οπωροφόρα δένδρα και θάμνους, με πολλά αμπέλια, περιβόλια, πηγές, νερόμυλους. Τα ρέματα ενώνονται με τον «Τρανό Ρυάκα» ή «Κακόργυακα» που εκβάλει στον όρμο του Απόλλωνα.
Ο τόπος έχει κατοικηθεί από τους προϊστορικούς ήδη χρόνους, όπως καταδεικνύεται από την ανεύρεση τριών τάφων τους οποίους ανέσκαψε το 1908 ο Κλων Στέφανος στη θέση Φερεντάκη, πίσω απ’ την εκκλησία του Αγίου Κων/νου νότια του οικισμού της Κωμιακής, αλλα και σε άλλα σημεία της ευρύτερης περιοχής, οι οποίοι χρονολογούνται στην εποχή 2770-2300 π.Χ.
Πανάρχαιος είναι και ο μνημειώδης θολωτός Μυκηναϊκός τάφος της Κωμιακής, ο οποίος βρίσκεται στην κατάφυτη κοιλάδα του Αξού στη βορινή πλευρά του οικισμού, σε απόσταση μερικών εκατοντάδων μέτρων από τα όρια του οικισμού, κοντά στη βρύση της Χωστής.
Ο θολωτός μυκηναϊκός τάφος της Κωμιακής από το μέγεθός του (3,40 μ. η διάμε-τρος, 2,60 το ύψος) και από την αρχιτεκτονική του δείχνει ότι δεν είναι τάφος ενός κοινού θνητού.
Ο τάφος χρονολογείται στην Υστεροελλαδική Ι και την ΥΕ ΙΙ περίοδο, περίπου στο τέλος του 15ου αι. π.Χ. Με βάση αυτή την χρονολόγηση ο τάφος πιθανώς είναι σύγχρονος με την πρώτη ακμή του μετέπειτα μεγάλου αστικού κέντρου στη Γρόττα της Νάξου. Ο θολωτός τάφος ανασκάφηκε το 1908 από τον αρχαιολόγο Κλων Στέφανο, αλλά για πολλές δεκαετίες λησμονήθηκε τόσο από τους αρχαιολόγους, όσο και από τους ντόπιους. Το 1995 ύστερα από πολύμηνες προσπάθειες εντοπίστηκε από τον φιλόλογο Νίκο Ι. Λεβογιάννη χωμένος μέσα σε πέτρες και θάμνους και στη συνέχεια ανοίχτηκε, καθαρίστηκε και έγινε επισκέψιμος στο κοινό. Ήδη εκατοντάδες τουρίστες κάθε καλοκαίρι τον επισκέπτονται.
Το μοναδικό αυτό μνημείο δεν μπορεί παρά να είναι ο τάφος κάποιου τοπικού άρχοντα, κάποιας οικογένειας επιφανών προσώπων της περιοχής, όπως εξάλλου συμβαίνει και με όλους τους μυκηναϊκούς τάφους που βρέθηκαν σε διάφορα μέρη της Ελλάδας.
Το όνομα αυτού του τοπικού άρχοντα δεν προκύπτει από τα φτωχικά ευρήματα του τάφου, ο οποίος βρέθηκε από τον αρχαιολόγο που τον ανέσκαψε «αρχαιόθεν σεσυλημένος», αλλά πιθανώς συνδέεται με το τοπωνύμιο της περιοχής «Αξός», το οποίο έμεινε στη μνήμη των κατοίκων της περιοχής και συνδέθηκε, τόσο με τον τάφο, όσο και με την τοποθεσία γύρω από τον τάφο.
Πολλοί από τους ηλικιωμένους κατοίκους της «απάνω γειτονιάς» του χωριού, που συνορεύει με την περιοχή, ονομάζουν Αξό τον ίδιο τον τάφο. Η ιδιοκτήτρια του αμπελιού Καλλιόπη Ιω. Μουστάκα, (πέθανε το 1997 σε ηλικία 88 ετών), αλλά και πολλοί κα΄τοικοι της γειτονιάς, μου αφηγήθηκαν ότι: «οι παλαιοί ρίχνανε τα ρούχα των απεθαμένων στον Αξό, μια μεγάλη τρύπα στην άκρια ενός αμπελιού εκεί κοντά στη βρύση τση Χωστής». Πρόκειται για την τρύπα που άνοιξαν αρχαιοκάπηλοι κατά την αρχαιότητα στο επάνω μέρος της νότιας πλευράς του τάφου και εισήλθαν στο εσωτερικό του. Η ύπαρξη του θολωτού μυκηναϊκού τάφου στην τοποθεσία Αξός μας οδηγεί στην εκτίμηση ότι κάποιος επιφανής, κάποιος άρχοντας, πιθανώς ονομαζόμενος Αξός, μπορεί να έζησε και να πέθανε κατά τη μακρινή αρχαιότητα στην περιοχή αυτή και το όνομά του να έμεινε εκεί ως ανάμνηση.
Η ονομασία Αξός «στον Αξό» αναφέρεται και σε παλαιά έγγραφα (προικοσύμφωνα, πωλητήρια κ.λπ.).
Γλωσσολογικά το τοπωνύμιο «Αξός» συνδέεται άμεσα με το όνομα «Νάξος». Παλιοί Ναξιώτες φιλόλογοι ( Ζ. Φραγκίσκος, Δ. Οικονομίδης κ.α.) καταγράφουν την εξέλιξη του ονόματος της Νάξου ως εξής: Νάξος > Αξία > Αξιά > Άξος. Είναι φανερό ότι το Αξός ταυτίζεται με το Άξος με καταβιβασμό του τόνου, γλωσσικό φαινόμενο πολύ συχνό, όπως και το το γλωσσικό φαινόμεο της προσθήκης του αρχικού Ν στο όνομα Νάξος, η οποία ερμηνεύεται ως «κατ’ αιτιατικήν συνεκφορά». Το φαινόμενο της «κατ’ αιτιατικήν συνεκφοράς» του ν συναντάται συχνά στο γλωσσικό ιδίωμα της περιοχής: αγωγός>αωός>αός> (υδραύλακας), τον αό> το ναό> ο ναός.
Κατά την αρχαία παράδοση ο Νάξος ήταν ο επικεφαλής των πρώτων οικιστών της Νάξου. Σύμφωνα με άλλο μύθο ο Νάξος ή Αξός ή Όαξος ήταν γιος του Απόλλωνα από τον έρωτά του με την κόρη του βασιλιά της Κρήτης Μίνωα Ακάλλη.
Το τοπωνύμιο «Αξός» συναντάται στην Κρήτη όπου επίσης συνδέεται και συγχέεται με την αρχαία πόλη Νάξο στην Κρήτη και στην Καπαδοκία της Μ. Ασίας όπου υπήρχε ελληνικό χωριό ονομαζόμενο επίσης «Αξός», το οποίο οι ντόπιοι ονόμαζαν και Ναξό.
Και τα τρία αυτά τοπωνύμια, Αξός στην Κωμιακή Νάξου, Αξός στην Καππαδοκία και Αξός στην Κρήτη, συνδέονται γλωσσικάμε το όνομα Νάξος. Και τα τρία δε είναι προελληνικά.
Στην ευρύτερη περιοχή της Κωμιακής διασώζονται επίσης πλήθος ερειπωμένων κτισμάτων και έργων, τα ελληνικά (κάστρα προϊστορικά στις τοποθεσίες Κανάς, γυναικόπετρα πάνω απ’ τον οικισμό Χίλια Βρύση), τα χαλκιδιά (ορυχεία και εργαστήρια χαλκού στον Απόλλωνα), τα κεραμειά, τα λιοτρίβια, τα καμίνια, οι φούρνοι, οι νερόμυλοι, οι ληνούδες, οι μάντρες, οι μιτάτοι, οι προστιάδες, οι διάσπαρτοι παντού αρχαίοι τάφοι και τα συγκροτημένα αρχαία νεκροταφεία (υπάρχουν πολλά τοπωνύμια που ονομάζονται «στο μνημόρι», όπου υπάρχουν διάσπαρτοι συλημένοι προϊστορικοί τάφοι) σε πολλές περιοχές της περιφέρειας Κωμιακής και άλλα μνημεία, καθώς και πολλά αρχαία τοπωνύμια, τα οποία οδηγούν στο συμπέρασμα ότι η περιοχή κατοικείται από ανθρώπους αδιάκοπα επί χιλιάδες χρόνια.
Στη βουνοκορφή πάνω απ’ τον όρμο του Απόλλωνα, τον «Καλόερο», σώζονται σε μεγάλη έκταση τα ερείπια του προϊστορικού κάστρου του Καλογέρου. Πρόκειται για ένα κάστρο τεράστιο σε έκταση, το οποίο λειτούργησε ως παρατηρητήριο και φρούριο από τους προϊστορικούς μέχρι τους βυζαντινούς χρόνους και την τουρκοκρατία.
Στη θέση «Καστράκι», αλλά και σε όλη την έκταση που είναι κτισμένος ο οικισμός του Απόλλωνα και μέχρι τον όρμο «Στσ’ Αφόρμους»δυτικά του οικισμού, εκτείνεται το αρχαίο λατομείο του Απόλλωνα, με τον υπερμεγέθη κούρο (11 μέτρα) από τους αρχαιότερους στον ελληνι κό χώρο, αφιερωμένο στο θεό Διόνυσο. Στην κορυφή του λόφου «Καστράκι» και στη θέση «γράμματα» βρίσκεται η επιγραφή «όρος ιερόν χωρίου Απόλλωνος».
Στη θέση «γράμματα» υπήρχε πιθανότατα ιερό αφιερωμένο στον Θεό Απόλλωνα. Το όνομα του οικισμού προέρχεται πιθανότατα από την αρχαία αυτή επιγραφή που χρονολογείται στα τέλη του 5ου και τις αρχές του 4ου αιώνα π.Χ.. Στον χώρο γύρω από τον κούρο υπάρχουν ως σήμερα έντονα τα σημάδια και τα απομεινάρια των εκτεταμένων δραστηριοτήτων του αρχαίου λατομείου στα 300 περίπου χρόνια που λειτούργησε (6ος, 5ος και 4ος αι. π.Χ.). Είναι εκατοντάδες οι μαρμάρινοι ημικατεργασμένοι όγκοι που αποκόπηκαν από εκεί και μεταφέρθηκαν στη Δήλο, την πόλη της Νάξου, τη Θήρα, τη Σάμο, την Κάτω Ιταλία, και σε άλλα μέρη του αρχαίου ελληνικού κόσμου.
Στα δυο πανάρχαια λατομεία της Νάξου, στον Απόλλωνα και στο Φλεριό (Μέλανες-Ποταμιά) γεννήθηκε η μεγαλύτερη τέχνη της αρχαιότητας, η ελληνική μαρμαρογλυπτική. Από τα δυο αυτά αρχαία λατομεία προέρχονται τα περισσότερα μαρμάρινα έργα και μνημεία που βρίσκονται στο ιερό νησί των αρχαίων Ελλήνων τη Δήλο, αλλά και δεκάδες κούροι που μεταφέρθηκαν στις περιοχές του αρχαίου ελληνικού κόσμου.
Εκτεταμένα απομεινάρια του υποτυπώδους αρχαίου λιμανιού του Απόλλωνα βρίσκονται στη θέση «Μάρμαρα», στην ακτή μπροστά από το παλιό ξενοδοχείο «Ματζάκου». Σώζεται σε μεγάλη έκταση ο μόλος του αρχαίου λιμανιού τον οποίο οι ντόπιοι ονομάζουν «στα μάρμαρα». Ο μόλος είναι κατασκευασμένος από μεγάλους μισοκατεργασμένους μαρμάρινους ογκόλιθους που τους «κατρακύλησαν» εκεί από το παρακείμενο αρχαίο λατομείο, το οποίο έφθανε μέχρι τη θάλασσα. Εκεί στην ακτή μπροστά στο ξενοδοχείο «Ματζάκου» κατέληγε και ο «αρχαίος δρόμος» πάνω στον οποίο μετέφεραν με το σύστημα της διολίσθησης τους ημίεργους κούρους και τους μαρμάρινους όγκους και τους φόρτωναν για να τους μεταφέρουν στη Δήλο και αλλού.
Ίχνη του «αρχαίου δρόμου» βρέθηκαν γύρω στα 1970 κατά τη διάνοιξη των θεμελίων των παρακείμενων οικοδομών (παλιό ξενοδοχείο «Ματζάκου» και ξενοδοχείου «Άδωνις»). Σύμφωνα με τις μαρτυρίες ντόπιων ο «αρχαίος δρόμος» ήταν πλακοστρωμένος με πλάκες από μάρμαρο. Ο αρχαίος δρόμος¨» ήταν μαρμαροστρωμένο φαρδύ μονοπάτι που ξεκινούσε από το εσωτερικό του αρχαίου λατομείου και έφθανε μέχρι την ακτή μπροστά στον αρχαίο μόλο. Μαρμαροστρωμένος δρόμος που συναντάται και σε άλλα αρχαία λατομεία
Το τοπωνύμιο Κωμιακή, η ονομασία του χωριού παραπέμπει στην ύπαρξη αρχαίου οικισμού εκεί που έφερε το όνομα Κώμη, γύρω απ’ τον οποίο αναπτύχθηκαν μικρότεροι οικισμοί, το Σκεπόνι, ο Απόλλωνας, ο Μυρίσης κ.α.
Το τοπωνύμιο Κωμιακή συναντάται καταγραμμένο σε έγγραφα από το 1537 και αυτό είναι το παλαιό όνομα του χωριού και της ευρύτερης περιοχής.
Το όνομα Κορωνίς-Κορωνίδα εμφανίζεται για πρώτη φορά το 1834, όταν ιδρύθηκαν στο νεοσύστατο ελληνικό κράτος οι πρώτοι δήμοι και ανάμεσα σ’ αυτούς ο Δήμος Κορωνίδος Νάξου με πρωτεύουσα την Κωμιακή.
Έχει προφανώς σχέση με τη νύμφη Κορωνίδα, τροφό του Απόλλωνα, που κατά την παράδοση ζούσε στο βουνό «Κόρωνος» η ψηλότερη κορυφή του οποίου βρίσκεται νότια του οικισμού Κωμιακή, πάνω από το Σκεπόνι.
Ο οικισμός της Κωμιακής ουδέποτε ονομάστηκε Κορωνίς*. Το όνομα Κορωνίς προσδιορίζει τον Δήμο και αργότερα την Κοινότητα, όχι όμως το χωριό.
Στα επίσημα έγγραφα ίδρυσης του Δήμου Κορωνίδος αναφέρεται ως πρωτεύουσα το χωριό Κωμιακή. Αλλά και στο νόμο με τον οποίο ιδρύθηκαν για πρώτη φορά οι κοινότητες (1912) αναφέρεται η Κοινότητα Κορωνίδος, η οποία περιλαμβάνει τους οικισμούς Κωμιακή, Απόλλωνα και Σκεπόνι.
Το χωριό αναπτύχθηκε και απέκτησε ξεχωριστή σημασία (όπως και τα άλλα γειτονικά χωριά της βόρειας Νάξου), κατά την περίοδο των αραβικών επιδρομών στο Αιγαίο (μέσα 7ου έως μέσα 10ου αι.), όταν οι παράλιοι οικισμοί της ευρύτερης περιοχής εγκαταλείφθησαν από τους κατοίκους τους από τον φόβο των πειρατών και των συχνών επιδρομών, λεηλασιών και αρπαγών ανθρώπων και αγαθών.
Δεν σώθηκαν όμως μέσα στην Κωμιακή σαφή στοιχεία από τους χρόνους εκείνους κατά τους οποίους κτίστηκε πιθανότατα το μοναστήρι της Αγιάς και ίσως ο Άγιος Θεόδωρος στον ομώνυμο όρμο.
Υπάρχει μόνο ο υστεροβυζαντινός ναός της Θεοσκέπαστης, στο κέντρο του χωριού, του οποίου η αρχική φάση (το καθολικό του βόρειου κλίτους που είναι αφιερωμένο στους Ταξιάρχες) ανήκει πιθανόν στους μέσους βυζαντινούς χρόνους.
Λίγο έξω απ’ το χωριό βρίσκεται ο βυζαντινός κοιμητηριακός ναός του Αγίου Γεωργίου, στη δε ευρύτερη ορατή περιοχή ο πιθανότατα βυζαντινός δίκλιτος ναός της Ζωοδόχου Πηγής-Αγίου Κων/νου (Βλακιώτισσας) στη θέση Βλακού και ο βυζαντινός ναός του Αγίου Νικολάου στον Τρούλλο με πολλές σημαντικές τοιχογραφίες.
Αργότερα προς το τέλος του 16ου αι. χτίστηκε το Μοναστήρι της Φανερωμένης.
Η ύπαρξη φράγκικου κάστρου στο κέντρο του χωριού και στο πιο στρατηγικό σημείο του, σημαντικά τμήματα του οποίου διασώζονται, καθώς και οι γραπτές και προφορικές αναφορές για την ύπαρξη μικρού διόροφου πύργου τον οποίο οι κάτοικοι ονομάζουν «πύργο του φράγκου» μέσα στο χωριό και σε συνδυασμό με τους φράγκικους πύργους στο Σκεπόνι του Γριμάλδι, στου Κανά του Ντερεμόν, στην Αγιά των Κόκκων-Σπανών, στο Μαυρομάρι που δεν ολοκληρώθηκε, επιβεβαιώνουν την ανάπτυξη στην περιοχή ισχυρών φεουδαρχικών δομών κατά την περίοδο της Φραγκοκρατίας.
Η ζωή στην περιοχή συνεχίστηκε αδιάκοπα καθ’ όλη τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας-Φραγκοκρατίας.
Στην Κωμιακή διασώζεται ένα απ’ τα ελάχιστα τούρκικα τοπωνύμια της Νάξου, το τοπωνύμιο Γκισιμές. Έτσι ονομάζεται, ως σήμερα, η περιοχή όπου βρίσκεται η ομώνυμη πηγή-βρύση, από την οποία υδρευόταν το μεγαλύτερο μέρος του χωριού και αρδευόταν πολλά από τα περιβόλια στους πρόποδες του χωριού.
Οι Κωμιακίτες, όπως και οι άλλοι Ναξιώτες, ανέπτυξαν στενές σχέσεις με τα παράλια της Μ. Ασίας, την Πόλη και τα νησιά του Ανατολικού Αιγαίου που κι αυτά ήταν στενά δεμένα με τα παράλια της Μ. Ασίας. Μέχρι το 1922 πολλοί Κωμιακίτες πήγαιναν και δούλευαν σε εποχιακές αγροτικές εργασίες στην περιοχή της Σμύρνης και των Βουρλών, όπως και στην Πόλη.
Αποτέλεσμα αυτών των σχέσεων είναι και το γεγονός ότι στην Κωμιακή κατέφυγαν κυνηγημένοι απ’ τους Τούρκους το 1822 τα αδέλφια Μαστροεργάκης και Μαστροκώστας Αγγελής από το Αϊβαλί και δημιούργησαν την πολυπληθή οικογένεια Αγγελή.
Οι Καρούσηδες είναι Χιώτες με ρίζες Μικρασιάτικες.
Οι Μπιτζηλαίοι>Βιτζηλαίοι, με ρίζες απ’ το Αϊβαλί και οι Μπιτζηλάκηδες από την Κρήτη, που αργότερα έγιναν κι αυτοί Μπιτζηλαίοι>Βιτζηλαίοι.
Οι Λεβαϊαννάδες με ρίζες απ’ την Ικαριά. Το αρχικό τους επίθετο ήταν Κόχυλας, επίθετο που και σήμερα συναντάται ευρύτατα στην Ικαρία.
Οι Χατζόπουλοι με ρίζες απ’ την Πόλη.
Οι Κορρέδες με ρίζες από τους Άγιους τόπους.
Οι Χωριανόπουλοι από Πελοπόννησο, όπως και οι Πιτταράδες.
Οι Αλιμπερτάδες και οι Φρατζέσκοι με ρίζες από Φράκγικες οικογένειες φεουδαρχών.
Στην Κωνσταντινούπολη έφυγε σε νεαρή ηλικία και ο Κωμιακίτης Σακελάριος Ι. Χωριανόπουλος, (γεννήθηκε το 1763 στην Κωμιακή) γιος του παπα-Γιάννη Εμμ. Χωριανόπουλου, του γενάρχη των Χωριανοπουλαίων της Κωμιακής (ήρθε από το Χαλκί όπου ήταν παπάς ο πατέρας του και η καταγωγή τους είναι από τη Σπάρτη).
Ο Σακελάριος έγινε μοναχός και ονομάστηκε Άνθιμος. Το 1789 χειροτονήθηκε διάκος και συνδέθηκε με στενή φιλία με τον Εθνομάρτυρα Γρηγόριο Ε΄. Το 1797 γίνεται πρωτοσύγκελος του Οικουμενικού Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως και τον ίδιο χρόνο εκλέγεται μητροπολίτης Σμύρνης με την υποστήριξη του Οικουμενικού Πατριάρχη Γρηγορίου Ε΄. Ο Άνθιμος παρέμεινε Μητροπολίτης Σμύρνης επί 24 χρόνια.
Το 1822, όντας φυλακισμένος στην Κωνσταντινούπολη από τους Τούρκους, εκλέχτηκε Οικουμενικός Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως, ονομασθείς Άνθιμος Γ΄. Παρέμεινε Πατριάρχης μέχρι το 1824, όταν οι Τούρκοι τον καθαίρεσαν και τον εξόρισαν στα βάθη της Ασίας. Ο Σουλτάνος σχεδίαζε τη δολοφονία του, επειδή αρνιόταν να αποκηρύξει την Επανάσταση του ’21, αλλά φοβήθηκε την αντίδραση των λαών της Ευρώπης.
Ο Άνθιμος πέθανε το 1842 σε ηλικία 80 ετών στη Σμύρνη και τάφηκε στο προαύλιο της αγαπημένης του εκκλησιάς τον Άγιο Ιωάννη τον Θεολόγο στον απάνω μαχαλά της Σμύρνης. Στο ναό αυτό βρισκόταν αναρτημένο μέχρι το 1922 το πορτραίτο του.
Κατά την ίδια περίοδο της επανάστασης του 1821 πολλοί Ναξιώτες με αρχηγό τον Κωμιακίτη Νικόλαο Μυκώνιο έσπευσαν να πολεμήσουν στον απελευθερωτικό αγώνα του Έθνους και αγωνίστηκαν ηρωικά.
ο Μυκώνιος ανδραγάθησε και τραυματίστηκε σε πολλές ναυμαχίες και μάχες. Ο Νικόλαος Μυκώνιος είναι, μαζί με τον Ιωάννη Παπαρρηγόπουλο από τον Δαμαριώνα, οι σημαντικότεροι Ναξιώτες αγωνιστές του 1821. Γιος του Νικολάου Μυκωνίου ήταν ο Ελευθέριος Μυκώνιος, στρατηγός και για πολλά χρόνια Βουλευτής Νάξου και Κυκλάδων.
Από τα αναπτυγμένα παράλια της Μ. Ασίας οι Κωμιακίτες και οι άλλοι Ναξιώτες έφεραν πολλά πολιτισμικά στοιχεία και κυρίως μουσικά ακούσματα πάνω στα οποία καλλιέργησαν την παραδοσιάκη μας μουσική.
Ο Κωμιακίτης βιολάτορας Θεοφάνης Παντελιάς ο σημαντικότερος Ναξιώτης βιολιτζής, με τα μουσικά ακούσματα που έφερε απ’ τη Μ. Ασία γύρω στα 1920 με 1925, συνέβαλε καθοριστικά στην εξέλιξη και τον εμπλουτισμό της παραδοσιακής ναξιώτικης μουσικής.
Η Κωμιακή θεωρείται κοιτίδα της ναξιώτικης μουσικής παράδοσης. Ο Μπιτζηλαιαδίστικος χορός και σκοπός, που μόνο στην Κωμιακή χορευόταν και τραγουδιόταν, είναι χαρακτηριστικό δείγμα του ρόλου που έπαιξαν οι κάτοικοι της περιοχής αυτής στη διαμόρφωση και εξέλιξη της παραδοσιακής ναξιώτικης μουσικής, αυτής που σήμερα την ονομάζουν (κακώς) νησιώτικη μουσική.
Η ιστορία αυτού του τόπου και η πορεία των κατοίκων του διά μέσου των χιλιετιών και των αιώνων είναι σπουδαία και μεγάλη, άγνωστη όμως μέχρι πρόσφατα στους πολλούς.
Χρέος μας είναι να την μελετήσουμε, να την αναδείξουμε και να τη διδάξουμε στις νεότερες γενιές.
του φιλόγου Νίκου Ι. Λεβογιάννη
Πηγή:http://www.drymalianaxos.gr/Komiaki.htm
*Εδώ ο κύριος Λεβογιάννης κάνει λάθος. Ο παλαιός δήμος Κορωνίδας παρέμεινε ενιαίος δήμος μέχρι το 1912 όταν και διασπάστηκε σε τρεις διαφορετικούς δήμους (3): τον δήμο Βόθρων (Βόθροι-Κεραμωτή) με πρωτεύουσα τους Βόθρους, τον δήμο Σκαδού (Σκαδό-Μέση) με πρωτεύουσα το Σκαδό και τον δήμο Κορωνίδας με πρωτεύουσα την Κορωνίδα. Δηλαδή η Κωμιακή όχι μόνο οικειοποιήθηκε το όνομα Κορωνίδα για την ευρύτερη περιοχή της αλλά άλλαξε και το παραδοσιακό όνομα του χωριού.
Πηγή: Β.Δ. 29-8-1912 ΦΕΚ. Α 261/1912)
Ανατολικά μια άλλη χαμηλότερη βουνοσειρά, παράλληλα με αυτή του βουνού «Κόρωνος», που ξεκινά από την βουνοκορφή «Μαυρομάρι», καταλήγει στον απότομο, αλλά και με μικρή κοιλάδα στο κέντρο του «Καλόγερο». Τα απότομα αυτά κορφοβούνια ενδιάμεσα σχηματίζουν βαθιά ρέματα, που συγκλίνουν μέσα απ’ τον «Τρανό Ρυάκα» ή «Κακόρυακα» στην εύφορη κοιλάδα του Απόλλωνα.
Στη δυτική πλευρά του ορεινού συγκροτήματος του βουνού «Κόρωνος», με ορίζοντα δηλ. τη θαλάσσια έκταση μεταξύ Πάρου-Μυκόνου, σχηματίζονται μερικά εγκάρσια παράβουνα με ενδιάμεσες δροσερές ρεματοκοιλάδες.
Σημαντικότερες είναι οι περιοχές Σκεπόνι, Μυρίσης, Κανάς, Αμπράμ, Κάμπος, Χίλια Βρύση, Φανερωμένη, και βορειότερα η μαγευτική Αγιά, ο Φαρακλός, οι Αρέλες.
Στα χαμηλότερα διαμορφώνονται αλλεπάλληλοι γραφικοί όρμοι, με καταγάλανα νερά και μικρές αμμώδεις παραλίες (Χίλια Βρύση, Κάμπος, Αμπράμ, Άης Θόδωρος, Απόλλωνας) συνεχόμενες σ’ αυτούς μικρές κοιλάδες με αμπελοσκεπείς πλαγιές, αλλά και σχετικά πεδινές εκτάσεις (Κάμπος, Φανερωμένη).
Το γραφικό παραδοσιακό χωριό της Κωμιακής είναι χτισμένο σε υψόμετρο 650-700 μέτρα, έχει ανοικτό ορίζοντα προς το Ικάριο πέλαγος, είναι όμως αθέατο από τις παράλιες περιοχές. Οι γύρω απ’ το χωριό πλαγιές είναι εύφορες, κατάφυτες από πλατάνια, δρυς, ασφονταμιές, ασπαρθιές, ελιές, οπωροφόρα δένδρα και θάμνους, με πολλά αμπέλια, περιβόλια, πηγές, νερόμυλους. Τα ρέματα ενώνονται με τον «Τρανό Ρυάκα» ή «Κακόργυακα» που εκβάλει στον όρμο του Απόλλωνα.
Ο τόπος έχει κατοικηθεί από τους προϊστορικούς ήδη χρόνους, όπως καταδεικνύεται από την ανεύρεση τριών τάφων τους οποίους ανέσκαψε το 1908 ο Κλων Στέφανος στη θέση Φερεντάκη, πίσω απ’ την εκκλησία του Αγίου Κων/νου νότια του οικισμού της Κωμιακής, αλλα και σε άλλα σημεία της ευρύτερης περιοχής, οι οποίοι χρονολογούνται στην εποχή 2770-2300 π.Χ.
Πανάρχαιος είναι και ο μνημειώδης θολωτός Μυκηναϊκός τάφος της Κωμιακής, ο οποίος βρίσκεται στην κατάφυτη κοιλάδα του Αξού στη βορινή πλευρά του οικισμού, σε απόσταση μερικών εκατοντάδων μέτρων από τα όρια του οικισμού, κοντά στη βρύση της Χωστής.
Ο θολωτός μυκηναϊκός τάφος της Κωμιακής από το μέγεθός του (3,40 μ. η διάμε-τρος, 2,60 το ύψος) και από την αρχιτεκτονική του δείχνει ότι δεν είναι τάφος ενός κοινού θνητού.
Ο τάφος χρονολογείται στην Υστεροελλαδική Ι και την ΥΕ ΙΙ περίοδο, περίπου στο τέλος του 15ου αι. π.Χ. Με βάση αυτή την χρονολόγηση ο τάφος πιθανώς είναι σύγχρονος με την πρώτη ακμή του μετέπειτα μεγάλου αστικού κέντρου στη Γρόττα της Νάξου. Ο θολωτός τάφος ανασκάφηκε το 1908 από τον αρχαιολόγο Κλων Στέφανο, αλλά για πολλές δεκαετίες λησμονήθηκε τόσο από τους αρχαιολόγους, όσο και από τους ντόπιους. Το 1995 ύστερα από πολύμηνες προσπάθειες εντοπίστηκε από τον φιλόλογο Νίκο Ι. Λεβογιάννη χωμένος μέσα σε πέτρες και θάμνους και στη συνέχεια ανοίχτηκε, καθαρίστηκε και έγινε επισκέψιμος στο κοινό. Ήδη εκατοντάδες τουρίστες κάθε καλοκαίρι τον επισκέπτονται.
Το μοναδικό αυτό μνημείο δεν μπορεί παρά να είναι ο τάφος κάποιου τοπικού άρχοντα, κάποιας οικογένειας επιφανών προσώπων της περιοχής, όπως εξάλλου συμβαίνει και με όλους τους μυκηναϊκούς τάφους που βρέθηκαν σε διάφορα μέρη της Ελλάδας.
Το όνομα αυτού του τοπικού άρχοντα δεν προκύπτει από τα φτωχικά ευρήματα του τάφου, ο οποίος βρέθηκε από τον αρχαιολόγο που τον ανέσκαψε «αρχαιόθεν σεσυλημένος», αλλά πιθανώς συνδέεται με το τοπωνύμιο της περιοχής «Αξός», το οποίο έμεινε στη μνήμη των κατοίκων της περιοχής και συνδέθηκε, τόσο με τον τάφο, όσο και με την τοποθεσία γύρω από τον τάφο.
Πολλοί από τους ηλικιωμένους κατοίκους της «απάνω γειτονιάς» του χωριού, που συνορεύει με την περιοχή, ονομάζουν Αξό τον ίδιο τον τάφο. Η ιδιοκτήτρια του αμπελιού Καλλιόπη Ιω. Μουστάκα, (πέθανε το 1997 σε ηλικία 88 ετών), αλλά και πολλοί κα΄τοικοι της γειτονιάς, μου αφηγήθηκαν ότι: «οι παλαιοί ρίχνανε τα ρούχα των απεθαμένων στον Αξό, μια μεγάλη τρύπα στην άκρια ενός αμπελιού εκεί κοντά στη βρύση τση Χωστής». Πρόκειται για την τρύπα που άνοιξαν αρχαιοκάπηλοι κατά την αρχαιότητα στο επάνω μέρος της νότιας πλευράς του τάφου και εισήλθαν στο εσωτερικό του. Η ύπαρξη του θολωτού μυκηναϊκού τάφου στην τοποθεσία Αξός μας οδηγεί στην εκτίμηση ότι κάποιος επιφανής, κάποιος άρχοντας, πιθανώς ονομαζόμενος Αξός, μπορεί να έζησε και να πέθανε κατά τη μακρινή αρχαιότητα στην περιοχή αυτή και το όνομά του να έμεινε εκεί ως ανάμνηση.
Η ονομασία Αξός «στον Αξό» αναφέρεται και σε παλαιά έγγραφα (προικοσύμφωνα, πωλητήρια κ.λπ.).
Γλωσσολογικά το τοπωνύμιο «Αξός» συνδέεται άμεσα με το όνομα «Νάξος». Παλιοί Ναξιώτες φιλόλογοι ( Ζ. Φραγκίσκος, Δ. Οικονομίδης κ.α.) καταγράφουν την εξέλιξη του ονόματος της Νάξου ως εξής: Νάξος > Αξία > Αξιά > Άξος. Είναι φανερό ότι το Αξός ταυτίζεται με το Άξος με καταβιβασμό του τόνου, γλωσσικό φαινόμενο πολύ συχνό, όπως και το το γλωσσικό φαινόμεο της προσθήκης του αρχικού Ν στο όνομα Νάξος, η οποία ερμηνεύεται ως «κατ’ αιτιατικήν συνεκφορά». Το φαινόμενο της «κατ’ αιτιατικήν συνεκφοράς» του ν συναντάται συχνά στο γλωσσικό ιδίωμα της περιοχής: αγωγός>αωός>αός> (υδραύλακας), τον αό> το ναό> ο ναός.
Κατά την αρχαία παράδοση ο Νάξος ήταν ο επικεφαλής των πρώτων οικιστών της Νάξου. Σύμφωνα με άλλο μύθο ο Νάξος ή Αξός ή Όαξος ήταν γιος του Απόλλωνα από τον έρωτά του με την κόρη του βασιλιά της Κρήτης Μίνωα Ακάλλη.
Το τοπωνύμιο «Αξός» συναντάται στην Κρήτη όπου επίσης συνδέεται και συγχέεται με την αρχαία πόλη Νάξο στην Κρήτη και στην Καπαδοκία της Μ. Ασίας όπου υπήρχε ελληνικό χωριό ονομαζόμενο επίσης «Αξός», το οποίο οι ντόπιοι ονόμαζαν και Ναξό.
Και τα τρία αυτά τοπωνύμια, Αξός στην Κωμιακή Νάξου, Αξός στην Καππαδοκία και Αξός στην Κρήτη, συνδέονται γλωσσικάμε το όνομα Νάξος. Και τα τρία δε είναι προελληνικά.
Στην ευρύτερη περιοχή της Κωμιακής διασώζονται επίσης πλήθος ερειπωμένων κτισμάτων και έργων, τα ελληνικά (κάστρα προϊστορικά στις τοποθεσίες Κανάς, γυναικόπετρα πάνω απ’ τον οικισμό Χίλια Βρύση), τα χαλκιδιά (ορυχεία και εργαστήρια χαλκού στον Απόλλωνα), τα κεραμειά, τα λιοτρίβια, τα καμίνια, οι φούρνοι, οι νερόμυλοι, οι ληνούδες, οι μάντρες, οι μιτάτοι, οι προστιάδες, οι διάσπαρτοι παντού αρχαίοι τάφοι και τα συγκροτημένα αρχαία νεκροταφεία (υπάρχουν πολλά τοπωνύμια που ονομάζονται «στο μνημόρι», όπου υπάρχουν διάσπαρτοι συλημένοι προϊστορικοί τάφοι) σε πολλές περιοχές της περιφέρειας Κωμιακής και άλλα μνημεία, καθώς και πολλά αρχαία τοπωνύμια, τα οποία οδηγούν στο συμπέρασμα ότι η περιοχή κατοικείται από ανθρώπους αδιάκοπα επί χιλιάδες χρόνια.
Στη βουνοκορφή πάνω απ’ τον όρμο του Απόλλωνα, τον «Καλόερο», σώζονται σε μεγάλη έκταση τα ερείπια του προϊστορικού κάστρου του Καλογέρου. Πρόκειται για ένα κάστρο τεράστιο σε έκταση, το οποίο λειτούργησε ως παρατηρητήριο και φρούριο από τους προϊστορικούς μέχρι τους βυζαντινούς χρόνους και την τουρκοκρατία.
Στη θέση «Καστράκι», αλλά και σε όλη την έκταση που είναι κτισμένος ο οικισμός του Απόλλωνα και μέχρι τον όρμο «Στσ’ Αφόρμους»δυτικά του οικισμού, εκτείνεται το αρχαίο λατομείο του Απόλλωνα, με τον υπερμεγέθη κούρο (11 μέτρα) από τους αρχαιότερους στον ελληνι κό χώρο, αφιερωμένο στο θεό Διόνυσο. Στην κορυφή του λόφου «Καστράκι» και στη θέση «γράμματα» βρίσκεται η επιγραφή «όρος ιερόν χωρίου Απόλλωνος».
Στη θέση «γράμματα» υπήρχε πιθανότατα ιερό αφιερωμένο στον Θεό Απόλλωνα. Το όνομα του οικισμού προέρχεται πιθανότατα από την αρχαία αυτή επιγραφή που χρονολογείται στα τέλη του 5ου και τις αρχές του 4ου αιώνα π.Χ.. Στον χώρο γύρω από τον κούρο υπάρχουν ως σήμερα έντονα τα σημάδια και τα απομεινάρια των εκτεταμένων δραστηριοτήτων του αρχαίου λατομείου στα 300 περίπου χρόνια που λειτούργησε (6ος, 5ος και 4ος αι. π.Χ.). Είναι εκατοντάδες οι μαρμάρινοι ημικατεργασμένοι όγκοι που αποκόπηκαν από εκεί και μεταφέρθηκαν στη Δήλο, την πόλη της Νάξου, τη Θήρα, τη Σάμο, την Κάτω Ιταλία, και σε άλλα μέρη του αρχαίου ελληνικού κόσμου.
Στα δυο πανάρχαια λατομεία της Νάξου, στον Απόλλωνα και στο Φλεριό (Μέλανες-Ποταμιά) γεννήθηκε η μεγαλύτερη τέχνη της αρχαιότητας, η ελληνική μαρμαρογλυπτική. Από τα δυο αυτά αρχαία λατομεία προέρχονται τα περισσότερα μαρμάρινα έργα και μνημεία που βρίσκονται στο ιερό νησί των αρχαίων Ελλήνων τη Δήλο, αλλά και δεκάδες κούροι που μεταφέρθηκαν στις περιοχές του αρχαίου ελληνικού κόσμου.
Εκτεταμένα απομεινάρια του υποτυπώδους αρχαίου λιμανιού του Απόλλωνα βρίσκονται στη θέση «Μάρμαρα», στην ακτή μπροστά από το παλιό ξενοδοχείο «Ματζάκου». Σώζεται σε μεγάλη έκταση ο μόλος του αρχαίου λιμανιού τον οποίο οι ντόπιοι ονομάζουν «στα μάρμαρα». Ο μόλος είναι κατασκευασμένος από μεγάλους μισοκατεργασμένους μαρμάρινους ογκόλιθους που τους «κατρακύλησαν» εκεί από το παρακείμενο αρχαίο λατομείο, το οποίο έφθανε μέχρι τη θάλασσα. Εκεί στην ακτή μπροστά στο ξενοδοχείο «Ματζάκου» κατέληγε και ο «αρχαίος δρόμος» πάνω στον οποίο μετέφεραν με το σύστημα της διολίσθησης τους ημίεργους κούρους και τους μαρμάρινους όγκους και τους φόρτωναν για να τους μεταφέρουν στη Δήλο και αλλού.
Ίχνη του «αρχαίου δρόμου» βρέθηκαν γύρω στα 1970 κατά τη διάνοιξη των θεμελίων των παρακείμενων οικοδομών (παλιό ξενοδοχείο «Ματζάκου» και ξενοδοχείου «Άδωνις»). Σύμφωνα με τις μαρτυρίες ντόπιων ο «αρχαίος δρόμος» ήταν πλακοστρωμένος με πλάκες από μάρμαρο. Ο αρχαίος δρόμος¨» ήταν μαρμαροστρωμένο φαρδύ μονοπάτι που ξεκινούσε από το εσωτερικό του αρχαίου λατομείου και έφθανε μέχρι την ακτή μπροστά στον αρχαίο μόλο. Μαρμαροστρωμένος δρόμος που συναντάται και σε άλλα αρχαία λατομεία
Το τοπωνύμιο Κωμιακή, η ονομασία του χωριού παραπέμπει στην ύπαρξη αρχαίου οικισμού εκεί που έφερε το όνομα Κώμη, γύρω απ’ τον οποίο αναπτύχθηκαν μικρότεροι οικισμοί, το Σκεπόνι, ο Απόλλωνας, ο Μυρίσης κ.α.
Το τοπωνύμιο Κωμιακή συναντάται καταγραμμένο σε έγγραφα από το 1537 και αυτό είναι το παλαιό όνομα του χωριού και της ευρύτερης περιοχής.
Το όνομα Κορωνίς-Κορωνίδα εμφανίζεται για πρώτη φορά το 1834, όταν ιδρύθηκαν στο νεοσύστατο ελληνικό κράτος οι πρώτοι δήμοι και ανάμεσα σ’ αυτούς ο Δήμος Κορωνίδος Νάξου με πρωτεύουσα την Κωμιακή.
Έχει προφανώς σχέση με τη νύμφη Κορωνίδα, τροφό του Απόλλωνα, που κατά την παράδοση ζούσε στο βουνό «Κόρωνος» η ψηλότερη κορυφή του οποίου βρίσκεται νότια του οικισμού Κωμιακή, πάνω από το Σκεπόνι.
Ο οικισμός της Κωμιακής ουδέποτε ονομάστηκε Κορωνίς*. Το όνομα Κορωνίς προσδιορίζει τον Δήμο και αργότερα την Κοινότητα, όχι όμως το χωριό.
Στα επίσημα έγγραφα ίδρυσης του Δήμου Κορωνίδος αναφέρεται ως πρωτεύουσα το χωριό Κωμιακή. Αλλά και στο νόμο με τον οποίο ιδρύθηκαν για πρώτη φορά οι κοινότητες (1912) αναφέρεται η Κοινότητα Κορωνίδος, η οποία περιλαμβάνει τους οικισμούς Κωμιακή, Απόλλωνα και Σκεπόνι.
Το χωριό αναπτύχθηκε και απέκτησε ξεχωριστή σημασία (όπως και τα άλλα γειτονικά χωριά της βόρειας Νάξου), κατά την περίοδο των αραβικών επιδρομών στο Αιγαίο (μέσα 7ου έως μέσα 10ου αι.), όταν οι παράλιοι οικισμοί της ευρύτερης περιοχής εγκαταλείφθησαν από τους κατοίκους τους από τον φόβο των πειρατών και των συχνών επιδρομών, λεηλασιών και αρπαγών ανθρώπων και αγαθών.
Δεν σώθηκαν όμως μέσα στην Κωμιακή σαφή στοιχεία από τους χρόνους εκείνους κατά τους οποίους κτίστηκε πιθανότατα το μοναστήρι της Αγιάς και ίσως ο Άγιος Θεόδωρος στον ομώνυμο όρμο.
Υπάρχει μόνο ο υστεροβυζαντινός ναός της Θεοσκέπαστης, στο κέντρο του χωριού, του οποίου η αρχική φάση (το καθολικό του βόρειου κλίτους που είναι αφιερωμένο στους Ταξιάρχες) ανήκει πιθανόν στους μέσους βυζαντινούς χρόνους.
Λίγο έξω απ’ το χωριό βρίσκεται ο βυζαντινός κοιμητηριακός ναός του Αγίου Γεωργίου, στη δε ευρύτερη ορατή περιοχή ο πιθανότατα βυζαντινός δίκλιτος ναός της Ζωοδόχου Πηγής-Αγίου Κων/νου (Βλακιώτισσας) στη θέση Βλακού και ο βυζαντινός ναός του Αγίου Νικολάου στον Τρούλλο με πολλές σημαντικές τοιχογραφίες.
Αργότερα προς το τέλος του 16ου αι. χτίστηκε το Μοναστήρι της Φανερωμένης.
Η ύπαρξη φράγκικου κάστρου στο κέντρο του χωριού και στο πιο στρατηγικό σημείο του, σημαντικά τμήματα του οποίου διασώζονται, καθώς και οι γραπτές και προφορικές αναφορές για την ύπαρξη μικρού διόροφου πύργου τον οποίο οι κάτοικοι ονομάζουν «πύργο του φράγκου» μέσα στο χωριό και σε συνδυασμό με τους φράγκικους πύργους στο Σκεπόνι του Γριμάλδι, στου Κανά του Ντερεμόν, στην Αγιά των Κόκκων-Σπανών, στο Μαυρομάρι που δεν ολοκληρώθηκε, επιβεβαιώνουν την ανάπτυξη στην περιοχή ισχυρών φεουδαρχικών δομών κατά την περίοδο της Φραγκοκρατίας.
Η ζωή στην περιοχή συνεχίστηκε αδιάκοπα καθ’ όλη τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας-Φραγκοκρατίας.
Στην Κωμιακή διασώζεται ένα απ’ τα ελάχιστα τούρκικα τοπωνύμια της Νάξου, το τοπωνύμιο Γκισιμές. Έτσι ονομάζεται, ως σήμερα, η περιοχή όπου βρίσκεται η ομώνυμη πηγή-βρύση, από την οποία υδρευόταν το μεγαλύτερο μέρος του χωριού και αρδευόταν πολλά από τα περιβόλια στους πρόποδες του χωριού.
Οι Κωμιακίτες, όπως και οι άλλοι Ναξιώτες, ανέπτυξαν στενές σχέσεις με τα παράλια της Μ. Ασίας, την Πόλη και τα νησιά του Ανατολικού Αιγαίου που κι αυτά ήταν στενά δεμένα με τα παράλια της Μ. Ασίας. Μέχρι το 1922 πολλοί Κωμιακίτες πήγαιναν και δούλευαν σε εποχιακές αγροτικές εργασίες στην περιοχή της Σμύρνης και των Βουρλών, όπως και στην Πόλη.
Αποτέλεσμα αυτών των σχέσεων είναι και το γεγονός ότι στην Κωμιακή κατέφυγαν κυνηγημένοι απ’ τους Τούρκους το 1822 τα αδέλφια Μαστροεργάκης και Μαστροκώστας Αγγελής από το Αϊβαλί και δημιούργησαν την πολυπληθή οικογένεια Αγγελή.
Οι Καρούσηδες είναι Χιώτες με ρίζες Μικρασιάτικες.
Οι Μπιτζηλαίοι>Βιτζηλαίοι, με ρίζες απ’ το Αϊβαλί και οι Μπιτζηλάκηδες από την Κρήτη, που αργότερα έγιναν κι αυτοί Μπιτζηλαίοι>Βιτζηλαίοι.
Οι Λεβαϊαννάδες με ρίζες απ’ την Ικαριά. Το αρχικό τους επίθετο ήταν Κόχυλας, επίθετο που και σήμερα συναντάται ευρύτατα στην Ικαρία.
Οι Χατζόπουλοι με ρίζες απ’ την Πόλη.
Οι Κορρέδες με ρίζες από τους Άγιους τόπους.
Οι Χωριανόπουλοι από Πελοπόννησο, όπως και οι Πιτταράδες.
Οι Αλιμπερτάδες και οι Φρατζέσκοι με ρίζες από Φράκγικες οικογένειες φεουδαρχών.
Στην Κωνσταντινούπολη έφυγε σε νεαρή ηλικία και ο Κωμιακίτης Σακελάριος Ι. Χωριανόπουλος, (γεννήθηκε το 1763 στην Κωμιακή) γιος του παπα-Γιάννη Εμμ. Χωριανόπουλου, του γενάρχη των Χωριανοπουλαίων της Κωμιακής (ήρθε από το Χαλκί όπου ήταν παπάς ο πατέρας του και η καταγωγή τους είναι από τη Σπάρτη).
Ο Σακελάριος έγινε μοναχός και ονομάστηκε Άνθιμος. Το 1789 χειροτονήθηκε διάκος και συνδέθηκε με στενή φιλία με τον Εθνομάρτυρα Γρηγόριο Ε΄. Το 1797 γίνεται πρωτοσύγκελος του Οικουμενικού Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως και τον ίδιο χρόνο εκλέγεται μητροπολίτης Σμύρνης με την υποστήριξη του Οικουμενικού Πατριάρχη Γρηγορίου Ε΄. Ο Άνθιμος παρέμεινε Μητροπολίτης Σμύρνης επί 24 χρόνια.
Το 1822, όντας φυλακισμένος στην Κωνσταντινούπολη από τους Τούρκους, εκλέχτηκε Οικουμενικός Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως, ονομασθείς Άνθιμος Γ΄. Παρέμεινε Πατριάρχης μέχρι το 1824, όταν οι Τούρκοι τον καθαίρεσαν και τον εξόρισαν στα βάθη της Ασίας. Ο Σουλτάνος σχεδίαζε τη δολοφονία του, επειδή αρνιόταν να αποκηρύξει την Επανάσταση του ’21, αλλά φοβήθηκε την αντίδραση των λαών της Ευρώπης.
Ο Άνθιμος πέθανε το 1842 σε ηλικία 80 ετών στη Σμύρνη και τάφηκε στο προαύλιο της αγαπημένης του εκκλησιάς τον Άγιο Ιωάννη τον Θεολόγο στον απάνω μαχαλά της Σμύρνης. Στο ναό αυτό βρισκόταν αναρτημένο μέχρι το 1922 το πορτραίτο του.
Κατά την ίδια περίοδο της επανάστασης του 1821 πολλοί Ναξιώτες με αρχηγό τον Κωμιακίτη Νικόλαο Μυκώνιο έσπευσαν να πολεμήσουν στον απελευθερωτικό αγώνα του Έθνους και αγωνίστηκαν ηρωικά.
ο Μυκώνιος ανδραγάθησε και τραυματίστηκε σε πολλές ναυμαχίες και μάχες. Ο Νικόλαος Μυκώνιος είναι, μαζί με τον Ιωάννη Παπαρρηγόπουλο από τον Δαμαριώνα, οι σημαντικότεροι Ναξιώτες αγωνιστές του 1821. Γιος του Νικολάου Μυκωνίου ήταν ο Ελευθέριος Μυκώνιος, στρατηγός και για πολλά χρόνια Βουλευτής Νάξου και Κυκλάδων.
Από τα αναπτυγμένα παράλια της Μ. Ασίας οι Κωμιακίτες και οι άλλοι Ναξιώτες έφεραν πολλά πολιτισμικά στοιχεία και κυρίως μουσικά ακούσματα πάνω στα οποία καλλιέργησαν την παραδοσιάκη μας μουσική.
Ο Κωμιακίτης βιολάτορας Θεοφάνης Παντελιάς ο σημαντικότερος Ναξιώτης βιολιτζής, με τα μουσικά ακούσματα που έφερε απ’ τη Μ. Ασία γύρω στα 1920 με 1925, συνέβαλε καθοριστικά στην εξέλιξη και τον εμπλουτισμό της παραδοσιακής ναξιώτικης μουσικής.
Η Κωμιακή θεωρείται κοιτίδα της ναξιώτικης μουσικής παράδοσης. Ο Μπιτζηλαιαδίστικος χορός και σκοπός, που μόνο στην Κωμιακή χορευόταν και τραγουδιόταν, είναι χαρακτηριστικό δείγμα του ρόλου που έπαιξαν οι κάτοικοι της περιοχής αυτής στη διαμόρφωση και εξέλιξη της παραδοσιακής ναξιώτικης μουσικής, αυτής που σήμερα την ονομάζουν (κακώς) νησιώτικη μουσική.
Η ιστορία αυτού του τόπου και η πορεία των κατοίκων του διά μέσου των χιλιετιών και των αιώνων είναι σπουδαία και μεγάλη, άγνωστη όμως μέχρι πρόσφατα στους πολλούς.
Χρέος μας είναι να την μελετήσουμε, να την αναδείξουμε και να τη διδάξουμε στις νεότερες γενιές.
του φιλόγου Νίκου Ι. Λεβογιάννη
Πηγή:http://www.drymalianaxos.gr/Komiaki.htm
*Εδώ ο κύριος Λεβογιάννης κάνει λάθος. Ο παλαιός δήμος Κορωνίδας παρέμεινε ενιαίος δήμος μέχρι το 1912 όταν και διασπάστηκε σε τρεις διαφορετικούς δήμους (3): τον δήμο Βόθρων (Βόθροι-Κεραμωτή) με πρωτεύουσα τους Βόθρους, τον δήμο Σκαδού (Σκαδό-Μέση) με πρωτεύουσα το Σκαδό και τον δήμο Κορωνίδας με πρωτεύουσα την Κορωνίδα. Δηλαδή η Κωμιακή όχι μόνο οικειοποιήθηκε το όνομα Κορωνίδα για την ευρύτερη περιοχή της αλλά άλλαξε και το παραδοσιακό όνομα του χωριού.
Πηγή: Β.Δ. 29-8-1912 ΦΕΚ. Α 261/1912)
Apollon from Kalogeros Mountain - Ο Απόλλωνας από το βουνό Καλόγερος
Πηγή: http://www.sideris.de/apollon/index1_gr.html
Ονοματολογία στη Βόρεια Ορεινή Νάξο - Onomatology in North Mountain Naxos
Τα ονόματα με τα οποία συναντάμε τα χωριά της βόρειας ορεινής Νάξου την περίοδο της Φραγκοκρατίας είναι Κεραμωτή, Τρικοκιές (Κόρωνος), Σκαδός, Μέση και Κομνιακή (Κορωνίδα). Το όνομα Βόθροι χρησιμοποιείται άλλοτε για όλη τη βόρεια ορεινή Νάξο, άλλοτε για τμήματα ή ολόκληρη την περιοχή των Σμυριδοχωρίων (1) και άλλοτε για την σημερινή Κόρωνο (2).
Το 1835 ιδρύθηκε ο παλαιός δήμος Κορωνίδας που περιελάμβανε όλα τα χωριά της βόρειας ορεινής Νάξου με πρωτεύουσα την Κωμιακή (βλέπε παρακάτω). Έκτος από την Κωμιακή τα χωριά που τον απάρτιζαν ήταν η Κεραμωτή (μαζί με Σίφωνες), οι Τρικοκιές και το Σκαδό (μαζί με τη Μέση). Στην επόμενη απογραφή (1844) η περιοχή περιλαμβάνεται στον δήμο Απειρανθίας με πρωτεύουσα της Απείρανθο. Τα ονόματα των χωριών παραμένουν τα ίδια.
Τη 24η Ιουνίου του 1858 η περιοχή της βόρειας ορεινής Νάξου ανασυγκροτείται στον παλαιό δήμο Κορωνίδας και πάλι με πρωτεύουσα τη Κωμιακή. Στην απογραφή του 1907 βρίσκουμε τις Τρικοκκιές (Κόρωνος) με το όνομα Βόθροι.
Ο παλαιός δήμος Κορωνίδας παρέμεινε ενιαίος δήμος μέχρι το 1912 όταν και διασπάστηκε σε τρεις διαφορετικούς δήμους (3): τον δήμο Βόθρων (Βόθροι-Κεραμωτή) με πρωτεύουσα τους Βόθρους, τον δήμο Σκαδού (Σκαδό-Μέση) με πρωτεύουσα το Σκαδό και τον δήμο Κορωνίδας με πρωτεύουσα την Κορωνίδα. Δηλαδή η Κωμιακή όχι μόνο οικειοποιήθηκε το όνομα Κορωνίδα για την ευρύτερη περιοχή της αλλά άλλαξε και το παραδοσιακό όνομα του χωριού.
Το 1927 ο δήμος Βόθρων μετονομάστηκε σε δήμο Κορώνου (4) παίρνοντας το όνομα του βουνού Κόρωνος που βρίσκεται πάνω από το χωριό, ουσιαστικά προσπαθώντας να διεκδικήσει το όνομα του παλαιού δήμου για λογαριασμό του.
Από το 1931 και η Κεραμωτή αποσπάται από την δικαιοδοσία της Κορώνου και γίνεται αυτόνομος δήμος ενώ το τελευταίο χωριό που έγινε αυτόνομος δήμος (5)(πλέον Κοινότητες) ήταν η Μέση το 1950 (6).
Κατόπιν τούτων, για λόγους political correct θα αναφερόμαστε σε κάθε χωριό με το όνομα το οποίο έχει την στιγμή για την οποία γίνεται η αναφορά. Για τη μεν Κόρωνο και μέχρι το 1907 θα αναφερόμαστε με το όνομα Τρικοκκιές, από το 1907 μέχρι το 1927 με το όνομα Βόθροι και από εκεί και έπειτα με το όνομα Κόρωνος. Για την Κορωνίδα θα αναφερόμαστε σε αυτήν με το όνομα Κωμιακή μέχρι το 1912 και από εκεί και έπειτα θα χρησιμοποιηθεί το ίδιο όνομα για την ευρύτερη περιοχή ενώ το όνομα Κορωνίδα για το κεντρικό χωριό. Μέχρι και σήμερα τα δύο ονόματα είναι ενεργά για την περιοχή της Κωμιακής και χρησιμοποιούνται εναλλακτικά και από τους εντόπιους και από τους υπόλοιπους Νάξιους (7).
(1) Κεφαλληνιάδης 1996: 378-383
(2) Ζερλέντης 1925: 64-66
(3) Β.Δ. 29-8-1912 ΦΕΚ. Α 261/1912
(4) Β.Δ. 20-8-1927 ΦΕΚ. Α 179/1927
(5) Β.Δ. 12-1-1931, ΦΕΚ. Α 10/1931
(6) Β.Δ. 25-9-1950 ΦΕΚ. Α 216/1950
(7) Ο κυριότερος προβληματισμός σε ότι αφορά την ονοματολογία προέρχεται από το γεγονός ότι και τα δύο μεγάλα χωριά της περιοχής (Κόρωνίδα, Κόρωνος) προσπάθησαν να διεκδικήσουν για λογαριασμό τους το όνομα του παλαιού δήμου Κορωνίδας με συνέπεια οι κάτοικοι και των δύο χωριών να έπρεπε να αποκαλούνται Κορωνιδιάτες.
Πηγή: Χρήστος Σιδερής ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΚΗ ΧΩΡΗΤΙΚΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΠΑΡΑΓΩΓΙΚΗΣ ΔΟΜΗΣ ΚΑΙ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗ ΣΤΗΝ ΒΟΡΕΙΑ ΟΡΕΙΝΗ ΝΑΞΟ ΑΠΟ ΤΟΝ 19Ο ΑΙΩΝΑ ΜΕΧΡΙ ΤΙΣ ΜΕΡΕΣ ΜΑΣ
The names by which we meet the villages of the northern mountain Naxos the period of the Frank occupation is Keramoti, Trikokies (Coronos), Skados, Mesi and Komiaki. The name Vothroi used sometimes for the whole northern mountainous Naxos, sometimes for parts or the whole of the Smyridochorion (1) and sometimes for the current Koronos village (2).
In 1835 is founded the old municipality of Coronis involving all the villages of the northern mountain Naxos with the capital Komiaki. Besides Komiaki the villages that constituent was Keramoti (along with Sifones), Trikokies and Skado (along with Mesi). In the next census (1844) the area included in the municipality Apeiranthias with capital Apeiranthos village. The names of the villages were still the same.
On 24 June 1858 the mountainous area north of Naxos rebuilding the old municipality Coronis again with Komiaki as capital. In the census of 1907 we find Trikokkies (Coronos) with the name Vothroi.
The old municipality Coronis remained single municipality until 1912 when it was split into three different municipalities (3): the municipality Vothroi (Vothroi-Keramoti) with Vothroi (Coronos) as capital, the municipality Skadou (Skado-Mesi) with Skado as capital and the municipality Coronis with capital Coronis (Komiaki). So, Komiaki not only appropriated the name KOronis for the region but reversed and the traditional name of the village.
In 1927 the municipality of Vothroi renamed municipality of Koronos (4), taking the name of the mountain Coronos located above the village, essentially trying to claim the name of the old municipality on it’s behalf.
Since 1931 Keramoti distracted from the jurisdiction of Koronos and become autonomous municipality while the smallest village which became autonomous municipality (5) (now Communities) were Mesi in 1950 (6).
After that, for reasons of political correct would talk to each village with a name that had the time for which a petition. For Koronos until 1907 and would talk with the name Trikokkies, from 1907 to 1927 under the name Vothroi and that was followed by the name Coronos. For the Koronis will refear with the name Komiaki up to 1912 and from there, we will used the same name for the wider region and the name Koronis for the central village. Until now the two names are active for the region Komiaki and used interchangeably by the local people and by the rest of the Naxian people (7).
(1) Kefalliniadis 1996: 378-383
(2) Zerlentis 1925: 64-66
(3) Northeast 29-8-1912 FEK. A 261/1912
(4) NW 20-8-1927 FEK. A 179/1927
(5) KD 12-1-1931, FEK. A 10/1931
(6) Northeast 25-9-1950 FEK. A 216/1950
(7) The main concern in terms of nomenclature comes from the fact that the two large villages in the region (Koronis, Koronos) tried to reclaim them for their own account in the name of the old municipality Coronis with the local inhabitants in the two villages to be called Koronidiates.
Source: Chris Sideris DEMOGRAPHIC MANUFACTURING CAPACITY OF STRUCTURE AND IMMIGRATION IN NORTHERN MOUNTAINOUS NAXOS from THE 19th CENTURY UNTIL OUR DAYS
Το 1835 ιδρύθηκε ο παλαιός δήμος Κορωνίδας που περιελάμβανε όλα τα χωριά της βόρειας ορεινής Νάξου με πρωτεύουσα την Κωμιακή (βλέπε παρακάτω). Έκτος από την Κωμιακή τα χωριά που τον απάρτιζαν ήταν η Κεραμωτή (μαζί με Σίφωνες), οι Τρικοκιές και το Σκαδό (μαζί με τη Μέση). Στην επόμενη απογραφή (1844) η περιοχή περιλαμβάνεται στον δήμο Απειρανθίας με πρωτεύουσα της Απείρανθο. Τα ονόματα των χωριών παραμένουν τα ίδια.
Τη 24η Ιουνίου του 1858 η περιοχή της βόρειας ορεινής Νάξου ανασυγκροτείται στον παλαιό δήμο Κορωνίδας και πάλι με πρωτεύουσα τη Κωμιακή. Στην απογραφή του 1907 βρίσκουμε τις Τρικοκκιές (Κόρωνος) με το όνομα Βόθροι.
Ο παλαιός δήμος Κορωνίδας παρέμεινε ενιαίος δήμος μέχρι το 1912 όταν και διασπάστηκε σε τρεις διαφορετικούς δήμους (3): τον δήμο Βόθρων (Βόθροι-Κεραμωτή) με πρωτεύουσα τους Βόθρους, τον δήμο Σκαδού (Σκαδό-Μέση) με πρωτεύουσα το Σκαδό και τον δήμο Κορωνίδας με πρωτεύουσα την Κορωνίδα. Δηλαδή η Κωμιακή όχι μόνο οικειοποιήθηκε το όνομα Κορωνίδα για την ευρύτερη περιοχή της αλλά άλλαξε και το παραδοσιακό όνομα του χωριού.
Το 1927 ο δήμος Βόθρων μετονομάστηκε σε δήμο Κορώνου (4) παίρνοντας το όνομα του βουνού Κόρωνος που βρίσκεται πάνω από το χωριό, ουσιαστικά προσπαθώντας να διεκδικήσει το όνομα του παλαιού δήμου για λογαριασμό του.
Από το 1931 και η Κεραμωτή αποσπάται από την δικαιοδοσία της Κορώνου και γίνεται αυτόνομος δήμος ενώ το τελευταίο χωριό που έγινε αυτόνομος δήμος (5)(πλέον Κοινότητες) ήταν η Μέση το 1950 (6).
Κατόπιν τούτων, για λόγους political correct θα αναφερόμαστε σε κάθε χωριό με το όνομα το οποίο έχει την στιγμή για την οποία γίνεται η αναφορά. Για τη μεν Κόρωνο και μέχρι το 1907 θα αναφερόμαστε με το όνομα Τρικοκκιές, από το 1907 μέχρι το 1927 με το όνομα Βόθροι και από εκεί και έπειτα με το όνομα Κόρωνος. Για την Κορωνίδα θα αναφερόμαστε σε αυτήν με το όνομα Κωμιακή μέχρι το 1912 και από εκεί και έπειτα θα χρησιμοποιηθεί το ίδιο όνομα για την ευρύτερη περιοχή ενώ το όνομα Κορωνίδα για το κεντρικό χωριό. Μέχρι και σήμερα τα δύο ονόματα είναι ενεργά για την περιοχή της Κωμιακής και χρησιμοποιούνται εναλλακτικά και από τους εντόπιους και από τους υπόλοιπους Νάξιους (7).
(1) Κεφαλληνιάδης 1996: 378-383
(2) Ζερλέντης 1925: 64-66
(3) Β.Δ. 29-8-1912 ΦΕΚ. Α 261/1912
(4) Β.Δ. 20-8-1927 ΦΕΚ. Α 179/1927
(5) Β.Δ. 12-1-1931, ΦΕΚ. Α 10/1931
(6) Β.Δ. 25-9-1950 ΦΕΚ. Α 216/1950
(7) Ο κυριότερος προβληματισμός σε ότι αφορά την ονοματολογία προέρχεται από το γεγονός ότι και τα δύο μεγάλα χωριά της περιοχής (Κόρωνίδα, Κόρωνος) προσπάθησαν να διεκδικήσουν για λογαριασμό τους το όνομα του παλαιού δήμου Κορωνίδας με συνέπεια οι κάτοικοι και των δύο χωριών να έπρεπε να αποκαλούνται Κορωνιδιάτες.
Πηγή: Χρήστος Σιδερής ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΚΗ ΧΩΡΗΤΙΚΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΠΑΡΑΓΩΓΙΚΗΣ ΔΟΜΗΣ ΚΑΙ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗ ΣΤΗΝ ΒΟΡΕΙΑ ΟΡΕΙΝΗ ΝΑΞΟ ΑΠΟ ΤΟΝ 19Ο ΑΙΩΝΑ ΜΕΧΡΙ ΤΙΣ ΜΕΡΕΣ ΜΑΣ
The names by which we meet the villages of the northern mountain Naxos the period of the Frank occupation is Keramoti, Trikokies (Coronos), Skados, Mesi and Komiaki. The name Vothroi used sometimes for the whole northern mountainous Naxos, sometimes for parts or the whole of the Smyridochorion (1) and sometimes for the current Koronos village (2).
In 1835 is founded the old municipality of Coronis involving all the villages of the northern mountain Naxos with the capital Komiaki. Besides Komiaki the villages that constituent was Keramoti (along with Sifones), Trikokies and Skado (along with Mesi). In the next census (1844) the area included in the municipality Apeiranthias with capital Apeiranthos village. The names of the villages were still the same.
On 24 June 1858 the mountainous area north of Naxos rebuilding the old municipality Coronis again with Komiaki as capital. In the census of 1907 we find Trikokkies (Coronos) with the name Vothroi.
The old municipality Coronis remained single municipality until 1912 when it was split into three different municipalities (3): the municipality Vothroi (Vothroi-Keramoti) with Vothroi (Coronos) as capital, the municipality Skadou (Skado-Mesi) with Skado as capital and the municipality Coronis with capital Coronis (Komiaki). So, Komiaki not only appropriated the name KOronis for the region but reversed and the traditional name of the village.
In 1927 the municipality of Vothroi renamed municipality of Koronos (4), taking the name of the mountain Coronos located above the village, essentially trying to claim the name of the old municipality on it’s behalf.
Since 1931 Keramoti distracted from the jurisdiction of Koronos and become autonomous municipality while the smallest village which became autonomous municipality (5) (now Communities) were Mesi in 1950 (6).
After that, for reasons of political correct would talk to each village with a name that had the time for which a petition. For Koronos until 1907 and would talk with the name Trikokkies, from 1907 to 1927 under the name Vothroi and that was followed by the name Coronos. For the Koronis will refear with the name Komiaki up to 1912 and from there, we will used the same name for the wider region and the name Koronis for the central village. Until now the two names are active for the region Komiaki and used interchangeably by the local people and by the rest of the Naxian people (7).
(1) Kefalliniadis 1996: 378-383
(2) Zerlentis 1925: 64-66
(3) Northeast 29-8-1912 FEK. A 261/1912
(4) NW 20-8-1927 FEK. A 179/1927
(5) KD 12-1-1931, FEK. A 10/1931
(6) Northeast 25-9-1950 FEK. A 216/1950
(7) The main concern in terms of nomenclature comes from the fact that the two large villages in the region (Koronis, Koronos) tried to reclaim them for their own account in the name of the old municipality Coronis with the local inhabitants in the two villages to be called Koronidiates.
Source: Chris Sideris DEMOGRAPHIC MANUFACTURING CAPACITY OF STRUCTURE AND IMMIGRATION IN NORTHERN MOUNTAINOUS NAXOS from THE 19th CENTURY UNTIL OUR DAYS
Ο Παλαιός Δήμος Κορωνίδας
Μετά την ίδρυση του Ελληνικού κράτους το 1830 σε απογραφή που πραγματοποίησε η εκκλησία, η περιοχή της βόρειας ορεινής Νάξου αναφέρεται ως Ανώμερα, ένα όνομα που χρησιμοποιήθηκε κυρίως για την περιοχή των Σμυριδοχωρίων την προεπαναστατική περίοδο (1).
Με διάταγμα της 26ης Φεβρουαρίου του 1835 (2) ιδρύεται ο δήμος Κορωνίδας (Βόρεια Ορεινή Νάξος) με πρωτεύουσα την Κομνιακή που περιελάμβανε τα χωριά Τρικοκκιές (Κόρωνος), Σκαδό (Σκαδό και Μέση) και Κεραμωτή (μαζί με τον οικισμό Σίφωνες). Το χωριό Αμμόμαξη (βρίσκεται στις πλαγιές του ομότιτλου βουνού ανάμεσα στη Κεραμωτή και τη Κόρωνο) δεν εμφανίζεται σε καμία από τις απογραφές του 19ου αιώνα και το πιθανότερο είναι να εγκαταλείφθηκε τον 18ο αιώνα ή και νωρίτερα. Ο δήμος μέτραγε 272 οικογένειες και ο συνολικός πληθυσμός ήταν 967 κατοίκοι (3,57 άτομα ανά οικογένεια), αριθμός που υποδεικνύει πυρηνικές οικογένειες (3). Αν η υπόθεση ότι Την ίδια περίοδο οι Φεουδαλικές σχέσεις δεν φαίνεται να έχουν αποδομηθεί πλήρως και σε έγγραφο του 1835 οι κάτοικοι της Κωμιακής (Κορωνίδας) και του Σκεπονίου βεβαιώνουν ότι η περιοχή Σκεπόνι είναι αφεντότοπος του Ιερόνυμου Μπαρότζη (4). Ο πληθυσμός της περιοχής αυτή την περίοδο ήταν μικρότερος από το 10% του συνολικού πληθυσμού του νησιού που υπολογίζεται περίπου στις 10-12.000 (5).
Τρία χρόνια αργότερα σε ιατροστατιστικό πίνακα του 1838 ο δήμος Κορωνίδας εμφανίζεται να έχει(6):
Έκταση 8 μίλια (στρέμματα 7.000)
Σύνορα: Άρκτος Ικάριον πέλαγος, Μεσημβρία Απειρανθία
Η φυσική και υγιεινή κατάσταση του είναι: Ορεινή, λοφώδης, κρημνώδης αλλά υγιεινή
Ο αριθμός των κατοίκων του: 1292
Τα προϊόντα του: Οίνος, έλαιον, τύρος, κριθή, σμιγάδι, σύκα και το εκλεκτότερον μέρος της σμυρίγλας
Αριθμός ιατρών: ουδείς
Μαίες: 2 (άνευ αδείας)
Πληθυσμός των κατοίκων: Άνδρες 371, γυναίκες 353.
Παιδιά μέχρι του 18ου έτους: Άρρενα 272, θήλυ 287
Ολικός αριθμός οικογενειών: 319
Ολικός αριθμός δημοτικού: 299
Γεωργοί: 353
Ποιμένες: 18
Ιερείς: 9
Άνδρες ιδόντες (ειδότες) γράφειν: 20
Ολικός αριθμός κατοίκων: 1.075 (7)
Η δημογραφική ερμηνεία του παραπάνω πίνακα μπορεί να αποδοθεί ως εξής. Από τους 371 άντρες οι 353 είναι γεωργοί και οι 18 κτηνοτρόφοι, το σύνολο 371. Αν προσθέσουμε και τις γυναίκες όπως και τα παιδιά κάτω των 18 ετών και των δύο φύλων έχουμε συνολικό πληθυσμό 1283 κατοίκους. Αυτός ο αριθμός γίνεται 1292 μόνο εάν προσθέσουμε και τους 9 ιερείς. Επίσης, παρατηρούμε ότι δίνεται διαφορετικός πληθυσμός και διαφορετικός αριθμός κατοίκων. Νομίζω ότι ο πίνακας καταγράφει και όσους έχουν μεταναστεύσει συνεπώς αριθμός 1075 αντιπροσωπεύει τον πληθυσμό της περιοχής ενώ ο αριθμός 1292 όλα τα μέλη των οικογενειών που βρίσκονται εντός και εκτός της περιοχής (νόμιμο πληθυσμό), που δεν έχουν δηλαδή αποκοπεί από την διαδικασία αναπαραγωγής. Αν αυτή η υπόθεση είναι σωστή τότε 217 άτομα μέλη των οικογενειών της περιοχής βρίσκονται ήδη σε άλλους δήμους της χώρας ή στην αλλοδαπή, ενώ η αύξηση του πληθυσμού, από το 1935 ως το 1938 είναι 11%. Επίσης ο μέσος αριθμός μελών ανά οικογένεια είναι 4 ενώ μόνο σε ότι αφορά του διαμένοντες στην περιοχή έχουμε 3,4 άτομα ανά νοικοκυριό.
Αν η υπόθεση μου, ότι στον ιατροστατιστικό πίνακα του 1838 καταγράφονται και οι μετανάστες δεν είναι σωστή, τότε από το 1835 μέχρι το 1938 η αύξηση του πληθυσμού ξεπερνάει το 30%. Το νούμερο αυτό είναι εξαιρετικά μεγάλο και δεν μπορεί να εξηγηθεί ούτε από την όποια αυξημένη γεννητικότητα που υποδεικνύεται από τον μεγάλο αριθμό παιδιών κάτω των δεκαοκτώ. Είναι αρκετά πιθανό να έχουμε αυξημένη γεννητικότητα από τις αρχές του 19ου αιώνα, αλλά όχι τέτοια που να μπορεί να προκαλεί αύξηση πληθυσμού 10% ετησίως. Η μόνη εξήγηση για μια τόσο απότομη αύξηση του πληθυσμού είναι η εισροή προσφύγων από άλλες περιοχές της χώρας, κάτι πολύ πιθανό με βάση τα νούμερα που δίνονται για την προσφυγική κίνηση προς τις Κυκλάδες, ανάμεσα στις οποίες η Νάξος αποτελούσε έναν από τους προνομιακούς τόπους υποδοχής (8).
Όπως προκύπτει από την ανάλυση γενεαλογιών (9) τη περίοδο της επαναστάσεως, υπάρχει προσφυγική κίνηση προς την περιοχή της βόρειας ορεινής Νάξου από την Κρήτη (10), την Κωνσταντινούπολη (11), την Χίο (12), το Αιβαλί (13) (Μικρά Ασία γενικά) και άλλες περιοχές οι οποίοι προστέθηκαν ομαλά ή βίαια (14) στον εντόπιο (15) πληθυσμό.. Με δεδομένο ότι ο πληθυσμός της περιοχής αυτή τη περίοδο δεν ξεπερνά σε καμία περίπτωση τα 1000 άτομα, ο όρος πρόσφυγες μεταφράζεται σε λίγες οικογένειες ή μοναχικά άτομα. Χαρακτηριστική είναι νομίζω η διήγηση του Μιχάλη Νικολάκη, συνταξιούχου αγρότη από Κωμιακή που την δεκαετία του 1970 μετοίκησε στον Απόλλωνα ο οποίος μου είπε για τους πρόγονους του:
Ο πρώτος Νικολάκης ήρθε από το Αϊβαλί αλλά πιστεύει ότι πρέπει να πέρασε και από Κρήτη (16) που το συνάγει από την κατάληξη του ονόματος (Νικολ-άκης). Ο Νικολάκης εγκαταστάθηκε στη Κωμιακή και έκανε εννέα γιους. Οι έξι από αυτούς έμειναν στη Νάξο ενώ οι υπόλοιποι εγκαταστάθηκαν στη Κηφισιά και άλλαξαν το όνομα τους σε Νικολάου (17). Τα έξι αδέρφια που έμειναν στο νησί διασκορπίστηκαν στη βόρεια ορεινή Νάξο. Ένας πήγε στη Κόρωνο και είχε το παρατσούκλι Κατσαρός αλλά σήμερα η οικογένεια του είναι γνωστή με το παρατσούκλι της οικογένειας της γυναίκας του (σαλιμπούργος). Δύο από τα αδέρφια εγκαταστάθηκαν στην ευρύτερη περιοχή της Κωμιακής, ο ένας στο Μυρίση και ο άλλος στη Χίλια Βρύση και πήραν τα παρατσούκλια Καριοπούλης και Λοστός. Ενώ τρία από τα αδέλφια, ο Κραβοβασίλης, ο Ζαχαρούλης και ο Αυγερινός, πρόγονος του δικού του παρακλαδιού της οικογενείας εγκαταστάθηκαν στη Κωμιακή. Τον πρώτο Αυγερινό τον έλεγαν Μιχάλη η Δημήτρη. Τον έλεγαν Αυγερινό διότι ήταν ψηλός (ο κυρ-Μιχάλης είναι κοντός) στα 2 μέτρα, εύσωμος, με κόκκινα μάγουλα και φορούσε βράκες με κόκκινα παπούτσια, βυσσινί κάλτσα, βυσσινί καλτσοδέτα και φέσι με φούντα. Για την εντυπωσιακή του εμφάνιση λοιπόν τον αποκαλούσαν Αυγερινό.
Μία ακόμα σημαντική πληροφορία που μας δίνει η ιατροστατιστική του 1838 είναι ο αριθμός νέων κάτω των 18 ετών αλλά και ο συνολικός πληθυσμός κατά φύλα. Συγκεκριμένα, η αναλογία ανδρών γυναικών (σχέση αρσενικότητας)a στα παιδιά κάτω από 18 ετών είναι 95:100 ενώ η σχέση αρσενικότητας στους ενήλικες (συμπεριλαμβανομένων και των παπάδων) είναι αντίστροφη υπέρ των ανδρών 108:100. Στο σύνολο του πληθυσμού η σχέση αυτή είναι 102:100. Το 41% (18) πάντως του πληθυσμού είναι νέοι κάτω των 15 ετών και συνεπώς μπορούμε να μιλάμε για μία κοινωνία νεότητας. Η αντίστροφη σχέση αρσενικότητας στα παιδιά και του μεγαλύτερους ευνοεί και την άποψη περί προσθήκης ενός σημαντικού αριθμού μεταναστών στην περιοχή από το 1830-1835 που αλλοίωσαν την εικόνα της δομής του πληθυσμού προς «όφελος» των ανδρών. Εάν δεν ήταν οι μετανάστες αυτοί που αλλοίωσαν την γενική εικόνα τότε θα πρέπει ένας σημαντικός αριθμός γυναικών να μετακινήθηκε σε άλλους δήμους μέσω της επιγαμίας ή δια της μετανάστευσης εφόσον τίποτα δεν υποδεικνύει ότι μπορεί να έχουμε μεγαλύτερη θνησιμότητα γυναικών άνω των 18 ετών.
Στον επόμενο στατιστικό σχεδιασμό επί χάρτου και μέχρι το 1858, η περιοχή του δήμου Κορωνίδας (βόρεια ορεινή Νάξος) περνάει στη δικαιοδοσία του δήμου Απειρανθίας και δεν εμφανίζεται αυτόνομη στις απογραφές. Νομίζουμε ότι αυτό υποδεικνύει πτώση της σημασίας της περιοχής καθώς ο τρόπος απογραφής ενέχει ιεράρχηση και αξιολόγηση.
Το 1844 ο πληθυσμός της βόρειας ορεινής Νάξου ανά οικισμό ήταν ως διαμορφώθηκε ως εξής:
ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ ΒΟΡΕΙΑΣ ΟΡΕΙΝΗΣ ΝΑΞΟΥ ΑΝΑ ΟΙΚΙΣΜΟ 1844
Κεραμωτή 77
Τρικοκκιές 369
Σκαδό(Μέση) 264
Σμυριδοχώρια 692
Κωμιακή 828
Σύνολο ΒΟΝ 1520
Πηγή: Σταματάκης Ι.Δ. Πίναξ χωρογραφικός της Ελλάδος περιέχων τα ονόματα, τις αποστάσεις και τον πληθυσμό των δήμων, πόλεων, κωμοπόλεων και χωριών, 1846-Αθήνα
Η αύξηση του πληθυσμού μέσα σε 6 χρόνια ήταν 11,76% αν υπολογίσουμε με βάση το 1292 (19), ενώ αν υπολογίσουμε με βάση το 1075 (20), η αύξηση του πληθυσμού ανέρχεται σε 44,76%. Βεβαίως δεν μπορούμε να είμαστε βέβαιοι για το τι καταγράφει η απογραφή του 1844 (αν δηλαδή απογράφεται μόνο ο πραγματικός πληθυσμός ή όλοι οι δημότες), αν και νομίζω ότι μια αύξηση 44% μέσα σε έξι χρόνια είναι μάλλον υπερβολική. Στο σύνολο του πληθυσμού του νησιού η βόρεια ορεινή Νάξος καταλαμβάνει περίπου το 11,3% (πίνακας 1 στο παράρτημα).
Για την απογραφή του 1856 δεν έχουμε στοιχεία αλλά αν υπολογίσουμε μια μέση αύξηση από το 1844 (1520 κάτοικοι) μέχρι τον πληθυσμό του 1861 (1871 κάτοικοι) υπολογίζω ότι ο πραγματικός πληθυσμός της περιοχής πρέπει να ήταν περίπου 1750 άτομα το 1856 δηλαδή οι αυξητικές τάσεις λογικά συνεχίστηκαν με σταθερό ρυθμό.
Πέρα από τον πληθυσμό ανά οικισμό που παραθέσαμε παραπάνω, από το 1838 μέχρι το 1861 δεν διαθέτουμε άλλα στοιχεία για την περιοχή. Ούτε και τα μητρώα αρρένων (21) (βλέπε παράρτημα -πίνακας 3) μας βοηθάνε ιδιαίτερα στην διερεύνηση της γεννητικότητας εκείνη τη περίοδο (μάλιστα σε ότι αφορά τις διαγραφές τα κενά είναι τόσο μεγάλα που δεν επιτρέπουν την μέτρηση ούτε σε ύστερες περιόδους). Πάντως οι εγγραφές ξεκινούν πρώτα στο Σκαδό το 1835 (3 εγγραφές), στην Κόρωνο το 1840 (πρώτη εγγραφή το 1841), στην Κεραμωτή το 1849 (1 εγγραφή) και στην Κωμιακή το 1845 (7 εγγραφές). Οι Μεσώτες σε όλη τη περίοδο μέχρι το 1950 καταγράφονται και στο Σκαδό. Με έτος αναφοράς το 1848 (22) την δεκαετία 1845-1854 και με επεξεργασία (23) των δεδομένων θα είχαμε 21,3 γεννήσεις ανά έτος. Αν σε αυτό το νούμερο προσθέσουμε και ένα μέσο αριθμό θανάτων 20,6 (24) ανά έτος όπως μας δίνεται εν πολλοίς από τη βιβλιογραφία για αυτή τη περίοδο η αύξηση του πληθυσμού θα ήταν σχεδόν μηδενική (φυσική κίνηση +0,7/1000). Με έτος αναφοράς το 1856 (25) την δεκαετία 1850-1859 το αντίστοιχο νούμερο της φυσικής κίνησης θα ήταν αρνητικό (-1,6/1000). Μπορούμε λοιπόν να πούμε ότι μέχρι τουλάχιστον το 1859 τα στοιχεία από τα μητρώα αρρένων παρουσιάζονται τουλάχιστον ελλιπή και δεν μπορούμε βάσει αυτών να συνάγουμε συμπεράσματα για την φυσική κίνηση του πληθυσμού.
(1) Kasdagli Aglaia, Land and Marriage Settlements in the Aegean, A case study of the seventeen century Naxos, 1999-VENICE, σελ. 38-39 Την ίδια πληροφορία μας δίνει και ο Αντ. Κατσούρος ο οποίος αναφερόμενος στις ονομασίες της περιοχής των Σμυριδοχωρίων (Βόθροι) λεει ότι οι Βόθροι υπό των περιχωριτών καλούνται Ανούμερα ή Νούμερα (Κατσούρος 1996:. 375)
(2) (Εφημερίδα της κυβερνήσεως του βασιλείου της Ελλάδας, αριθμός 4, 22/2/1835 Αθήνα, σελ. 30)
(3) Προσθετικά στην άποψη περί πυρηνικών οικογενειών και το άρθρο περί πατρικής εξουσίας που περιλαμβάνεται σε συλλογή εθιμικών κανόνων που συνέταξε ο Έπαρχος Νάξου το 1833 στο οποίο αναφέρεται ότι οι παππούδες ουδεμίαν εξουσία έχουν επί των εγγονών αυτών. Εάν τα τέκνα μετά 18ο έτος της ηλικίας τους εγκαταλείψωσι την πατρικήν οικίαν, οσηνδήποτε περιουσίαν αποκτώσιν ανήκει εις αυτά, άλλως εις αυτών γονείς, εξαιρέσει μόνο των κληρονομικώ δικαιωμάτι προερχόμενων, των οποίων την επικαρπία απολαμβάνουσιν οι γονείς: η συνήθεια ουδέν γνωρίζει περί χρηματίου. Η Πατρική εξουσία παύει δια του γάμου και περιορίζεται μόνο επί των ιδίων τέκνων. Η συνήθεια ουδεμίαν υιοθεσία γνωρίζει. (Ιωάννη Ν. Δελλά Ρόκκα, Το δίκαιο της Νάξου κατά τους χρόνους της Τουρκοκρατίας, περιέχεται στο -Στυλιανού Κορρέ επιμέλεια- Επετηρίδα Κυκλαδικών Μελετών 1968-Αθήνα, σελ. 472-473)
(4) Αρχείο Νάξου, στο Κεφαλληνιάδης1996: 383
(5) Louis Andre Gosse, Relation de la peste qui a regne en Grece en 1827 et 1828, contenant des vues nouvelles sur le traitement de cette maladi, 1938-Paris, p. ΧΙ (Βακαλόπουλος Κωνσταντίνος, Η επαναστατημένη Ελλάδα Ηπειρωτική και Αιγαίο μεταξύ του 1826-1829, σελ. 118)
(6) Εφημερίδα «Ναξιακό Μέλλον», φύλο 352/Δεκέμβρης 1972 επίσης Γιαγκάκη,Γ.Κ. Δημογραφικά Κυκλάδων, 1821-1971, η ερήμωσις ενός Πολυνήσου, 1978-Αθήνα, πίνακας 22
(7) Κεφαλληνιάδης1996: 369
(8) Υπολογίζεται οι Κυκλάδες μόνο την περίοδο της επαναστάσεως, δέχτηκαν περίπου 70.000 πρόσφυγες από άλλες περιοχές και η Νάξος υπήρξε ένας από τους προνομιακούς τόπους υποδοχής (Ρόζου 1971: 254-255)
(9) Μερικές από τις οικογένειες που προσεγγίστηκαν, εκτός από την πατρογραμμική του γράφοντος (Σιδερήδες) και προέκυψε σαφώς ότι είναι απόγονοι μεταναστών από διάφορες περιοχές ήταν οι Κουφόπολοι, Αξαόπουλοι από Πελοπόννησο Αγγελήδες, Χατζόπουλοι, Καρούσηδες, Χωριανόπουλοι, Αυγερινοί (Νικολάκηδες) από Μικρά Ασία, Πρωτονοτάριοι κ.α.
(10) Για του Κρήτες δύο είναι οι περιόδοι που αναφέρεται ότι μετανάστευσαν. Η μία μετά την αποτυχία της επανάστασης Δασκαλογιάννη στην Κρήτη και η δεύτερη την περίοδο της επαναστάσεως στο Ρόζου1971: 253
(11) Στην περίπτωση των Κωνσταντινοπολιτών πρέπει να έχουμε διπλή μετανάστευση διότι οι λίγες εγγραφές στα μητρώα είναι ονόματα που υπάρχουν στη περιοχή από παλαιότερα.
(12) Για τους Χιώτες λέγεται ότι έφθασαν στη Νάξο μετά τη καταστροφή της Χίου (καλοκαίρι του 1922) στο Ρόζου1971: 186
(13) Πιθανότατα μετά την καταστροφή του το 1821 (Βλέπε Τσουκαλά Κωνσταντίνος, Εξάρτηση και αναπαραγωγή, 1985-Θεμέλιο, σελ. 299) Την άποψη αυτή ενισχύει και το ανέκδοτο ημερολόγιο του πρόξενου της Ολλανδίας στη Νάξο Φραγκίσκου Σομαρίπα ο οποίος αναφέρει ότι στις 26-6-1821 έφτασαν με δύο πλοία 800 άτομα πρόσφυγες από το Αιβαλί (B. Slot, Το ημερολόγιο του πρόξενου της Ολλανδίας στη Νάξο, «Ναξιακά» τεύχος 16, Αύγουστος-Σεπτέμβριος 1987, σελ. 9-10
(14) Ρόζου 1971: 253 Σφακιανοί, Ανωγειώτες και Χανιώτες πολύ συχνά επιστράτευαν βία επί των εντόπιων για να επιτύχουν την παραμονή τους. Τα ίδια περίπου αναφέρονται και για τους Κασιώτες πρόσφυγες
(15) Οικογένειες όπως οι Μανωλάδες, οι Μπιντζηλαίοι, οι Κορρέδες, οι Μαντηλαράδες κ.α. φαίνεται να είναι γηγενείς τουλάχιστον από τον 16ο -17ο αιώνα, αν όχι από νωρίτερα.
(16) και ο Ζευγώλης υποστηρίζει ότι οι Νικολάκηδες κατάγονται από την Κρήτη (Γ.Δ. Ζευγώλη, Έποικοι Κρητικοί στ` Απεράθου της Νάξου, 1988-Αθήνα, σελ. 141) Πρέπει να σημειώσει ότι την ίδια αίσθηση έχει και ο πατέρας μου καθώς ο πρώτος μας πρόγονος στο νησί ονομαζόταν Χατζηκυριακάκης.
(17) Όπως μου εκμυστηρεύτηκε θα ήθελε πολύ να ψάξει να βρει τους απόγονους τους αλλά δεν το αποφάσιζε.
(18) Αναλογία ανδρών ανά 100 γυναίκες (Βλέπε Σιδερή 1986, Τσαούσης 1971, Valaoras 1960)
(19) Η ηλικία 15-18 αφαιρέθηκε με υπολογισμένη θνησιμότητα 50/1000 σε ηλικία 0-5 και 7,5/1000 στην ομάδα ηλικιών 5-15 βάσει των στοιχείων του Con Stefanos για την περίοδο 1968-1978 (βλέπε Ματούλα Τομαρά Σιδέρη-Νίκος Σιδέρης, Συγκρότηση και διαδοχή των γενεών στην Ελλάδα του 19ου αιώνα, 1986-Γενική Γραμματεία Νέας Γενιάς, σελ. 190-191
(20) Τον αριθμό των κατοίκων της περιοχής όπως αναφέρεται στον ιατροστατιστικό πίνακα του 1938
(21) Δηλαδή τον ολικό αριθμό των κατοίκων, ως άνω
(22) Μητρώα αρρένων Σκαδού 1835-1950, Κορώνου 1840-1950, Κεραμωτής 1849-1950, Κωμιακή 1845-1950 (Δήμος Δρυμαλίας)
(23) Με υπολογισμένο πληθυσμό περίπου 1500 άτομα
(24) Μετράμε το σύνολο των εγγραφών στα μητρώα αρρένων σε μία δεκαετία στην μέση της οποίας βρίσκεται το έτος αναφοράς και προσθέτουμε αριθμό κοριτσιών με βάση τη σχέση αρσενικότητας 105:100 που δίνει ο Con Stefanos για τη Νάξο (βλέπε και παρακάτω). Διαιρούμε με το 10 βγάζοντας την γεννητικότητα ανά έτος και έπειτα υπολογίζουμε με βάση τον πληθυσμό του έτους αναφοράς την γεννητικότητα ανά 1000 άτομα, αφαιρώντας θνησιμότητα 19,2/1000 κατοίκους (Con Stefanos, ως άνω, βλέπε παρακάτω)
(25) Ενδεικτικά: ο Τσαούσης δίνει για την περίοδο 1960-1964 20,6 θανάτους ανά 1000 κατοίκους (Βλέπε Τσαούσης Δ.Γ., Μορφολογία της νεοελληνικής κοινωνίας, 1971-Αθήνα, σε. 178, πίνακα 1:2) και πάντως όλοι οι συγγραφείς δίνουν θνησιμότητα 20/1000 και <
Πηγή: Χρήστος Σιδερής ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΚΗ ΧΩΡΗΤΙΚΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΠΑΡΑΓΩΓΙΚΗΣ ΔΟΜΗΣ ΚΑΙ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗ ΣΤΗΝ ΒΟΡΕΙΑ ΟΡΕΙΝΗ ΝΑΞΟ ΑΠΟ ΤΟΝ 19Ο ΑΙΩΝΑ ΜΕΧΡΙ ΤΙΣ ΜΕΡΕΣ ΜΑΣ
Με διάταγμα της 26ης Φεβρουαρίου του 1835 (2) ιδρύεται ο δήμος Κορωνίδας (Βόρεια Ορεινή Νάξος) με πρωτεύουσα την Κομνιακή που περιελάμβανε τα χωριά Τρικοκκιές (Κόρωνος), Σκαδό (Σκαδό και Μέση) και Κεραμωτή (μαζί με τον οικισμό Σίφωνες). Το χωριό Αμμόμαξη (βρίσκεται στις πλαγιές του ομότιτλου βουνού ανάμεσα στη Κεραμωτή και τη Κόρωνο) δεν εμφανίζεται σε καμία από τις απογραφές του 19ου αιώνα και το πιθανότερο είναι να εγκαταλείφθηκε τον 18ο αιώνα ή και νωρίτερα. Ο δήμος μέτραγε 272 οικογένειες και ο συνολικός πληθυσμός ήταν 967 κατοίκοι (3,57 άτομα ανά οικογένεια), αριθμός που υποδεικνύει πυρηνικές οικογένειες (3). Αν η υπόθεση ότι Την ίδια περίοδο οι Φεουδαλικές σχέσεις δεν φαίνεται να έχουν αποδομηθεί πλήρως και σε έγγραφο του 1835 οι κάτοικοι της Κωμιακής (Κορωνίδας) και του Σκεπονίου βεβαιώνουν ότι η περιοχή Σκεπόνι είναι αφεντότοπος του Ιερόνυμου Μπαρότζη (4). Ο πληθυσμός της περιοχής αυτή την περίοδο ήταν μικρότερος από το 10% του συνολικού πληθυσμού του νησιού που υπολογίζεται περίπου στις 10-12.000 (5).
Τρία χρόνια αργότερα σε ιατροστατιστικό πίνακα του 1838 ο δήμος Κορωνίδας εμφανίζεται να έχει(6):
Έκταση 8 μίλια (στρέμματα 7.000)
Σύνορα: Άρκτος Ικάριον πέλαγος, Μεσημβρία Απειρανθία
Η φυσική και υγιεινή κατάσταση του είναι: Ορεινή, λοφώδης, κρημνώδης αλλά υγιεινή
Ο αριθμός των κατοίκων του: 1292
Τα προϊόντα του: Οίνος, έλαιον, τύρος, κριθή, σμιγάδι, σύκα και το εκλεκτότερον μέρος της σμυρίγλας
Αριθμός ιατρών: ουδείς
Μαίες: 2 (άνευ αδείας)
Πληθυσμός των κατοίκων: Άνδρες 371, γυναίκες 353.
Παιδιά μέχρι του 18ου έτους: Άρρενα 272, θήλυ 287
Ολικός αριθμός οικογενειών: 319
Ολικός αριθμός δημοτικού: 299
Γεωργοί: 353
Ποιμένες: 18
Ιερείς: 9
Άνδρες ιδόντες (ειδότες) γράφειν: 20
Ολικός αριθμός κατοίκων: 1.075 (7)
Η δημογραφική ερμηνεία του παραπάνω πίνακα μπορεί να αποδοθεί ως εξής. Από τους 371 άντρες οι 353 είναι γεωργοί και οι 18 κτηνοτρόφοι, το σύνολο 371. Αν προσθέσουμε και τις γυναίκες όπως και τα παιδιά κάτω των 18 ετών και των δύο φύλων έχουμε συνολικό πληθυσμό 1283 κατοίκους. Αυτός ο αριθμός γίνεται 1292 μόνο εάν προσθέσουμε και τους 9 ιερείς. Επίσης, παρατηρούμε ότι δίνεται διαφορετικός πληθυσμός και διαφορετικός αριθμός κατοίκων. Νομίζω ότι ο πίνακας καταγράφει και όσους έχουν μεταναστεύσει συνεπώς αριθμός 1075 αντιπροσωπεύει τον πληθυσμό της περιοχής ενώ ο αριθμός 1292 όλα τα μέλη των οικογενειών που βρίσκονται εντός και εκτός της περιοχής (νόμιμο πληθυσμό), που δεν έχουν δηλαδή αποκοπεί από την διαδικασία αναπαραγωγής. Αν αυτή η υπόθεση είναι σωστή τότε 217 άτομα μέλη των οικογενειών της περιοχής βρίσκονται ήδη σε άλλους δήμους της χώρας ή στην αλλοδαπή, ενώ η αύξηση του πληθυσμού, από το 1935 ως το 1938 είναι 11%. Επίσης ο μέσος αριθμός μελών ανά οικογένεια είναι 4 ενώ μόνο σε ότι αφορά του διαμένοντες στην περιοχή έχουμε 3,4 άτομα ανά νοικοκυριό.
Αν η υπόθεση μου, ότι στον ιατροστατιστικό πίνακα του 1838 καταγράφονται και οι μετανάστες δεν είναι σωστή, τότε από το 1835 μέχρι το 1938 η αύξηση του πληθυσμού ξεπερνάει το 30%. Το νούμερο αυτό είναι εξαιρετικά μεγάλο και δεν μπορεί να εξηγηθεί ούτε από την όποια αυξημένη γεννητικότητα που υποδεικνύεται από τον μεγάλο αριθμό παιδιών κάτω των δεκαοκτώ. Είναι αρκετά πιθανό να έχουμε αυξημένη γεννητικότητα από τις αρχές του 19ου αιώνα, αλλά όχι τέτοια που να μπορεί να προκαλεί αύξηση πληθυσμού 10% ετησίως. Η μόνη εξήγηση για μια τόσο απότομη αύξηση του πληθυσμού είναι η εισροή προσφύγων από άλλες περιοχές της χώρας, κάτι πολύ πιθανό με βάση τα νούμερα που δίνονται για την προσφυγική κίνηση προς τις Κυκλάδες, ανάμεσα στις οποίες η Νάξος αποτελούσε έναν από τους προνομιακούς τόπους υποδοχής (8).
Όπως προκύπτει από την ανάλυση γενεαλογιών (9) τη περίοδο της επαναστάσεως, υπάρχει προσφυγική κίνηση προς την περιοχή της βόρειας ορεινής Νάξου από την Κρήτη (10), την Κωνσταντινούπολη (11), την Χίο (12), το Αιβαλί (13) (Μικρά Ασία γενικά) και άλλες περιοχές οι οποίοι προστέθηκαν ομαλά ή βίαια (14) στον εντόπιο (15) πληθυσμό.. Με δεδομένο ότι ο πληθυσμός της περιοχής αυτή τη περίοδο δεν ξεπερνά σε καμία περίπτωση τα 1000 άτομα, ο όρος πρόσφυγες μεταφράζεται σε λίγες οικογένειες ή μοναχικά άτομα. Χαρακτηριστική είναι νομίζω η διήγηση του Μιχάλη Νικολάκη, συνταξιούχου αγρότη από Κωμιακή που την δεκαετία του 1970 μετοίκησε στον Απόλλωνα ο οποίος μου είπε για τους πρόγονους του:
Ο πρώτος Νικολάκης ήρθε από το Αϊβαλί αλλά πιστεύει ότι πρέπει να πέρασε και από Κρήτη (16) που το συνάγει από την κατάληξη του ονόματος (Νικολ-άκης). Ο Νικολάκης εγκαταστάθηκε στη Κωμιακή και έκανε εννέα γιους. Οι έξι από αυτούς έμειναν στη Νάξο ενώ οι υπόλοιποι εγκαταστάθηκαν στη Κηφισιά και άλλαξαν το όνομα τους σε Νικολάου (17). Τα έξι αδέρφια που έμειναν στο νησί διασκορπίστηκαν στη βόρεια ορεινή Νάξο. Ένας πήγε στη Κόρωνο και είχε το παρατσούκλι Κατσαρός αλλά σήμερα η οικογένεια του είναι γνωστή με το παρατσούκλι της οικογένειας της γυναίκας του (σαλιμπούργος). Δύο από τα αδέρφια εγκαταστάθηκαν στην ευρύτερη περιοχή της Κωμιακής, ο ένας στο Μυρίση και ο άλλος στη Χίλια Βρύση και πήραν τα παρατσούκλια Καριοπούλης και Λοστός. Ενώ τρία από τα αδέλφια, ο Κραβοβασίλης, ο Ζαχαρούλης και ο Αυγερινός, πρόγονος του δικού του παρακλαδιού της οικογενείας εγκαταστάθηκαν στη Κωμιακή. Τον πρώτο Αυγερινό τον έλεγαν Μιχάλη η Δημήτρη. Τον έλεγαν Αυγερινό διότι ήταν ψηλός (ο κυρ-Μιχάλης είναι κοντός) στα 2 μέτρα, εύσωμος, με κόκκινα μάγουλα και φορούσε βράκες με κόκκινα παπούτσια, βυσσινί κάλτσα, βυσσινί καλτσοδέτα και φέσι με φούντα. Για την εντυπωσιακή του εμφάνιση λοιπόν τον αποκαλούσαν Αυγερινό.
Μία ακόμα σημαντική πληροφορία που μας δίνει η ιατροστατιστική του 1838 είναι ο αριθμός νέων κάτω των 18 ετών αλλά και ο συνολικός πληθυσμός κατά φύλα. Συγκεκριμένα, η αναλογία ανδρών γυναικών (σχέση αρσενικότητας)a στα παιδιά κάτω από 18 ετών είναι 95:100 ενώ η σχέση αρσενικότητας στους ενήλικες (συμπεριλαμβανομένων και των παπάδων) είναι αντίστροφη υπέρ των ανδρών 108:100. Στο σύνολο του πληθυσμού η σχέση αυτή είναι 102:100. Το 41% (18) πάντως του πληθυσμού είναι νέοι κάτω των 15 ετών και συνεπώς μπορούμε να μιλάμε για μία κοινωνία νεότητας. Η αντίστροφη σχέση αρσενικότητας στα παιδιά και του μεγαλύτερους ευνοεί και την άποψη περί προσθήκης ενός σημαντικού αριθμού μεταναστών στην περιοχή από το 1830-1835 που αλλοίωσαν την εικόνα της δομής του πληθυσμού προς «όφελος» των ανδρών. Εάν δεν ήταν οι μετανάστες αυτοί που αλλοίωσαν την γενική εικόνα τότε θα πρέπει ένας σημαντικός αριθμός γυναικών να μετακινήθηκε σε άλλους δήμους μέσω της επιγαμίας ή δια της μετανάστευσης εφόσον τίποτα δεν υποδεικνύει ότι μπορεί να έχουμε μεγαλύτερη θνησιμότητα γυναικών άνω των 18 ετών.
Στον επόμενο στατιστικό σχεδιασμό επί χάρτου και μέχρι το 1858, η περιοχή του δήμου Κορωνίδας (βόρεια ορεινή Νάξος) περνάει στη δικαιοδοσία του δήμου Απειρανθίας και δεν εμφανίζεται αυτόνομη στις απογραφές. Νομίζουμε ότι αυτό υποδεικνύει πτώση της σημασίας της περιοχής καθώς ο τρόπος απογραφής ενέχει ιεράρχηση και αξιολόγηση.
Το 1844 ο πληθυσμός της βόρειας ορεινής Νάξου ανά οικισμό ήταν ως διαμορφώθηκε ως εξής:
ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ ΒΟΡΕΙΑΣ ΟΡΕΙΝΗΣ ΝΑΞΟΥ ΑΝΑ ΟΙΚΙΣΜΟ 1844
Κεραμωτή 77
Τρικοκκιές 369
Σκαδό(Μέση) 264
Σμυριδοχώρια 692
Κωμιακή 828
Σύνολο ΒΟΝ 1520
Πηγή: Σταματάκης Ι.Δ. Πίναξ χωρογραφικός της Ελλάδος περιέχων τα ονόματα, τις αποστάσεις και τον πληθυσμό των δήμων, πόλεων, κωμοπόλεων και χωριών, 1846-Αθήνα
Η αύξηση του πληθυσμού μέσα σε 6 χρόνια ήταν 11,76% αν υπολογίσουμε με βάση το 1292 (19), ενώ αν υπολογίσουμε με βάση το 1075 (20), η αύξηση του πληθυσμού ανέρχεται σε 44,76%. Βεβαίως δεν μπορούμε να είμαστε βέβαιοι για το τι καταγράφει η απογραφή του 1844 (αν δηλαδή απογράφεται μόνο ο πραγματικός πληθυσμός ή όλοι οι δημότες), αν και νομίζω ότι μια αύξηση 44% μέσα σε έξι χρόνια είναι μάλλον υπερβολική. Στο σύνολο του πληθυσμού του νησιού η βόρεια ορεινή Νάξος καταλαμβάνει περίπου το 11,3% (πίνακας 1 στο παράρτημα).
Για την απογραφή του 1856 δεν έχουμε στοιχεία αλλά αν υπολογίσουμε μια μέση αύξηση από το 1844 (1520 κάτοικοι) μέχρι τον πληθυσμό του 1861 (1871 κάτοικοι) υπολογίζω ότι ο πραγματικός πληθυσμός της περιοχής πρέπει να ήταν περίπου 1750 άτομα το 1856 δηλαδή οι αυξητικές τάσεις λογικά συνεχίστηκαν με σταθερό ρυθμό.
Πέρα από τον πληθυσμό ανά οικισμό που παραθέσαμε παραπάνω, από το 1838 μέχρι το 1861 δεν διαθέτουμε άλλα στοιχεία για την περιοχή. Ούτε και τα μητρώα αρρένων (21) (βλέπε παράρτημα -πίνακας 3) μας βοηθάνε ιδιαίτερα στην διερεύνηση της γεννητικότητας εκείνη τη περίοδο (μάλιστα σε ότι αφορά τις διαγραφές τα κενά είναι τόσο μεγάλα που δεν επιτρέπουν την μέτρηση ούτε σε ύστερες περιόδους). Πάντως οι εγγραφές ξεκινούν πρώτα στο Σκαδό το 1835 (3 εγγραφές), στην Κόρωνο το 1840 (πρώτη εγγραφή το 1841), στην Κεραμωτή το 1849 (1 εγγραφή) και στην Κωμιακή το 1845 (7 εγγραφές). Οι Μεσώτες σε όλη τη περίοδο μέχρι το 1950 καταγράφονται και στο Σκαδό. Με έτος αναφοράς το 1848 (22) την δεκαετία 1845-1854 και με επεξεργασία (23) των δεδομένων θα είχαμε 21,3 γεννήσεις ανά έτος. Αν σε αυτό το νούμερο προσθέσουμε και ένα μέσο αριθμό θανάτων 20,6 (24) ανά έτος όπως μας δίνεται εν πολλοίς από τη βιβλιογραφία για αυτή τη περίοδο η αύξηση του πληθυσμού θα ήταν σχεδόν μηδενική (φυσική κίνηση +0,7/1000). Με έτος αναφοράς το 1856 (25) την δεκαετία 1850-1859 το αντίστοιχο νούμερο της φυσικής κίνησης θα ήταν αρνητικό (-1,6/1000). Μπορούμε λοιπόν να πούμε ότι μέχρι τουλάχιστον το 1859 τα στοιχεία από τα μητρώα αρρένων παρουσιάζονται τουλάχιστον ελλιπή και δεν μπορούμε βάσει αυτών να συνάγουμε συμπεράσματα για την φυσική κίνηση του πληθυσμού.
(1) Kasdagli Aglaia, Land and Marriage Settlements in the Aegean, A case study of the seventeen century Naxos, 1999-VENICE, σελ. 38-39 Την ίδια πληροφορία μας δίνει και ο Αντ. Κατσούρος ο οποίος αναφερόμενος στις ονομασίες της περιοχής των Σμυριδοχωρίων (Βόθροι) λεει ότι οι Βόθροι υπό των περιχωριτών καλούνται Ανούμερα ή Νούμερα (Κατσούρος 1996:. 375)
(2) (Εφημερίδα της κυβερνήσεως του βασιλείου της Ελλάδας, αριθμός 4, 22/2/1835 Αθήνα, σελ. 30)
(3) Προσθετικά στην άποψη περί πυρηνικών οικογενειών και το άρθρο περί πατρικής εξουσίας που περιλαμβάνεται σε συλλογή εθιμικών κανόνων που συνέταξε ο Έπαρχος Νάξου το 1833 στο οποίο αναφέρεται ότι οι παππούδες ουδεμίαν εξουσία έχουν επί των εγγονών αυτών. Εάν τα τέκνα μετά 18ο έτος της ηλικίας τους εγκαταλείψωσι την πατρικήν οικίαν, οσηνδήποτε περιουσίαν αποκτώσιν ανήκει εις αυτά, άλλως εις αυτών γονείς, εξαιρέσει μόνο των κληρονομικώ δικαιωμάτι προερχόμενων, των οποίων την επικαρπία απολαμβάνουσιν οι γονείς: η συνήθεια ουδέν γνωρίζει περί χρηματίου. Η Πατρική εξουσία παύει δια του γάμου και περιορίζεται μόνο επί των ιδίων τέκνων. Η συνήθεια ουδεμίαν υιοθεσία γνωρίζει. (Ιωάννη Ν. Δελλά Ρόκκα, Το δίκαιο της Νάξου κατά τους χρόνους της Τουρκοκρατίας, περιέχεται στο -Στυλιανού Κορρέ επιμέλεια- Επετηρίδα Κυκλαδικών Μελετών 1968-Αθήνα, σελ. 472-473)
(4) Αρχείο Νάξου, στο Κεφαλληνιάδης1996: 383
(5) Louis Andre Gosse, Relation de la peste qui a regne en Grece en 1827 et 1828, contenant des vues nouvelles sur le traitement de cette maladi, 1938-Paris, p. ΧΙ (Βακαλόπουλος Κωνσταντίνος, Η επαναστατημένη Ελλάδα Ηπειρωτική και Αιγαίο μεταξύ του 1826-1829, σελ. 118)
(6) Εφημερίδα «Ναξιακό Μέλλον», φύλο 352/Δεκέμβρης 1972 επίσης Γιαγκάκη,Γ.Κ. Δημογραφικά Κυκλάδων, 1821-1971, η ερήμωσις ενός Πολυνήσου, 1978-Αθήνα, πίνακας 22
(7) Κεφαλληνιάδης1996: 369
(8) Υπολογίζεται οι Κυκλάδες μόνο την περίοδο της επαναστάσεως, δέχτηκαν περίπου 70.000 πρόσφυγες από άλλες περιοχές και η Νάξος υπήρξε ένας από τους προνομιακούς τόπους υποδοχής (Ρόζου 1971: 254-255)
(9) Μερικές από τις οικογένειες που προσεγγίστηκαν, εκτός από την πατρογραμμική του γράφοντος (Σιδερήδες) και προέκυψε σαφώς ότι είναι απόγονοι μεταναστών από διάφορες περιοχές ήταν οι Κουφόπολοι, Αξαόπουλοι από Πελοπόννησο Αγγελήδες, Χατζόπουλοι, Καρούσηδες, Χωριανόπουλοι, Αυγερινοί (Νικολάκηδες) από Μικρά Ασία, Πρωτονοτάριοι κ.α.
(10) Για του Κρήτες δύο είναι οι περιόδοι που αναφέρεται ότι μετανάστευσαν. Η μία μετά την αποτυχία της επανάστασης Δασκαλογιάννη στην Κρήτη και η δεύτερη την περίοδο της επαναστάσεως στο Ρόζου1971: 253
(11) Στην περίπτωση των Κωνσταντινοπολιτών πρέπει να έχουμε διπλή μετανάστευση διότι οι λίγες εγγραφές στα μητρώα είναι ονόματα που υπάρχουν στη περιοχή από παλαιότερα.
(12) Για τους Χιώτες λέγεται ότι έφθασαν στη Νάξο μετά τη καταστροφή της Χίου (καλοκαίρι του 1922) στο Ρόζου1971: 186
(13) Πιθανότατα μετά την καταστροφή του το 1821 (Βλέπε Τσουκαλά Κωνσταντίνος, Εξάρτηση και αναπαραγωγή, 1985-Θεμέλιο, σελ. 299) Την άποψη αυτή ενισχύει και το ανέκδοτο ημερολόγιο του πρόξενου της Ολλανδίας στη Νάξο Φραγκίσκου Σομαρίπα ο οποίος αναφέρει ότι στις 26-6-1821 έφτασαν με δύο πλοία 800 άτομα πρόσφυγες από το Αιβαλί (B. Slot, Το ημερολόγιο του πρόξενου της Ολλανδίας στη Νάξο, «Ναξιακά» τεύχος 16, Αύγουστος-Σεπτέμβριος 1987, σελ. 9-10
(14) Ρόζου 1971: 253 Σφακιανοί, Ανωγειώτες και Χανιώτες πολύ συχνά επιστράτευαν βία επί των εντόπιων για να επιτύχουν την παραμονή τους. Τα ίδια περίπου αναφέρονται και για τους Κασιώτες πρόσφυγες
(15) Οικογένειες όπως οι Μανωλάδες, οι Μπιντζηλαίοι, οι Κορρέδες, οι Μαντηλαράδες κ.α. φαίνεται να είναι γηγενείς τουλάχιστον από τον 16ο -17ο αιώνα, αν όχι από νωρίτερα.
(16) και ο Ζευγώλης υποστηρίζει ότι οι Νικολάκηδες κατάγονται από την Κρήτη (Γ.Δ. Ζευγώλη, Έποικοι Κρητικοί στ` Απεράθου της Νάξου, 1988-Αθήνα, σελ. 141) Πρέπει να σημειώσει ότι την ίδια αίσθηση έχει και ο πατέρας μου καθώς ο πρώτος μας πρόγονος στο νησί ονομαζόταν Χατζηκυριακάκης.
(17) Όπως μου εκμυστηρεύτηκε θα ήθελε πολύ να ψάξει να βρει τους απόγονους τους αλλά δεν το αποφάσιζε.
(18) Αναλογία ανδρών ανά 100 γυναίκες (Βλέπε Σιδερή 1986, Τσαούσης 1971, Valaoras 1960)
(19) Η ηλικία 15-18 αφαιρέθηκε με υπολογισμένη θνησιμότητα 50/1000 σε ηλικία 0-5 και 7,5/1000 στην ομάδα ηλικιών 5-15 βάσει των στοιχείων του Con Stefanos για την περίοδο 1968-1978 (βλέπε Ματούλα Τομαρά Σιδέρη-Νίκος Σιδέρης, Συγκρότηση και διαδοχή των γενεών στην Ελλάδα του 19ου αιώνα, 1986-Γενική Γραμματεία Νέας Γενιάς, σελ. 190-191
(20) Τον αριθμό των κατοίκων της περιοχής όπως αναφέρεται στον ιατροστατιστικό πίνακα του 1938
(21) Δηλαδή τον ολικό αριθμό των κατοίκων, ως άνω
(22) Μητρώα αρρένων Σκαδού 1835-1950, Κορώνου 1840-1950, Κεραμωτής 1849-1950, Κωμιακή 1845-1950 (Δήμος Δρυμαλίας)
(23) Με υπολογισμένο πληθυσμό περίπου 1500 άτομα
(24) Μετράμε το σύνολο των εγγραφών στα μητρώα αρρένων σε μία δεκαετία στην μέση της οποίας βρίσκεται το έτος αναφοράς και προσθέτουμε αριθμό κοριτσιών με βάση τη σχέση αρσενικότητας 105:100 που δίνει ο Con Stefanos για τη Νάξο (βλέπε και παρακάτω). Διαιρούμε με το 10 βγάζοντας την γεννητικότητα ανά έτος και έπειτα υπολογίζουμε με βάση τον πληθυσμό του έτους αναφοράς την γεννητικότητα ανά 1000 άτομα, αφαιρώντας θνησιμότητα 19,2/1000 κατοίκους (Con Stefanos, ως άνω, βλέπε παρακάτω)
(25) Ενδεικτικά: ο Τσαούσης δίνει για την περίοδο 1960-1964 20,6 θανάτους ανά 1000 κατοίκους (Βλέπε Τσαούσης Δ.Γ., Μορφολογία της νεοελληνικής κοινωνίας, 1971-Αθήνα, σε. 178, πίνακα 1:2) και πάντως όλοι οι συγγραφείς δίνουν θνησιμότητα 20/1000 και <
Πηγή: Χρήστος Σιδερής ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΚΗ ΧΩΡΗΤΙΚΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΠΑΡΑΓΩΓΙΚΗΣ ΔΟΜΗΣ ΚΑΙ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗ ΣΤΗΝ ΒΟΡΕΙΑ ΟΡΕΙΝΗ ΝΑΞΟ ΑΠΟ ΤΟΝ 19Ο ΑΙΩΝΑ ΜΕΧΡΙ ΤΙΣ ΜΕΡΕΣ ΜΑΣ
Βόρεια Ορεινή Νάξος - Τόποι προορισμού των μεταναστών από την βόρεια ορεινή Νάξο
Είδαμε στο προηγούμενο κεφάλαιο ότι από τον 16ο αιώνα μέχρι την περίοδο της επαναστάσεως του 1821, υπήρχαν συνεχή μεταναστευτικά ρεύματα από την Νάξο προς τα παράλια της Ανατολίας και την Πόλη, τα οποία συνεχίστηκαν και μετά την ίδρυση του Ελληνικού κράτους το 1830 (1). Άλλωστε και μετά την ίδρυση του ελληνικού βασιλείου η διασύνδεση της Νάξου με την Οθωμανική αυτοκρατορία ήταν ακόμα τόσο συχνή που ήταν πιο εύκολο για κάποιον να πάει στην Πόλη ή στην Σμύρνη παρά να πάει στον Πειραιά (2). Η επικοινωνία γινόταν κυρίως με ιστιοφόρα τα οποία εκτελούσαν τακτικά δρομολόγια προς τη Σμύρνη και την Πόλη . Η Αθήνα δεν είχε τότε να τους αποδώσει τίποτα (3).
Οι Ναξιώτικες παροικίες στην Σμύρνη, την Πόλη και η αποικία των Βουρλών συνέχισαν να μαζεύουν Νάξιους και μάλιστα λέγεται ότι τα Βουρλά στις αρχές του 20ου αιώνα είχαν 20.000 (4) Νάξιους, αλλά ο αριθμός που δίνεται πρέπει να είναι μάλλον υπερβολικός (5).
Μέχρι τα τέλη του 19ου αιώνα δεν φαίνεται να υπάρχουν συγκεντρώσεις μεταναστών από τη βόρεια ορεινή Νάξο στην Αθήνα και μάλιστα σε στοιχεία που δίνονται για την περιοχή της Νέας Νάξου το 1885, αναφέρονται 553 Κεφαλλονίτες και 133 από τους Παξούς ενώ δεν αναφέρεται κανένας Νάξιος (6).
Το 1870 και με βάση τον νόμιμο πληθυσμό από την βόρεια ορεινή Νάξο λείπουν μόλις 119 άτομα εκ των οποίων δεν έχουμε στοιχεία για το ποιοι από αυτούς βρίσκονται στην αλλοδαπή. Και με βάση τον προσδοκώμενο πληθυσμό τα συμπεράσματα είναι περίπου τα ίδια. Ακόμα και αν συνυπολογίσουμε και ότι η φυσική αύξηση μπορεί να ήταν μεγαλύτερη από την υπολογισμένη βάσει των μητρώων, η μετανάστευση από τα χωριά της βόρειας ορεινής Νάξου δεν πρέπει να είχε πάρει ακόμα μεγάλες διαστάσεις και μάλλον χαρακτηριζόταν από προσωρινότητα. Άλλωστε, ο πληθυσμός της περιοχής ήταν ακόμα σχετικά μικρός. Τα λίγα άτομα που έφευγαν, δεν έχουμε λόγους να υποθέσουμε ότι κατευθύνονταν σε διαφορετικές περιοχές από τους υπόλοιπους Νάξιους. Εξάλλου μέχρι το 1890, που ξεκίνησαν τα πρώτα ρεύματα προς Αμερική, η Οθωμανική αυτοκρατορία αποτελούσε τον κύριο προορισμό για μετανάστες από όλη την παλαιά Ελλάδα (7) και ειδικά για τους κατοίκους των νησιών του Αιγαίου σχεδόν ο μοναδικός.
Τα μητρώα αρρένων της βόρειας ορεινής Νάξου επιβεβαιώνουν την διασύνδεση της περιοχής με την Πόλη τον 19ο αιώνα καθώς βρίσκουμε αρκετά ονόματα με τόπο γέννησης την Κωνσταντινούπολη, ενώ ο τόπος γέννησης του πατέρας εμφανίζεται η βόρεια ορεινή Νάξος (8). Επίσης γνωρίζουμε ότι στις αρχές του αιώνα υπήρχαν στην περιοχή «Ταχυδρόμοι» που έκαναν το δρομολόγιο Κωνσταντινούπολη-Νάξος και τανάπαλιν. Το 1905 με την ευκαιρία μιας τιμητικής γιορτής για έναν Παριανό Ταχυδρόμο τον Σκιαδά αναγράφεται ότι «σπεύδομεν να συγχαρώμεν και τους ημετέρας νήσου Ταχυδρόμους κ.κ. Ι. Ζευγώλη, Γ. Κατσάνη, Μαστορόπουλον, Μερτινόν και λοιπούς άλλους, τους τόσο εντίμως και προθύμως εξυπηρετούντας τους κατοίκους της επαρχίας δια των τακτικών αυτών από Νάξου εις Κωνσταντινούπολη και τανάπαλιν ταξιδιών (9)» Ένας από αυτούς φαίνεται να εξυπηρετεί και τους κατοίκους των Βόθρων διότι 2 χρόνια αργότερα σε επιστολή του παπά Βασίλειου Πρωτονοτάριου από τους Βόθρους που μετοίκησε στο Γαλατά Κωνσταντινούπολης βρίσκουμε και μία αναφορά για τον Ταχυδρόμο Μερτινό για χρήματα που του έφερε ο Ταχυδρόμος τα οποία έστειλε ο πληρεξούσιος του για σμύριδα δική του που ζυγίστηκε από τον Γεώργιο Πρωτονοτάριο (10).
Βεβαίως, όπως είπαμε, από το 1890 άρχισε και υπερωκεάνια μετανάστευση με κύριο τόπο προορισμού την Αμερική. Στο σύνολο της χώρας, από το 1891 μέχρι το 1920 το 95% του συνόλου της εξωτερικής μετανάστευσης κατευθυνόταν προς Αμερική η συντριπτική πλειοψηφία από αυτούς ήταν άντρες μεταξύ των 15-40 ετών (11). Από αυτούς το 55% (12)-61% (13) επέστρεψε. Το 1907 το 44,2% των μεταναστών της ΒΟΝ βρισκόταν στην αλλοδαπή. Από αυτό το ποσοστό ένα μικρό μέρος είναι πιθανό να βρισκόταν στην Αμερική αλλά το μεγαλύτερο μέρος αυτού του ποσοστού λογικά συγκεντρώνονταν στην περιοχή της Ανατολίας. Οι υπόλοιποι προσωρινοί μετανάστες που βρίσκονταν σε άλλους δήμους της Ελλάδας συγκεντρώνονταν στον Πειραιά, στην περιοχή του Αγίου Λουκά Πατησίων (αλλά όχι ακόμα στη Νέα Νάξο καθώς μέχρι και το 1907 το Γαλάτσι είχε μόλις 297 κατοίκους (14), καθώς , στη Σύρο τη πεδινή Νάξο και άλλες περιοχές της Αθήνας.
Η Κεραμωτή πάντως είναι το πρώτο χωριό από το οποίο ξεκινάει μια μετανάστευση προς στην ηπειρωτική Ελλάδα που παίρνει συγκροτημένη μορφή από τα τέλη του 19ου αιώνα. Παρά τα πλούσια σε νερό εδάφη της (οι Κεραμιώτες αποκαλούνται Βαθράκοι δηλαδή Βάτραχοι επειδή στην περιοχή τους υπήρχαν πολλοί βάτραχοι λόγω των πολλών νερών) φαίνεται να έχει περιορισμένη εδαφική και παραγωγική χωρητικότητα. Από τους πρώτους που μετακινούνται στα περίχωρα του Πειραιά (περιοχή του Αγίου Ιωάννη Ρέντη) είναι κάποιες οικογένειες Κεραμιωτών. Αυτοί λόγω των συγγενικών δεσμών που τους συνδέουν με τους Κορωνιδιάτες (Λεγάκηδες από Κεραμωτή με Σιδερήδες από Κόρωνο) φέρνουν και κάποιους από αυτούς στην περιοχή όπου από τότε ορισμένοι εγκαθίστανται μόνιμα (15). Το 1907 ο Άγιος Ιωάννης Ρέντη είχε 1401 κατοίκους (16) και το 1920 έφτασε τους 3.289(17). Ένα μικρό μέρος από αυτούς ήταν Κεραμιώτες και Κορωνιδιάτες.
Η περιοχή του Ρέντη αποτελεί την πρώτη συγκροτημένη διασύνδεση Νάξου-Αστικού χώρου και έπαιξε τον διαμεσολαβητικό ρόλο της καθ` όλη την προπολεμική περίοδο και ειδικά την περίοδο 2ουΠΠ. Η Κεραμωτή λόγω των δομικών περιορισμών και παρά το δικαίωμα των κατοίκων στην εκμετάλλευση της σμύριδας ποτέ στην καταγεγραμμένη ιστορία της δεν ξεπέρασε τους 286 κατοίκους (μαζί με τον οικισμό Σίφωνες).
Η εγκατάσταση των κατοίκων της βόρειας ορεινής Νάξου στην Αθήνα πρέπει να ξεκίνησε στις αρχές του 20ου αιώνα. Το 1911 οι Κορωνιδιάτες Νάξου που κατοικούν στην περιοχή των Πατησίων (ενορία Άγιου Λουκά) μαζεύονται και αποφασίζουν να ιδρύσουν σύλλογο. Το 1915 ο σύλλογος εγκρίνεται από το πρωτοδικείο Αθηνών (18). Στον τότε σύλλογο Κορωνιδιατών συμμετέχουν Ναξιώτες από όλο τον πρώην δήμο Κορωνίδας αλλά η μεγάλη πλειοψηφία των μελών προέρχονται από την περιοχή της Κωμιακής.
Δυστυχώς δεν υπάρχουν πολλά στοιχεία για την δράση του συλλόγου την περίοδο 1915-1932. Τα λιγοστά στοιχεία που έχουμε στη διάθεση μας αφορούν κυρίως την περίοδο 1932-1935, στοιχεία που συγκέντρωσε ο παλιός πρόεδρος το 1972. Από αυτά τα στοιχεία βλέπουμε καθαρά ότι σε πολλές περιπτώσεις ο σύλλογός αναλαμβάνει την εκπροσώπηση των αιτημάτων του παλαιού δήμου Κορωνίδας. Έκτος από τις επιστολές για τις χοροεσπερίδες του συλλόγου, βρίσκουμε επιστολές διαμαρτυρίας προς το υπουργείο μεταφορών γιατί το ατμόπλοιο Ζάκυνθος (19) δεν σταμάτησε ως όφειλε στον Απόλλωνα αλλά και προτάσεις για τα δρομολόγια της γραμμής (20), διαμαρτυρίες για την αναστολή των εργασιών στον δρόμο Απόλλωνα-Κωμιακής (21), για την κατασκευή του υδραγωγείου του Απόλλωνα (22), αίτηση για κατασκευή σχολείου στον Απόλλωνα (23), αίτηση για στελέχωση του Ταχυδρομικού γραφείου της Κωμιακής (24) κ.α.
Εκτός από την εκπροσώπηση των πατριωτών τους που βρίσκονταν ακόμα στο νησί ο σύλλογος Κορωνιδιατών ασκούσε και πιέσεις προς τις τοπικές αρχές των Αθηνών για προβλήματα που είχαν τα μέλη του συλλόγου, όπως για παράδειγμα σε μία επιστολή βρίσκουμε παράπονα για την μη ύπαρξη καλυμμένης αποχέτευσης και φωτισμού από ένα ύψος της Πατησίων και έπειτα (25).
Σε μία επιστολή του 1934 προς τα Κυκλαδίτικα Νέα βρίσκουμε πως ο σύλλογος Κορωνιδιατών αριθμούσε περίπου 800 μέλη (26) Ένα φιλόδοξο σχέδιο του 1935 καταγραφής όλων των εν Αθήναι συμπατριωτών σε ένα γενικό μητρώο (27), δυστυχώς δεν καρποφόρησε. Πάντως σε ένα πρόχειρο κατάλογο που άρχισε να συντάσσεται για τα μέλη του συλλόγου στην περιοχή του Αγίου Λουκά οι περισσότεροι ήταν εργάτες, ενώ βρίσκουμε και μια σειρά από διαφόρων κατηγοριών επαγγέλματα, από δικηγόρους μέχρι παντοπώλες και ανθοπώλες. Οι μισοί περίπου από αυτούς είχαν ιδιόκτητα σπίτι ενώ οι υπόλοιποι πλήρωναν ενοίκιο.
Από τα αιτήματα του συλλόγου που αφορούν σχεδόν αποκλειστικά τον Απόλλωνα και την Κωμιακή νομίζω συνάγεται ότι η μεγάλη πλειοψηφία των μελών του μέχρι και την δεκαετία του 1920 ήταν Ναξιώτες από την περιοχή του νέου δήμου Κορωνίδας και δεν είναι απίθανό να δημιουργήθηκε μια σχετική πόλωση. Μάλιστα, στην πρόταση για το δρομολόγιο των πλοίων (28), ο Λυώνας δεν περιλαμβάνεται στους σταθμούς αποβίβασης, αν και τελικά συμπεριλήφθηκε σε αυτούς με την απόφαση του Υπουργού.
Φαίνεται όμως ότι από το 1920 και έπειτα άρχισαν να καταφθάνουν μεγαλύτεροι αριθμοί Σμυριδοχωριτών που φρόντιζαν να γίνονται μέλη του συλλόγου με συνέπεια τον Μάιο ή τον Ιούνιο του 1934 οι αρχαιρεσίες του συλλόγου να αναδείξουν διοίκηση στην οποία η πλειοψηφία των μελών άνηκε σε Σμυριδοχωρίτες. Σε μία επιστολή του συλλόγου προς τον Πρόεδρο του Συλλόγου Σμυριδεργατών (29) Λυώνα Νάξου γνωστοποιείται ότι η πλειοψηφία των μελών του διοικητικού συμβουλίου του συλλόγου Κορωνιδιατών Νάξου ανήκει πλέον σε άτομα που προέρχονται από τα Σμυριδοχώρια και μάλιστα ο τότε πρόεδρος του συλλόγου προθυμοποιείται να εκπροσωπήσει τον σύλλογο σμυριδεργατών σε όποια υπόθεση χρειάζονται. Η νέα σύνθεση του διοικητικού συμβουλίου και οι πρώτες αποφάσεις πρέπει να δημιούργησαν εκτεταμένη κρίση στους κόλπους του συλλόγου σε σημείο που η απερχόμενη διοίκηση να αρνείται να παραχωρήσει στην νέα τα λάβαρα του συλλόγου (30). Στις 7-7-1934 ένα μέλος του διοικητικού συμβουλίου προτείνει γενική συνέλευση στην οποία να επανακαθορίζονται οι στόχοι του συλλόγου (31). Από τις 21-7-1934 μέχρι τις 28-7-1934 βρίσκουμε πέντε παραιτήσεις μελών του διοικητικού συμβουλίου. Αν και στα αρχείου τα συλλόγου δεν υπάρχουν οι μεταγενέστερες επιστολές για να παρακολουθήσουμε την εξέλιξη της διαμάχης αυτής, για τις ανάγκες της παρούσης είναι νομίζω αρκετό το γεγονός ότι στην δεκαετία του 1930 η πλειοψηφία των εν Αθήνα Ναξιωτών από τον παλαιό δήμο Κορωνίδας αλλάζει χέρια. Αυτό βέβαια επιβεβαιώνει ότι από το 1920 και έπειτα είχαμε πληθυσμιακή έκρηξη και εκτεταμένα μεταναστευτικά ρεύματα Σμυριδοχωριτών προς την Αθήνα και πως η θνησιμότητα πρέπει την δεκαετία του 1920 να ήταν στα Σμυριδοχώρια περίπου στα ίδια επίπεδα με την θνησιμότητα που βρίσκουμε στην δεκαετία 1932-1941 (περίπου 10 θάνατοι ανά 1000 κατοίκους).
Τελικά, οι δύο σύλλογοι διασπάστηκαν και μάλιστα σε μία επιστολή του 1945 που υπογράφει ο Αντώνης Πρωτονοτάριος (πρώην γραμματέας του συλλόγου από την Κόρωνο) βρίσκουμε μία πρόταση να μην διασπαστεί τελικά ο σύλλογός διότι δεν είναι προς το συμφέρον του τόπου (33).
Γιατί οι κάτοικοι της βόρειας ορεινής Νάξου και ειδικά οι Κωμιακίτες επέλεξαν να εγκατασταθούν αρχικά στην περιοχή του Αγίου Λουκά Πατησίων δεν μου είναι γνωστό. Πάντως αρκετές υπηρέτριες από την βόρεια ορεινή Νάξο εργάζονταν σε σπίτια πλουσίων στην περιοχή της Κυψέλης και δεν είναι απίθανο να ήταν και αυτός ένας από του λόγους που επιλέχθηκε η συγκεκριμένη περιοχή (34).
(1) Για μια αναλυτική παρουσίαση των στοιχείων που υπάρχουν για αυτή την αμφίδρομη και συνεχής επικοινωνία βλέπε Ν.Α. Κεφαλληνιάδης, Μνήμες από την Ανατολή, 1988-Φιλιππότη. Πάντως θα πρέπει να σημειώσω ότι ο Κεφαλληνιάδης δεν δίνει καθόλου στοιχεία για Κωμιακίτες μετανάστες και γενικά στο υλικό του υπάρχει μία ανισομέρεια σε σχέση με την βόρεια ορεινή Νάξο με εξαίρεση λίγα στοιχεία που έχει πάρει από τον Μανώλη Μανωλά.
(2) Κεφαλληνιάδης 1988: 47 (Από το ημερολόγιο ενός Γαλαναδιώτη: Γαλαναδιώτες και Γλιναδιώτες στη Πόλη και τη Σμύρνη)
(3) Κεφαλληνιάδης,ως άνω σελ. 47
(4) Κεφαλληνιάδης, ως άνω
(5) Πρωτοπαπαδάκης Π., Η δράση των Νάξιων εις την Μικρά Ασία, «Ναξιακόν Ημερολογίον» 1907, τευχος 6, σελ. 128-132 (εθνική βιβλιοθήκη) επίσης Κεφαλληνιάδης 1988: 16 επίσης Μηλιώρης Νίκος, «Κυκλαδίτικα θέματα», τεύχος 21, 1987-Αθάνα, σελ. 157-163
(6) Στην περιοχή των Βουρλών αναφέρονται και πολλοί Έλληνες που προέρχονται από την Πελοπόννησο (βλέπε Σία Αναγνωστοπούλου, Μικρά Ασία 19ος αιώνας-1919 οι Ελληνορθόδοξες κοινότητες, 1997-Ελληνικά Γράμματα, σελ. 129
(7) (Papacostea-Danielopoulos, La vie culturelle des communautes grecques de Roumanie dans la seconde moitie du 19e siecle in “Revue des Etudes du Sud – Est Europeen” 1969, αριθμός 3, σελ. 479) περιέχεται στο Τσουκαλάς Κωνσταντίνος, Εξάρτηση και αναπαραγωγή, 1985-Θεμέλιο, σελ. 114
(8) Ήρα Εμκέ Πουλοπούλου, Προβλήματα μετανάστευσης παλινόστησης, 1986-ΕΔΗΜ και ΙΜΕΟ, σελ 37
(9) Μητρώα αρρένων Σκαδού, Κορώνου, Κωμιακής (δήμος Δρυμαλίας)
(10) Κεφαλληνιάδης 1988:198 επίσης εφημερίδα «Αιγαίο» της 2ας Ιουλίου 1905
(11) Κεφαλληνιάδης 1988: 198
(12) Πουλοπούλου 1986:39,και 63 πίνακας 15 επίσης B Kayser, Ανθρωπογεωγραφία της Ελλάδας, 1968-Αθήνα επίσης ΕΣΥΕ, Επετηρίς της Ελλάδος 1930, σελ 137
(13) Polysos, Essai, σελ 53 (περιέχεται στο Πουλοπούλου 1986: 40
(14) Τσουκαλάς 1986:116
(15) ΕΣΥΕ, Απογραφή πληθυσμού 1907, Κατοικημένοι συνοικισμοί περιοχής της Αθήνας
(16) Ο Γιώργος Σιδέρης, πρώην ποδοσφαιριστής του Ολυμπιακού, είναι από την οικογένεια των Μπέηδων που εγκαταστάθηκε στον Άγιο Ιωάννη περίπου στα τέλη του 19ου αιώνα (ο πατέρας του είναι αδελφός του παππού μου).
(17) ΕΣΥΕ, Απογραφή πληθυσμού 1907
(18) Demetrios Tsakonas, La renovation d`une ville partuaire Le Piree, Επιθεώρηση κοινωνικών ερευνών, 1969-Αθήνα Γενικά ο Πειραιάς δεν ήταν κατοικημένος το 1821. Οι πρώτες συγκεντρώσεις εμφανίζονται το 1840 (5279 κατοίκους), 1870 (11047) ενώ από το 1920 έχουμε μια πληθυσμιακή έκρηξη (133.482).
(19) Απόφαση Πρωτοδικείου υπ` αρίθμ. 296, 4-2-1915
(20) προς το Υπουργείο Συγκοινωνιών αριθμ. 163 19-8-1935 επίσης διαμαρτυρία για τους πλοιάρχους που αποβίβαζαν επιβάτες στον Απόλλωνα αν ήθελαν ( αριθμ 66 2-9-1935)
(21) προς Πρωτοπαπαδάκη (αριθμ. 37 στις 8-10-1934)
(22) μεταξύ άλλων επιστολή προς Υπουργό Ράλλη 23-6-1934
(23) 13-5-1933 προϋπολογισμός υδραγωγείου και πολλές ακόμα επιστολές για το ίδιο θέμα προς το υπουργείο κρατική υγιεινής (Αρχείο συλλόγου Κορωνίδας Νάξου), επίσης 18-12-1933, 19-2-1934 και 13-3-1935 και άλλες.
(24) 9-12-1935 αριθμ. 71 (ΑΣΚΝ)
(25) 9-12-1935 αριθμ. 76 (ονόματα στο κείμενο)
(26) 16-3-1932 αριθμ. 5 (αρχείο συλλόγου Κορωνίδας Νάξου)
(27) Προς Κυκλαδίτικα Νέα 20-10-1934 (αρχείο συλλόγου Κορωνίδας Νάξου)
(28) 14-10-1935 αριθμ. 7 (Αρχεία συλλόγου Κορωνίδας Νάξου)
(29) προς Πρωτοπαπαδάκη Α. αριθμ 37 8-0-1934 (ΑΣΚΝ)
(30) 8-6-1934 αρίθμ. 6 (ΑΣΚΝ)
(31) 21-7-1934 αρίθμ. 15
(32) 7-7-1934 ΑΣΚΝ
(33) Προς το διοικητικό συμβούλιο του συλλόγου 2-11-1945
(34) Ο παππούς μου όντας Ταχυδρόμος έκανε από το 1928-1939 το δρομολόγιο Νάξου-Κυψέλης. Από ότι μου είπε ο πατέρας μου έπαιρνε το πλοίο και φτάνοντας στον Πειραιά τον παραλάμβανε ο αδελφός του που έμενε στον Άγιο Ιωάννη Ρέντη με μία καρότσα στην οποία έβαζαν τα πράγματα και με αυτή τα πήγαινε στην Κυψέλη όπου τον περίμεναν οι υπηρέτριες.
Πηγή: Χρήστος Σιδερής ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΚΗ ΧΩΡΗΤΙΚΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΠΑΡΑΓΩΓΙΚΗΣ ΔΟΜΗΣ ΚΑΙ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗ ΣΤΗΝ ΒΟΡΕΙΑ ΟΡΕΙΝΗ ΝΑΞΟ ΑΠΟ ΤΟΝ 19Ο ΑΙΩΝΑ ΜΕΧΡΙ ΤΙΣ ΜΕΡΕΣ ΜΑΣ
Οι Ναξιώτικες παροικίες στην Σμύρνη, την Πόλη και η αποικία των Βουρλών συνέχισαν να μαζεύουν Νάξιους και μάλιστα λέγεται ότι τα Βουρλά στις αρχές του 20ου αιώνα είχαν 20.000 (4) Νάξιους, αλλά ο αριθμός που δίνεται πρέπει να είναι μάλλον υπερβολικός (5).
Μέχρι τα τέλη του 19ου αιώνα δεν φαίνεται να υπάρχουν συγκεντρώσεις μεταναστών από τη βόρεια ορεινή Νάξο στην Αθήνα και μάλιστα σε στοιχεία που δίνονται για την περιοχή της Νέας Νάξου το 1885, αναφέρονται 553 Κεφαλλονίτες και 133 από τους Παξούς ενώ δεν αναφέρεται κανένας Νάξιος (6).
Το 1870 και με βάση τον νόμιμο πληθυσμό από την βόρεια ορεινή Νάξο λείπουν μόλις 119 άτομα εκ των οποίων δεν έχουμε στοιχεία για το ποιοι από αυτούς βρίσκονται στην αλλοδαπή. Και με βάση τον προσδοκώμενο πληθυσμό τα συμπεράσματα είναι περίπου τα ίδια. Ακόμα και αν συνυπολογίσουμε και ότι η φυσική αύξηση μπορεί να ήταν μεγαλύτερη από την υπολογισμένη βάσει των μητρώων, η μετανάστευση από τα χωριά της βόρειας ορεινής Νάξου δεν πρέπει να είχε πάρει ακόμα μεγάλες διαστάσεις και μάλλον χαρακτηριζόταν από προσωρινότητα. Άλλωστε, ο πληθυσμός της περιοχής ήταν ακόμα σχετικά μικρός. Τα λίγα άτομα που έφευγαν, δεν έχουμε λόγους να υποθέσουμε ότι κατευθύνονταν σε διαφορετικές περιοχές από τους υπόλοιπους Νάξιους. Εξάλλου μέχρι το 1890, που ξεκίνησαν τα πρώτα ρεύματα προς Αμερική, η Οθωμανική αυτοκρατορία αποτελούσε τον κύριο προορισμό για μετανάστες από όλη την παλαιά Ελλάδα (7) και ειδικά για τους κατοίκους των νησιών του Αιγαίου σχεδόν ο μοναδικός.
Τα μητρώα αρρένων της βόρειας ορεινής Νάξου επιβεβαιώνουν την διασύνδεση της περιοχής με την Πόλη τον 19ο αιώνα καθώς βρίσκουμε αρκετά ονόματα με τόπο γέννησης την Κωνσταντινούπολη, ενώ ο τόπος γέννησης του πατέρας εμφανίζεται η βόρεια ορεινή Νάξος (8). Επίσης γνωρίζουμε ότι στις αρχές του αιώνα υπήρχαν στην περιοχή «Ταχυδρόμοι» που έκαναν το δρομολόγιο Κωνσταντινούπολη-Νάξος και τανάπαλιν. Το 1905 με την ευκαιρία μιας τιμητικής γιορτής για έναν Παριανό Ταχυδρόμο τον Σκιαδά αναγράφεται ότι «σπεύδομεν να συγχαρώμεν και τους ημετέρας νήσου Ταχυδρόμους κ.κ. Ι. Ζευγώλη, Γ. Κατσάνη, Μαστορόπουλον, Μερτινόν και λοιπούς άλλους, τους τόσο εντίμως και προθύμως εξυπηρετούντας τους κατοίκους της επαρχίας δια των τακτικών αυτών από Νάξου εις Κωνσταντινούπολη και τανάπαλιν ταξιδιών (9)» Ένας από αυτούς φαίνεται να εξυπηρετεί και τους κατοίκους των Βόθρων διότι 2 χρόνια αργότερα σε επιστολή του παπά Βασίλειου Πρωτονοτάριου από τους Βόθρους που μετοίκησε στο Γαλατά Κωνσταντινούπολης βρίσκουμε και μία αναφορά για τον Ταχυδρόμο Μερτινό για χρήματα που του έφερε ο Ταχυδρόμος τα οποία έστειλε ο πληρεξούσιος του για σμύριδα δική του που ζυγίστηκε από τον Γεώργιο Πρωτονοτάριο (10).
Βεβαίως, όπως είπαμε, από το 1890 άρχισε και υπερωκεάνια μετανάστευση με κύριο τόπο προορισμού την Αμερική. Στο σύνολο της χώρας, από το 1891 μέχρι το 1920 το 95% του συνόλου της εξωτερικής μετανάστευσης κατευθυνόταν προς Αμερική η συντριπτική πλειοψηφία από αυτούς ήταν άντρες μεταξύ των 15-40 ετών (11). Από αυτούς το 55% (12)-61% (13) επέστρεψε. Το 1907 το 44,2% των μεταναστών της ΒΟΝ βρισκόταν στην αλλοδαπή. Από αυτό το ποσοστό ένα μικρό μέρος είναι πιθανό να βρισκόταν στην Αμερική αλλά το μεγαλύτερο μέρος αυτού του ποσοστού λογικά συγκεντρώνονταν στην περιοχή της Ανατολίας. Οι υπόλοιποι προσωρινοί μετανάστες που βρίσκονταν σε άλλους δήμους της Ελλάδας συγκεντρώνονταν στον Πειραιά, στην περιοχή του Αγίου Λουκά Πατησίων (αλλά όχι ακόμα στη Νέα Νάξο καθώς μέχρι και το 1907 το Γαλάτσι είχε μόλις 297 κατοίκους (14), καθώς , στη Σύρο τη πεδινή Νάξο και άλλες περιοχές της Αθήνας.
Η Κεραμωτή πάντως είναι το πρώτο χωριό από το οποίο ξεκινάει μια μετανάστευση προς στην ηπειρωτική Ελλάδα που παίρνει συγκροτημένη μορφή από τα τέλη του 19ου αιώνα. Παρά τα πλούσια σε νερό εδάφη της (οι Κεραμιώτες αποκαλούνται Βαθράκοι δηλαδή Βάτραχοι επειδή στην περιοχή τους υπήρχαν πολλοί βάτραχοι λόγω των πολλών νερών) φαίνεται να έχει περιορισμένη εδαφική και παραγωγική χωρητικότητα. Από τους πρώτους που μετακινούνται στα περίχωρα του Πειραιά (περιοχή του Αγίου Ιωάννη Ρέντη) είναι κάποιες οικογένειες Κεραμιωτών. Αυτοί λόγω των συγγενικών δεσμών που τους συνδέουν με τους Κορωνιδιάτες (Λεγάκηδες από Κεραμωτή με Σιδερήδες από Κόρωνο) φέρνουν και κάποιους από αυτούς στην περιοχή όπου από τότε ορισμένοι εγκαθίστανται μόνιμα (15). Το 1907 ο Άγιος Ιωάννης Ρέντη είχε 1401 κατοίκους (16) και το 1920 έφτασε τους 3.289(17). Ένα μικρό μέρος από αυτούς ήταν Κεραμιώτες και Κορωνιδιάτες.
Η περιοχή του Ρέντη αποτελεί την πρώτη συγκροτημένη διασύνδεση Νάξου-Αστικού χώρου και έπαιξε τον διαμεσολαβητικό ρόλο της καθ` όλη την προπολεμική περίοδο και ειδικά την περίοδο 2ουΠΠ. Η Κεραμωτή λόγω των δομικών περιορισμών και παρά το δικαίωμα των κατοίκων στην εκμετάλλευση της σμύριδας ποτέ στην καταγεγραμμένη ιστορία της δεν ξεπέρασε τους 286 κατοίκους (μαζί με τον οικισμό Σίφωνες).
Η εγκατάσταση των κατοίκων της βόρειας ορεινής Νάξου στην Αθήνα πρέπει να ξεκίνησε στις αρχές του 20ου αιώνα. Το 1911 οι Κορωνιδιάτες Νάξου που κατοικούν στην περιοχή των Πατησίων (ενορία Άγιου Λουκά) μαζεύονται και αποφασίζουν να ιδρύσουν σύλλογο. Το 1915 ο σύλλογος εγκρίνεται από το πρωτοδικείο Αθηνών (18). Στον τότε σύλλογο Κορωνιδιατών συμμετέχουν Ναξιώτες από όλο τον πρώην δήμο Κορωνίδας αλλά η μεγάλη πλειοψηφία των μελών προέρχονται από την περιοχή της Κωμιακής.
Δυστυχώς δεν υπάρχουν πολλά στοιχεία για την δράση του συλλόγου την περίοδο 1915-1932. Τα λιγοστά στοιχεία που έχουμε στη διάθεση μας αφορούν κυρίως την περίοδο 1932-1935, στοιχεία που συγκέντρωσε ο παλιός πρόεδρος το 1972. Από αυτά τα στοιχεία βλέπουμε καθαρά ότι σε πολλές περιπτώσεις ο σύλλογός αναλαμβάνει την εκπροσώπηση των αιτημάτων του παλαιού δήμου Κορωνίδας. Έκτος από τις επιστολές για τις χοροεσπερίδες του συλλόγου, βρίσκουμε επιστολές διαμαρτυρίας προς το υπουργείο μεταφορών γιατί το ατμόπλοιο Ζάκυνθος (19) δεν σταμάτησε ως όφειλε στον Απόλλωνα αλλά και προτάσεις για τα δρομολόγια της γραμμής (20), διαμαρτυρίες για την αναστολή των εργασιών στον δρόμο Απόλλωνα-Κωμιακής (21), για την κατασκευή του υδραγωγείου του Απόλλωνα (22), αίτηση για κατασκευή σχολείου στον Απόλλωνα (23), αίτηση για στελέχωση του Ταχυδρομικού γραφείου της Κωμιακής (24) κ.α.
Εκτός από την εκπροσώπηση των πατριωτών τους που βρίσκονταν ακόμα στο νησί ο σύλλογος Κορωνιδιατών ασκούσε και πιέσεις προς τις τοπικές αρχές των Αθηνών για προβλήματα που είχαν τα μέλη του συλλόγου, όπως για παράδειγμα σε μία επιστολή βρίσκουμε παράπονα για την μη ύπαρξη καλυμμένης αποχέτευσης και φωτισμού από ένα ύψος της Πατησίων και έπειτα (25).
Σε μία επιστολή του 1934 προς τα Κυκλαδίτικα Νέα βρίσκουμε πως ο σύλλογος Κορωνιδιατών αριθμούσε περίπου 800 μέλη (26) Ένα φιλόδοξο σχέδιο του 1935 καταγραφής όλων των εν Αθήναι συμπατριωτών σε ένα γενικό μητρώο (27), δυστυχώς δεν καρποφόρησε. Πάντως σε ένα πρόχειρο κατάλογο που άρχισε να συντάσσεται για τα μέλη του συλλόγου στην περιοχή του Αγίου Λουκά οι περισσότεροι ήταν εργάτες, ενώ βρίσκουμε και μια σειρά από διαφόρων κατηγοριών επαγγέλματα, από δικηγόρους μέχρι παντοπώλες και ανθοπώλες. Οι μισοί περίπου από αυτούς είχαν ιδιόκτητα σπίτι ενώ οι υπόλοιποι πλήρωναν ενοίκιο.
Από τα αιτήματα του συλλόγου που αφορούν σχεδόν αποκλειστικά τον Απόλλωνα και την Κωμιακή νομίζω συνάγεται ότι η μεγάλη πλειοψηφία των μελών του μέχρι και την δεκαετία του 1920 ήταν Ναξιώτες από την περιοχή του νέου δήμου Κορωνίδας και δεν είναι απίθανό να δημιουργήθηκε μια σχετική πόλωση. Μάλιστα, στην πρόταση για το δρομολόγιο των πλοίων (28), ο Λυώνας δεν περιλαμβάνεται στους σταθμούς αποβίβασης, αν και τελικά συμπεριλήφθηκε σε αυτούς με την απόφαση του Υπουργού.
Φαίνεται όμως ότι από το 1920 και έπειτα άρχισαν να καταφθάνουν μεγαλύτεροι αριθμοί Σμυριδοχωριτών που φρόντιζαν να γίνονται μέλη του συλλόγου με συνέπεια τον Μάιο ή τον Ιούνιο του 1934 οι αρχαιρεσίες του συλλόγου να αναδείξουν διοίκηση στην οποία η πλειοψηφία των μελών άνηκε σε Σμυριδοχωρίτες. Σε μία επιστολή του συλλόγου προς τον Πρόεδρο του Συλλόγου Σμυριδεργατών (29) Λυώνα Νάξου γνωστοποιείται ότι η πλειοψηφία των μελών του διοικητικού συμβουλίου του συλλόγου Κορωνιδιατών Νάξου ανήκει πλέον σε άτομα που προέρχονται από τα Σμυριδοχώρια και μάλιστα ο τότε πρόεδρος του συλλόγου προθυμοποιείται να εκπροσωπήσει τον σύλλογο σμυριδεργατών σε όποια υπόθεση χρειάζονται. Η νέα σύνθεση του διοικητικού συμβουλίου και οι πρώτες αποφάσεις πρέπει να δημιούργησαν εκτεταμένη κρίση στους κόλπους του συλλόγου σε σημείο που η απερχόμενη διοίκηση να αρνείται να παραχωρήσει στην νέα τα λάβαρα του συλλόγου (30). Στις 7-7-1934 ένα μέλος του διοικητικού συμβουλίου προτείνει γενική συνέλευση στην οποία να επανακαθορίζονται οι στόχοι του συλλόγου (31). Από τις 21-7-1934 μέχρι τις 28-7-1934 βρίσκουμε πέντε παραιτήσεις μελών του διοικητικού συμβουλίου. Αν και στα αρχείου τα συλλόγου δεν υπάρχουν οι μεταγενέστερες επιστολές για να παρακολουθήσουμε την εξέλιξη της διαμάχης αυτής, για τις ανάγκες της παρούσης είναι νομίζω αρκετό το γεγονός ότι στην δεκαετία του 1930 η πλειοψηφία των εν Αθήνα Ναξιωτών από τον παλαιό δήμο Κορωνίδας αλλάζει χέρια. Αυτό βέβαια επιβεβαιώνει ότι από το 1920 και έπειτα είχαμε πληθυσμιακή έκρηξη και εκτεταμένα μεταναστευτικά ρεύματα Σμυριδοχωριτών προς την Αθήνα και πως η θνησιμότητα πρέπει την δεκαετία του 1920 να ήταν στα Σμυριδοχώρια περίπου στα ίδια επίπεδα με την θνησιμότητα που βρίσκουμε στην δεκαετία 1932-1941 (περίπου 10 θάνατοι ανά 1000 κατοίκους).
Τελικά, οι δύο σύλλογοι διασπάστηκαν και μάλιστα σε μία επιστολή του 1945 που υπογράφει ο Αντώνης Πρωτονοτάριος (πρώην γραμματέας του συλλόγου από την Κόρωνο) βρίσκουμε μία πρόταση να μην διασπαστεί τελικά ο σύλλογός διότι δεν είναι προς το συμφέρον του τόπου (33).
Γιατί οι κάτοικοι της βόρειας ορεινής Νάξου και ειδικά οι Κωμιακίτες επέλεξαν να εγκατασταθούν αρχικά στην περιοχή του Αγίου Λουκά Πατησίων δεν μου είναι γνωστό. Πάντως αρκετές υπηρέτριες από την βόρεια ορεινή Νάξο εργάζονταν σε σπίτια πλουσίων στην περιοχή της Κυψέλης και δεν είναι απίθανο να ήταν και αυτός ένας από του λόγους που επιλέχθηκε η συγκεκριμένη περιοχή (34).
(1) Για μια αναλυτική παρουσίαση των στοιχείων που υπάρχουν για αυτή την αμφίδρομη και συνεχής επικοινωνία βλέπε Ν.Α. Κεφαλληνιάδης, Μνήμες από την Ανατολή, 1988-Φιλιππότη. Πάντως θα πρέπει να σημειώσω ότι ο Κεφαλληνιάδης δεν δίνει καθόλου στοιχεία για Κωμιακίτες μετανάστες και γενικά στο υλικό του υπάρχει μία ανισομέρεια σε σχέση με την βόρεια ορεινή Νάξο με εξαίρεση λίγα στοιχεία που έχει πάρει από τον Μανώλη Μανωλά.
(2) Κεφαλληνιάδης 1988: 47 (Από το ημερολόγιο ενός Γαλαναδιώτη: Γαλαναδιώτες και Γλιναδιώτες στη Πόλη και τη Σμύρνη)
(3) Κεφαλληνιάδης,ως άνω σελ. 47
(4) Κεφαλληνιάδης, ως άνω
(5) Πρωτοπαπαδάκης Π., Η δράση των Νάξιων εις την Μικρά Ασία, «Ναξιακόν Ημερολογίον» 1907, τευχος 6, σελ. 128-132 (εθνική βιβλιοθήκη) επίσης Κεφαλληνιάδης 1988: 16 επίσης Μηλιώρης Νίκος, «Κυκλαδίτικα θέματα», τεύχος 21, 1987-Αθάνα, σελ. 157-163
(6) Στην περιοχή των Βουρλών αναφέρονται και πολλοί Έλληνες που προέρχονται από την Πελοπόννησο (βλέπε Σία Αναγνωστοπούλου, Μικρά Ασία 19ος αιώνας-1919 οι Ελληνορθόδοξες κοινότητες, 1997-Ελληνικά Γράμματα, σελ. 129
(7) (Papacostea-Danielopoulos, La vie culturelle des communautes grecques de Roumanie dans la seconde moitie du 19e siecle in “Revue des Etudes du Sud – Est Europeen” 1969, αριθμός 3, σελ. 479) περιέχεται στο Τσουκαλάς Κωνσταντίνος, Εξάρτηση και αναπαραγωγή, 1985-Θεμέλιο, σελ. 114
(8) Ήρα Εμκέ Πουλοπούλου, Προβλήματα μετανάστευσης παλινόστησης, 1986-ΕΔΗΜ και ΙΜΕΟ, σελ 37
(9) Μητρώα αρρένων Σκαδού, Κορώνου, Κωμιακής (δήμος Δρυμαλίας)
(10) Κεφαλληνιάδης 1988:198 επίσης εφημερίδα «Αιγαίο» της 2ας Ιουλίου 1905
(11) Κεφαλληνιάδης 1988: 198
(12) Πουλοπούλου 1986:39,και 63 πίνακας 15 επίσης B Kayser, Ανθρωπογεωγραφία της Ελλάδας, 1968-Αθήνα επίσης ΕΣΥΕ, Επετηρίς της Ελλάδος 1930, σελ 137
(13) Polysos, Essai, σελ 53 (περιέχεται στο Πουλοπούλου 1986: 40
(14) Τσουκαλάς 1986:116
(15) ΕΣΥΕ, Απογραφή πληθυσμού 1907, Κατοικημένοι συνοικισμοί περιοχής της Αθήνας
(16) Ο Γιώργος Σιδέρης, πρώην ποδοσφαιριστής του Ολυμπιακού, είναι από την οικογένεια των Μπέηδων που εγκαταστάθηκε στον Άγιο Ιωάννη περίπου στα τέλη του 19ου αιώνα (ο πατέρας του είναι αδελφός του παππού μου).
(17) ΕΣΥΕ, Απογραφή πληθυσμού 1907
(18) Demetrios Tsakonas, La renovation d`une ville partuaire Le Piree, Επιθεώρηση κοινωνικών ερευνών, 1969-Αθήνα Γενικά ο Πειραιάς δεν ήταν κατοικημένος το 1821. Οι πρώτες συγκεντρώσεις εμφανίζονται το 1840 (5279 κατοίκους), 1870 (11047) ενώ από το 1920 έχουμε μια πληθυσμιακή έκρηξη (133.482).
(19) Απόφαση Πρωτοδικείου υπ` αρίθμ. 296, 4-2-1915
(20) προς το Υπουργείο Συγκοινωνιών αριθμ. 163 19-8-1935 επίσης διαμαρτυρία για τους πλοιάρχους που αποβίβαζαν επιβάτες στον Απόλλωνα αν ήθελαν ( αριθμ 66 2-9-1935)
(21) προς Πρωτοπαπαδάκη (αριθμ. 37 στις 8-10-1934)
(22) μεταξύ άλλων επιστολή προς Υπουργό Ράλλη 23-6-1934
(23) 13-5-1933 προϋπολογισμός υδραγωγείου και πολλές ακόμα επιστολές για το ίδιο θέμα προς το υπουργείο κρατική υγιεινής (Αρχείο συλλόγου Κορωνίδας Νάξου), επίσης 18-12-1933, 19-2-1934 και 13-3-1935 και άλλες.
(24) 9-12-1935 αριθμ. 71 (ΑΣΚΝ)
(25) 9-12-1935 αριθμ. 76 (ονόματα στο κείμενο)
(26) 16-3-1932 αριθμ. 5 (αρχείο συλλόγου Κορωνίδας Νάξου)
(27) Προς Κυκλαδίτικα Νέα 20-10-1934 (αρχείο συλλόγου Κορωνίδας Νάξου)
(28) 14-10-1935 αριθμ. 7 (Αρχεία συλλόγου Κορωνίδας Νάξου)
(29) προς Πρωτοπαπαδάκη Α. αριθμ 37 8-0-1934 (ΑΣΚΝ)
(30) 8-6-1934 αρίθμ. 6 (ΑΣΚΝ)
(31) 21-7-1934 αρίθμ. 15
(32) 7-7-1934 ΑΣΚΝ
(33) Προς το διοικητικό συμβούλιο του συλλόγου 2-11-1945
(34) Ο παππούς μου όντας Ταχυδρόμος έκανε από το 1928-1939 το δρομολόγιο Νάξου-Κυψέλης. Από ότι μου είπε ο πατέρας μου έπαιρνε το πλοίο και φτάνοντας στον Πειραιά τον παραλάμβανε ο αδελφός του που έμενε στον Άγιο Ιωάννη Ρέντη με μία καρότσα στην οποία έβαζαν τα πράγματα και με αυτή τα πήγαινε στην Κυψέλη όπου τον περίμεναν οι υπηρέτριες.
Πηγή: Χρήστος Σιδερής ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΚΗ ΧΩΡΗΤΙΚΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΠΑΡΑΓΩΓΙΚΗΣ ΔΟΜΗΣ ΚΑΙ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗ ΣΤΗΝ ΒΟΡΕΙΑ ΟΡΕΙΝΗ ΝΑΞΟ ΑΠΟ ΤΟΝ 19Ο ΑΙΩΝΑ ΜΕΧΡΙ ΤΙΣ ΜΕΡΕΣ ΜΑΣ
Τα συρματοπλέγματα, τα μονοπάτια που γίνονται γκρεμοί… και οι (σ)καταρράκτες τ` Απεράθου - Χρήστος Σιδερής
Δεν θα έλεγα ότι εγώ και οι φίλοι μου είμαστε φανατικοί των περιηγήσεων αλλά εκείνο το αποκαλόκαιρο του 2003 έτυχε να οργανώσουμε κάποιες αναβάσεις και περιηγήσεις σε διάφορα σημεία της ορεινής Νάξου.
Η πρώτη μας προσπάθεια έγινε στο όμορο, ως προς την περιοχή διαμονής μας, βουνό τον Καλόγερο με υψόμετρο 360 περίπου μέτρα που δεσπόζει στην Νότια πλευρά της παραλίας του Απόλλωνα, γνωστού επινείου της Κωμιακής.
Η ανάβαση του Καλόγερου δεν είναι καθόλου εύκολη υπόθεση, ειδικά όταν δεν γνωρίζει κανείς τα μονοπάτια. Ακολουθώντας τις οδηγίες ενός Γερμανού, σχεδόν αυτόχθονα, ακολουθήσαμε το συρματόπλεγμα που ξεκινάει είκοσι μέτρα από το χάλασμα και κινούμενοι απαρέγκλιτα δίπλα του φτάσαμε σε ένα πλάτωμα που βρίσκονται ένας γκρεμισμένος μύλος και ένα ακόμα κατεστραμμένο κτίσμα. Από εκεί, ξεκινάει ένα δεύτερο μονοπάτι που κινείται δεξιά και παράλληλα με το βουνό ακολουθώντας ένα δεύτερο συρματόπλεγμα που λειτουργεί και ως προστατευτικός φράκτης, μόλο που είναι σκουριασμένο και άρα επικίνδυνο. Το μονοπάτι ξεπερνάει την πρώτη ορατή κορυφή του βουνού αλλά σε κάποιο σημείο του αρχίζει να κατηφορίζει. Σε εκείνο το σημείο, ο περιηγητής θα πρέπει να χρησιμοποιήσει και τα τέσσερα άκρα του για να σκαρφαλώσει στην κορυφή, πράγμα αρκετά επικίνδυνο ειδικά σε όσους δεν είναι συνηθισμένοι σε αναβάσεις. Μπορεί βέβαια να υπάρχει και ευκολότερη δίοδος για την κορυφή αλλά εμείς δεν την γνωρίζαμε, ούτε και υπήρχε κάποιου είδους σήμανση (παρεμπιπτόντως, αν κανείς σκαρφαλώσει στην κορυφή από τον χαλασμένο μύλο και μετά ακολουθήσει την κορυφογραμμή η διαδρομή διευκολύνεται αισθητά κι αυτό είναι κάτι που ανακαλύψαμε εκ των υστέρων).
Στην πρώτη ορατή κορυφή του βουνού συναντήσαμε και τον υψηλό τράφο που φαίνεται από το χωριό και κινηθήκαμε παράλληλα με τον τράφο προς τα δεξιά όπως βλέπει κανείς το βουνό από κάτω. Στην πορεία ο τράφος αντικαθίσταται από συρματόπλεγμα. Όμως το μονοπάτι αυτό, από την εξωτερική μεριά του φράκτη, είναι αδιέξοδο. Κάποιος που θέλει να φτάσει στο κάστρο πρέπει να περάσει από την άλλη μεριά του συρματοπλέγματος και εφόσον αυτοί που το τοποθέτησαν δεν έχουν αφήσει καμία πύλη, πρέπει είτε να σκαρφαλώσει από πάνω, είτε να αφαιρέσει πέτρες από το κάτω μέρος του πλέγματος και να περάσει κακήν κακώς, πράγμα που κάναμε και εμείς. Από την μέσα μεριά του φράκτη υπάρχει ένα βατό οροπέδιο. Στα αριστερά βρίσκεται η υψηλότερη κορυφή του βουνού, που υποσημειώνεται από τον στρατό με ένα κολωνάκι, ενώ αν κινηθεί κανείς παράλληλα προς την κορυφογραμμή στην ίδια κατεύθυνση σύντομα θα φτάσει στο περίφημο μεσαιωνικό κάστρο του Καλόγερου από το οποίο εντυπωσιάζει το τρίμετρο, σε πάχος προστατευτικό τοίχος και το αδύνατο της αναρρίχησης από τις υπόλοιπες τρεις πλευρές. Αδύνατον; Όχι βέβαια! Στην αριστερή μεριά του κάστρου όπως το αντικρίζει ο περιηγητής που έρχεται από Απόλλωνα υπάρχει μία δίοδος, αρκετά επικίνδυνη, που οδηγεί στον ελιγμό, δηλαδή στο σημείο που διασταυρώνεται ο αμαξωτός Κωμιακής-Απόλλωνα με τον αμαξωτό Μέσης Απόλλωνα. Εμείς πάντως αυτή την δίοδο δεν την βρήκαμε αλλά ακόμα κι αν την βρήκαμε δεν τολμήσαμε να την περάσουμε! Η μη εύρεση του περάσματος προς τον αμαξωτό μας χάλασε τα σχέδια διότι έπρεπε να κάνουμε την ίδια απόσταση από την αρχή και όσοι γνωρίζουν από βουνά ξέρουν ότι η ανάβαση είναι ευκολότερη της καταβάσεως κατά την διάρκεια της οποία ελλοχεύει διαρκώς ο κίνδυνος να γκρεμοτσακιστεί κανείς με την παραμικρή χαλαρότητα. Επιπρόσθετα, στον δρόμο του γυρισμού, χάσαμε και το "κάτι σαν μονοπάτι" που οδηγούσε από την κορυφογραμμή στο μονοπάτι που ξεκινούσε από τον χαλασμένος μύλο και έτσι η κατάβαση αποδείχτηκε ιδιαίτερα κουραστική και εξαιρετικά επικίνδυνη, δεδομένου μάλιστα, ότι κόντεψε να μας πιάσει η νύχτα.
Παρά τις μεγάλες δυσκολίες της ανάβασης και ειδικά της κατάβασης η μικρή ομάδα μας ήταν πολύ ενθουσιασμένη, κυρίως επειδή καταφέραμε να επιστρέψουμε όλοι και μάλιστα σε ένα κομμάτι! Την επομένη κοιτώντας τον χάρτη της Νάξου αποφασίσαμε να επισκεφτούμε την κορυφή Μαυρομάρι του βουνού Κόρωνος, αν και ορισμένοι λένε ότι το Μαυρομάρι είναι άλλο βουνό, ενώ κάποιοι υποστηρίζουν ότι το Μαυρομάρι είναι η Κόρωνος, όπως για παράδειγμα ο Κεφαλληνιάδης ο οποίος δεν αναφέρει καν στον χάρτη που σχηματίστηκε με βάση την έρευνα του, την κορυφή Κόρωνος. Το Μαυρομάρι (Κόρωνος όπως αναφέρεται από εκείνον), σύμφωνα με τον Κεφαλληνιάδη, υπήρξε το βουνό του Διονύσου, δηλαδή το μέρος όπου η Κορωνίδα και οι υπόλοιπες τροφοί του τον ανέθρεψαν, σύμφωνα πάντα με τις τοπικές αφηγήσεις, διότι όπως ξέρουμε πολλές είναι οι περιοχές της Ελλάδος που διεκδικούν την ανατροφή του Διονύσου. Και το πιθανότερο είναι ότι η σπηλιά που ο Κεφαλληνιάδης αναφέρει ως "Η σπηλιά του κακού" ήταν το καταφύγιο του θεού του κρασιού και προφανώς όφειλε το όνομα της στην μεταγενέστερη ταύτιση του Διονύσου και ειδικά της συνέχειας του, του Ρωμαϊκού δηλαδή Βάκχου, με τον διάβολο, μια ταύτιση που επιχείρησε και επέτυχε ο Χριστιανισμός μιας και η εικόνα που επέλεξε για τον θεάνθρωπο ήταν η αντιθετική του Διονύσου, ήτοι ο Απόλλωνας. Η σπηλιά αυτή λογικά έπρεπε να βρίσκεται στο βουνό που υποτίθεται ότι ανατράφηκε ο Διόνυσος είτε το βουνό αυτό ήταν το Μαυρομάρι/Κόρωνος (εφόσον ο Κεφαλληνιάδης ταυτίζει τα δύο βουνά), είτε το βουνό αυτό ήταν η άλλη κορυφή της ίδιας οροσειράς, δηλαδή η Κόρωνος που δεσπόζει πάνω από το ομώνυμο χωριό.
Ο χωματόδρομος που ξεκινάει από το υψηλότερο σημείο του αμαξωτού, ανάμεσα στον Σταυρό Κεραμωτής και την Κόρωνο, αλλά και λίγο μετά τις κεραίες που μεταδίδουν τηλεοπτικό σήμα λίγο μετά το Σκαδό οδηγεί πολύ κοντά στην κορυφή του Μαυρομαρίου. Χρειάστηκε να σκαρφαλώσουμε μόλις πενήντα μέτρα για να κατακτήσουμε την κορυφή που ήταν ένα μικρό οροπέδιο με βραχώδεις σχηματισμούς που σημάδευαν τον ουρανό. Μόλις ξαποστάσαμε λίγο και τσιμπήσαμε κάτι τις, αρχίσαμε να ψάχνουμε για την περίφημη σπηλιά. Είναι περιττό βέβαια να πούμε ότι δεν υπήρχε ούτε σήμανση, ούτε κάποιο μονοπάτι φαινόταν να οδηγεί στην πίσω πλαγιά του βουνού, από την μεριά της Μυκόνου όπου υποθέσαμε ότι θα βρίσκεται η Σπηλιά του Κακού! Το μυστήριο δεν λύθηκε ούτε αργότερα στην Κωμιακή όταν ένας γέροντας ισχυρίστηκε ότι το μονοπάτι που οδηγεί από την κορυφή του Μαυρομαρίου στην σπηλιά υπάρχει αλλά είναι εξαιρετικά δύσβατο και πρέπει να σε οδηγήσει κάποιος που το γνωρίζει καλά. Η σύγχυση πάντως για το βουνό του Διονύσου και την σπηλιά/καταφύγιο συνέτεινε η αναφορά του πατέρα μου ο οποίος ισχυρίστηκε ότι η σπηλιά αυτή δεν βρίσκεται στις πλαγιές του Μαυρομαρίου αλλά στις πλαγιές της κορυφής Κόρωνος και ότι η κορυφή που αναφέρει ο Κεφαλληνιάδης δεν είναι το Μαυρομάρι αλλά η Κόρωνος!
Το πήραμε λοιπόν απόφαση ότι σπηλιά δεν επρόκειτο να δούμε, τουλάχιστον στην συγκεκριμένη περιήγηση. Ρίξαμε λοιπόν μια ματιά στον χάρτη ROAD και είδαμε ότι υπήρχε κάποιος μονοπάτι που οδηγούσε από το Μαυρομάρι στην Κωμιακή και ένα άλλο που οδηγούσε από εκεί στον Απόλλωνα. Το αρχικά ευδιάκριτο μονοπάτι πολύ σύντομα έγινε κάτι σαν μονοπάτι και όπως συνηθίζουν όλα τα μονοπάτια στην Νάξο, πολύ σύντομα έγινε κάτι σαν γκρεμός και μετά γκρεμός κανονικός. Αποφασίσαμε να κόψουμε κάθετα το βουνό για να βγούμε στον αμαξωτό Σκαδού Κωμιακής. Δυστυχώς τα βάτα, που έχουν αγκάθια σαν αγκίστρια, είχαν διαφορετική άποψη αλλά μία ώρα αργότερα γρατσουνισμένοι και ιδρωμένοι και αφού περάσαμε ουκ ολίγες κακοτοπιές, φτάσαμε στον δρόμο και από εκεί στην Κωμιακή. Ευτυχώς για εμάς, το μονοπάτι Κωμιακή Απόλλωνα δεν επιφύλασσε άλλες δυσάρεστες εκπλήξεις και μάλιστα από καιρού εις καιρό κόκκινα σημαδάκια από μπογιά υποδείκνυαν τη σωστή κατεύθυνση με εξαίρεση την πρώτη διασταύρωση όπου ο περιηγητής πρέπει να συνεχίσει ευθεία και όχι να στρίψει δεξιά προς τα κάτω.
Παρά την βάτευση που υποστήκαμε από τα βάτα, την επομένη κιόλας σχεδιάσαμε την επόμενη περιήγηση. Το πρωινό που ακολούθησε μας βρήκε στο λεωφορείο με προορισμό της Κόρωνο. Στο δρόμο, ο εισπράκτορας, ένας μεσήλικας με μουστάκι που ενίοτε εκτελεί και χρέη οδηγού, εκσφεντόνισε με ελαφρά την καρδία ένα πλαστικό μπουκάλι από το παράθυρο. Συγκρατήσαμε τον θυμό μας και κατεβήκαμε στην διασταύρωση προς Αργοκοίλι. Το βάδισμα σε αμαξωτό είναι κάπως βαρετό αλλά ξεπεράσαμε την απροθυμία μας, περάσαμε την είσοδο της βάσης του ναυτικού, οικτιρίσαμε το τοπίο μόλις αντικρίσαμε το τερατούργημα/εκκλησία που κτίζεται στο Αργοκοίλι, θαυμάσαμε τον οικισμό Ατσιπάπη και την Βυζαντινή εκκλησία που βρίσκεται στο Λιοίρι και βγήκαμε στην κορυφή του βουνού μέσα από περιφραγμένα και κλεισμένα με αμπασές μονοπάτια. Ο χάρτης ROAD, που κανονικά δεν έπρεπε να του έχουμε καμία εμπιστοσύνη, έδειχνε δύο μονοπάτια. Το δεξί οδηγούσε ανάμεσα στο Πυργί και την Μέλισσα, δύο θαλάσσιες περιοχές μεταξύ Αγίου Δημητρίου και Λυώνα, και το αριστερό φαινομενικά οδηγούσε στον Άγιο Δημήτρη. Πήραμε το αριστερό αλλά πολύ σύντομα αποδείχτηκε ότι μπορεί και να οδηγούσε Απείρανθο ή σε κάποιο εξίσου άσχετο μέρος και επιστρέψαμε για να ακολουθήσουμε το δεξί μονοπάτι. Σύντομα το μονοπάτι έγινε κάτι σαν μονοπάτι και πολύ γρήγορα γκρεμός. Οι αίγες δεν είχαν καμία δυσκολία να το διασχίζουν αλλά εμείς βρίσκαμε τις πέτρες πολύ γλιστερές και τους θάμνους και τα φρύγανα ιδιαίτερα δύσβατους. Αποφασίσαμε να κατεβούμε κάθετα το βουνό αφού πρώτα περάσαμε πάνω από έναν ψηλό τράφο, προς την παραλία που λέγεται Φυρό Λιμνάρι, πράγμα που καταφέραμε μετά από άπειρα ζιγκ ζαγκ και μεγάλη κόπωση αλλά μπορεί να πει κανείς ότι ανταμειφθήκαμε από μία βουτιά στο Κρυφό Λιμανάκι (ή κρυφοσπηλιά) που βρίσκεται ακριβώς δίπλα στο Φυρό Λιμνάρι. Αλγεινή εντύπωση μου προκάλεσε το ότι το μικρό μητάτο στο οποίο μέχρι το 1968 σύσσωμη η οικογένεια του Μπεοκώστα έκανε τις διακοπές έχει γκρεμιστεί. Βεβαίως προσωπικά δεν έχω ζήσει εκείνες τις εποχές αλλά είναι χαραγμένες στην μνήμη μου από τις παλιές φωτογραφίες που κιτρινίζουν στα οικογενειακά άλμπουμ. Θα πρέπει να σημειωθεί ότι παρόλο που ο περίφημος χάρτης ROAD, που για άλλα νησιά έχει αποδειχτεί αξιόπιστος, δεν σημειώνει κανένα δρόμο από Αζαλά προς Άγιο Δημήτρη ή και αντίθετα ενώ εμείς μετρήσαμε αρκετά μονοπάτια και χωματόδρομους από Αι Δημήτρη σε Μουτσούνα αλλά και αντίθετα όπου ο δρόμος ξεπερνάει και το Φυρό Λιμνάρι και συνεχίζει προς την περιοχή που οι εντόπιοι αποκαλούν Αλατσόουρνες.
Αφού ξαποστάσαμε λίγο, πήγαμε μια βόλτα στην Μουτσούνα από ένα παλιό μονοπάτι που τώρα έχει γίνει κανονικός δρόμος και το οποίο παλαιότερα οδηγούσε από τον Αζαλά στο τηλεφωνείο της Μουτσούνας, αν κάποιοι θυμούνται την Κυρά-Ρίτα. Το μονοπάτι από Άγιο Δημήτριο προς Αζαλά είναι βατό αλλά αυτό το αυθαίρετο που έχει από την δεκαετία του 1980 περιφράξει παράνομα την παραλία είναι τόσο ενοχλητικό που μου έρχεται να το γκρεμίσω μόνος μου! Γενικά η Μουτσούνα την ώρα που φτάσαμε παρουσίαζε μία ειδυλλιακή εικόνα αλλά σκοτείνιαζε και δεν είχαμε φακό έτσι γυρίσαμε βιαστικά στο εξοχικό των γονιών μου, μαγειρέψαμε και ολοκληρώσαμε μια ευχάριστη ημέρα με την πόση πολυκαιρισμένου κρασιού που κάποιος είχε λησμονήσει σε ένα εικοσάκιλο μπιτόνι.
Είχαμε αποφασίσει ότι το επόμενο πρωί θα παίρναμε το λεωφορείο από Μουτσούνα προς Απείρανθο αλλά όπως αποδείχτηκε στα τέλη Αυγούστου δεν υπάρχει πρωινό δρομολόγιο, χωρίς να είμαι σίγουρος ότι υπάρχει κάποια άλλη περίοδο. Αναγκαστικά η περιπέτεια μας θα συνεχιζόταν μιας και δεν ήμασταν διατεθειμένοι να ακολουθήσουμε τον αμαξωτό. Παραδόξως, ο ROAD έδειχνε ότι το μονοπάτι που οδηγούσε στην Απείρανθο ξεκινούσε από το ρέμα που εκβάλει περίπου διακόσια μέτρα από τον Άγιο Δημήτρη και προς τον Αζαλά σε μία παραλία με άσπρα βότσαλα και περνούσε ανάμεσα από τα βουνά. Συμπεράναμε ότι ο χάρτης εννοούσε τον ρύακα και έτσι ακολουθήσαμε την κοίτη του προς τα πάνω περνώντας από την Σπηλιά που άλλοτε επισκεπτόμασταν για να τηλεφωνήσουμε γιατί ο Λεφτεροβασίλης είχε εκεί ένα τηλέφωνο με μανιβέλα που συνδεόταν με την περίφημη Κυρά-Ρίτα. Φυσικά η κοίτη του ρύακα ήταν εκείνη την εποχή στεγνή και μόνο τα λευκά βότσαλα της επίστρωσης πρόδιδαν ότι τον χειμώνα περνάει από εκεί νερό. Η πρώτη δυσάρεστη έκπληξη μας περίμενε στο σημείο όπου ο δρόμος προς Απείρανθο διασταυρώνεται με τον ρύακα. Εκεί υπάρχει βέβαια μία μικρή γέφυρα κάτω από την οποία κείτονταν δεκάδες ψοφίμια τα οποία ανέδιδαν δυσώδεις μυρωδιές. προσπεράσαμε το σημείο αναρωτώμενοι γιατί δεν είχαν μπει στον κόπο να τα θάψουν αν και θα έπρεπε να φανταστούμε ότι απλά όποιοι τα πέταξαν περίμεναν το νερό που θα κατέβαινε τον χειμώνα να εκβράσει τα πτώματα στην θάλασσα απαλλάσσοντας τους από τον κόπο! Αν και δεν είχαμε πλέον καμία εμπιστοσύνη στον χάρτη μας συνεχίσαμε να ανηφορίζουμε τον ρύακα που περνούσε ανάμεσα από τους λόφους και τα βουνά της περιοχής και που άλλοτε ήταν ευκολοβάδιστος ενώ άλλοτε δύσβατος αλλά ευτυχώς σε λίγα σημεία. Στις όχθες του έβοσκαν κατσίκες και μόνο ένα ακόμα ψοφίμι που συναντήσαμε σχεδόν δύο χιλιόμετρα μακρύτερα μας χάλασε κάπως την διάθεση. Σταδιακά ο ρύακας άρχισε να γίνεται περισσότερο ανηφορικός και απότομος και σε αρκετές περιπτώσεις αναγκαστήκαμε να σκαρφαλώσουμε τεράστιους βράχους που κανείς αναρωτιόταν πως βρέθηκαν εκεί μέσα στην μέση του ποταμού. Θαυμάσαμε ακόμα μια τεράστια βελανιδιά που έστεκε περήφανη και αλύγιστη στη μέση του ποταμού παρά τους τόνους νερό που φαινομενικά δεχόταν κάθε χειμώνα.
Υπολογίζαμε ότι είχαμε πλησιάσει περίπου στα τρία χιλιόμετρα το χωριό όταν ξαφνικά είδαμε λιμνάζων νερό και μιας και δεν είχαμε πολλές προμήθειες στα παγούρια μας μία από τις συντρόφους μου επιχείρησε να συμπληρώσει το νερό του παγουριού της. Της είπα ότι καλύτερα να μην το κάνει γιατί το νερό έμοιαζε κάπως ύποπτο και προσπεράσαμε το σημείο. Μια μυρουδιά πλανιόταν στον αέρα, διόλου ευχάριστη που γινόταν απεχθέστερη όσο ανεβαίναμε τον ρύακα. Συναντήσαμε και άλλα λιμνάζοντα νερά και πλέον δεν υπήρχε καμία αμφιβολία ότι επρόκειτο για βοθρόνερα. Η μπόχα ήταν ανυπόφορη. Δεν ξέραμε τι να υποθέσουμε. Σε κάποιο απότομο σημείο που η αναρρίχηση απαιτούσε και τα τέσσερα άκρα και στο οποίο ελλόχευε ο κίνδυνος κανείς να γλιστρήσει, κάτω από τους βράχους υπήρχε μία μεγάλη και βαθιά λίμνη με βοθρόνερα. Αν κάποιος γλιστρούσε θα έπεφτε μέσα. Η δυσωδία μου έφερνε λιγοθυμιά αλλά με μεγάλο κόπο καταφέραμε να διασχίσουμε το σημείο χωρίς να καταλήξουμε στα σκατά της φρικιαστικής λίμνης. Αλλά όσο μεγάλη και αν ήταν η φρίκη που νιώσαμε αυτό που μας περίμενε λίγα μέτρα παρακάτω ήταν τόσο ανείπωτα αηδιαστικό που οτιδήποτε έχω δει μέχρι σήμερα δεν το συναγωνιζόταν σε αηδία. Ένας καταρράκτης σκατά και βοθρόνερα έπεφτε από το φαράγγι και έσκαγε με δύναμη στα λευκά βότσαλα του ρύακα, ένας Σκαταρράκτης!! Η μπόχα ήταν ανυπόφορη, το θέαμα αποκρουστικό! Εφόσον κατάφερα να διασχίσω το σημείο και να σωριαστώ ημιλιπόθυμος εκατό μέτρα παραπάνω θεωρώ ότι υπήρξα τυχερός. Η καρδιά μου χοροπηδούσε έτοιμη να σπάσει, τόσο μεγάλο ήταν το σοκ που έπαθα. Και να φανταστεί κανείς ότι εργαζόμενος ως βοηθός υδραυλικού έχω ανοίξει ένα σωρό βόθρους, αλλά αυτό ήταν το κάτι άλλο! Ζήτησα από τους συντρόφους μου να ανεβούμε κάθετα την πλαγιά και τα καταφέραμε μετά από πολλές στάσεις διότι η καρδιά μου δεν έλεγε να σταματήσει να χοροπηδάει. Ο Σκαταρράκτης του Απεράθου βρίσκεται κάπου στο ύψος του παλιού λατομείου που χρησίμεψε για την κατασκευή του δρόμου Απειράνθου Μουτσούνας. Σε αυτό το σημείο του αμαξωτού καταφέραμε να φτάσουμε από όπου για καλή μας τύχη μας περιμάζεψε ένα αμάξι γνωστών που έτυχε να περνάει εκείνη την ώρα (σαν από μηχανής θεός) και μας μετέφερε στην Απείρανθο.
Μετά από έναν φραπέ και αρκετή συζήτηση για τους (Σ)καταρράκτες τ` Απεράθου ήρθε το λεωφορείο. Δίπλα μας κάθισε ένας γέροντας που ακούγοντας την συζήτηση μας πληροφόρησε ότι οι Απεραθίτες ρίχνουν τους υπονόμους τους στον ρύακα που εκβάλει μεταξύ Αγίου Δημητρίου και Αζαλά, οι Κορωνιδιάτες στον ρύακα που εκβάλει στον Λυώνα, οι Σκαδιώτες σε ένα φαράγγι που λένε ότι κανείς δεν ξέρει που οδηγεί (και που θέλετε να οδηγεί;) και αρχίζω να αναρωτιέμαι που στο διάολο αδειάζουν τα λύματα τους οι Κωμιακίτες γιατί ξέρω πολύ καλά που τα αδειάζουν οι Απολλωνιάτες ενώ φαντάζομαι ότι περίπου τα ίδια συμβαίνουν στον Λυώνα όπως και στα υπόλοιπα χωριά της ορεινής και πεδινής Νάξου.
Ρε παιδιά, εσείς της δημοτικής αρχής: μήπως πρέπει να επανεξετάσετε τις προτεραιότητες σας;
"Άμετε στο γέρο- διάολο" όπως έλεγε και ο αείμνηστος θείος μου ο Μπεοφώτης.....
Η πρώτη μας προσπάθεια έγινε στο όμορο, ως προς την περιοχή διαμονής μας, βουνό τον Καλόγερο με υψόμετρο 360 περίπου μέτρα που δεσπόζει στην Νότια πλευρά της παραλίας του Απόλλωνα, γνωστού επινείου της Κωμιακής.
Η ανάβαση του Καλόγερου δεν είναι καθόλου εύκολη υπόθεση, ειδικά όταν δεν γνωρίζει κανείς τα μονοπάτια. Ακολουθώντας τις οδηγίες ενός Γερμανού, σχεδόν αυτόχθονα, ακολουθήσαμε το συρματόπλεγμα που ξεκινάει είκοσι μέτρα από το χάλασμα και κινούμενοι απαρέγκλιτα δίπλα του φτάσαμε σε ένα πλάτωμα που βρίσκονται ένας γκρεμισμένος μύλος και ένα ακόμα κατεστραμμένο κτίσμα. Από εκεί, ξεκινάει ένα δεύτερο μονοπάτι που κινείται δεξιά και παράλληλα με το βουνό ακολουθώντας ένα δεύτερο συρματόπλεγμα που λειτουργεί και ως προστατευτικός φράκτης, μόλο που είναι σκουριασμένο και άρα επικίνδυνο. Το μονοπάτι ξεπερνάει την πρώτη ορατή κορυφή του βουνού αλλά σε κάποιο σημείο του αρχίζει να κατηφορίζει. Σε εκείνο το σημείο, ο περιηγητής θα πρέπει να χρησιμοποιήσει και τα τέσσερα άκρα του για να σκαρφαλώσει στην κορυφή, πράγμα αρκετά επικίνδυνο ειδικά σε όσους δεν είναι συνηθισμένοι σε αναβάσεις. Μπορεί βέβαια να υπάρχει και ευκολότερη δίοδος για την κορυφή αλλά εμείς δεν την γνωρίζαμε, ούτε και υπήρχε κάποιου είδους σήμανση (παρεμπιπτόντως, αν κανείς σκαρφαλώσει στην κορυφή από τον χαλασμένο μύλο και μετά ακολουθήσει την κορυφογραμμή η διαδρομή διευκολύνεται αισθητά κι αυτό είναι κάτι που ανακαλύψαμε εκ των υστέρων).
Στην πρώτη ορατή κορυφή του βουνού συναντήσαμε και τον υψηλό τράφο που φαίνεται από το χωριό και κινηθήκαμε παράλληλα με τον τράφο προς τα δεξιά όπως βλέπει κανείς το βουνό από κάτω. Στην πορεία ο τράφος αντικαθίσταται από συρματόπλεγμα. Όμως το μονοπάτι αυτό, από την εξωτερική μεριά του φράκτη, είναι αδιέξοδο. Κάποιος που θέλει να φτάσει στο κάστρο πρέπει να περάσει από την άλλη μεριά του συρματοπλέγματος και εφόσον αυτοί που το τοποθέτησαν δεν έχουν αφήσει καμία πύλη, πρέπει είτε να σκαρφαλώσει από πάνω, είτε να αφαιρέσει πέτρες από το κάτω μέρος του πλέγματος και να περάσει κακήν κακώς, πράγμα που κάναμε και εμείς. Από την μέσα μεριά του φράκτη υπάρχει ένα βατό οροπέδιο. Στα αριστερά βρίσκεται η υψηλότερη κορυφή του βουνού, που υποσημειώνεται από τον στρατό με ένα κολωνάκι, ενώ αν κινηθεί κανείς παράλληλα προς την κορυφογραμμή στην ίδια κατεύθυνση σύντομα θα φτάσει στο περίφημο μεσαιωνικό κάστρο του Καλόγερου από το οποίο εντυπωσιάζει το τρίμετρο, σε πάχος προστατευτικό τοίχος και το αδύνατο της αναρρίχησης από τις υπόλοιπες τρεις πλευρές. Αδύνατον; Όχι βέβαια! Στην αριστερή μεριά του κάστρου όπως το αντικρίζει ο περιηγητής που έρχεται από Απόλλωνα υπάρχει μία δίοδος, αρκετά επικίνδυνη, που οδηγεί στον ελιγμό, δηλαδή στο σημείο που διασταυρώνεται ο αμαξωτός Κωμιακής-Απόλλωνα με τον αμαξωτό Μέσης Απόλλωνα. Εμείς πάντως αυτή την δίοδο δεν την βρήκαμε αλλά ακόμα κι αν την βρήκαμε δεν τολμήσαμε να την περάσουμε! Η μη εύρεση του περάσματος προς τον αμαξωτό μας χάλασε τα σχέδια διότι έπρεπε να κάνουμε την ίδια απόσταση από την αρχή και όσοι γνωρίζουν από βουνά ξέρουν ότι η ανάβαση είναι ευκολότερη της καταβάσεως κατά την διάρκεια της οποία ελλοχεύει διαρκώς ο κίνδυνος να γκρεμοτσακιστεί κανείς με την παραμικρή χαλαρότητα. Επιπρόσθετα, στον δρόμο του γυρισμού, χάσαμε και το "κάτι σαν μονοπάτι" που οδηγούσε από την κορυφογραμμή στο μονοπάτι που ξεκινούσε από τον χαλασμένος μύλο και έτσι η κατάβαση αποδείχτηκε ιδιαίτερα κουραστική και εξαιρετικά επικίνδυνη, δεδομένου μάλιστα, ότι κόντεψε να μας πιάσει η νύχτα.
Παρά τις μεγάλες δυσκολίες της ανάβασης και ειδικά της κατάβασης η μικρή ομάδα μας ήταν πολύ ενθουσιασμένη, κυρίως επειδή καταφέραμε να επιστρέψουμε όλοι και μάλιστα σε ένα κομμάτι! Την επομένη κοιτώντας τον χάρτη της Νάξου αποφασίσαμε να επισκεφτούμε την κορυφή Μαυρομάρι του βουνού Κόρωνος, αν και ορισμένοι λένε ότι το Μαυρομάρι είναι άλλο βουνό, ενώ κάποιοι υποστηρίζουν ότι το Μαυρομάρι είναι η Κόρωνος, όπως για παράδειγμα ο Κεφαλληνιάδης ο οποίος δεν αναφέρει καν στον χάρτη που σχηματίστηκε με βάση την έρευνα του, την κορυφή Κόρωνος. Το Μαυρομάρι (Κόρωνος όπως αναφέρεται από εκείνον), σύμφωνα με τον Κεφαλληνιάδη, υπήρξε το βουνό του Διονύσου, δηλαδή το μέρος όπου η Κορωνίδα και οι υπόλοιπες τροφοί του τον ανέθρεψαν, σύμφωνα πάντα με τις τοπικές αφηγήσεις, διότι όπως ξέρουμε πολλές είναι οι περιοχές της Ελλάδος που διεκδικούν την ανατροφή του Διονύσου. Και το πιθανότερο είναι ότι η σπηλιά που ο Κεφαλληνιάδης αναφέρει ως "Η σπηλιά του κακού" ήταν το καταφύγιο του θεού του κρασιού και προφανώς όφειλε το όνομα της στην μεταγενέστερη ταύτιση του Διονύσου και ειδικά της συνέχειας του, του Ρωμαϊκού δηλαδή Βάκχου, με τον διάβολο, μια ταύτιση που επιχείρησε και επέτυχε ο Χριστιανισμός μιας και η εικόνα που επέλεξε για τον θεάνθρωπο ήταν η αντιθετική του Διονύσου, ήτοι ο Απόλλωνας. Η σπηλιά αυτή λογικά έπρεπε να βρίσκεται στο βουνό που υποτίθεται ότι ανατράφηκε ο Διόνυσος είτε το βουνό αυτό ήταν το Μαυρομάρι/Κόρωνος (εφόσον ο Κεφαλληνιάδης ταυτίζει τα δύο βουνά), είτε το βουνό αυτό ήταν η άλλη κορυφή της ίδιας οροσειράς, δηλαδή η Κόρωνος που δεσπόζει πάνω από το ομώνυμο χωριό.
Ο χωματόδρομος που ξεκινάει από το υψηλότερο σημείο του αμαξωτού, ανάμεσα στον Σταυρό Κεραμωτής και την Κόρωνο, αλλά και λίγο μετά τις κεραίες που μεταδίδουν τηλεοπτικό σήμα λίγο μετά το Σκαδό οδηγεί πολύ κοντά στην κορυφή του Μαυρομαρίου. Χρειάστηκε να σκαρφαλώσουμε μόλις πενήντα μέτρα για να κατακτήσουμε την κορυφή που ήταν ένα μικρό οροπέδιο με βραχώδεις σχηματισμούς που σημάδευαν τον ουρανό. Μόλις ξαποστάσαμε λίγο και τσιμπήσαμε κάτι τις, αρχίσαμε να ψάχνουμε για την περίφημη σπηλιά. Είναι περιττό βέβαια να πούμε ότι δεν υπήρχε ούτε σήμανση, ούτε κάποιο μονοπάτι φαινόταν να οδηγεί στην πίσω πλαγιά του βουνού, από την μεριά της Μυκόνου όπου υποθέσαμε ότι θα βρίσκεται η Σπηλιά του Κακού! Το μυστήριο δεν λύθηκε ούτε αργότερα στην Κωμιακή όταν ένας γέροντας ισχυρίστηκε ότι το μονοπάτι που οδηγεί από την κορυφή του Μαυρομαρίου στην σπηλιά υπάρχει αλλά είναι εξαιρετικά δύσβατο και πρέπει να σε οδηγήσει κάποιος που το γνωρίζει καλά. Η σύγχυση πάντως για το βουνό του Διονύσου και την σπηλιά/καταφύγιο συνέτεινε η αναφορά του πατέρα μου ο οποίος ισχυρίστηκε ότι η σπηλιά αυτή δεν βρίσκεται στις πλαγιές του Μαυρομαρίου αλλά στις πλαγιές της κορυφής Κόρωνος και ότι η κορυφή που αναφέρει ο Κεφαλληνιάδης δεν είναι το Μαυρομάρι αλλά η Κόρωνος!
Το πήραμε λοιπόν απόφαση ότι σπηλιά δεν επρόκειτο να δούμε, τουλάχιστον στην συγκεκριμένη περιήγηση. Ρίξαμε λοιπόν μια ματιά στον χάρτη ROAD και είδαμε ότι υπήρχε κάποιος μονοπάτι που οδηγούσε από το Μαυρομάρι στην Κωμιακή και ένα άλλο που οδηγούσε από εκεί στον Απόλλωνα. Το αρχικά ευδιάκριτο μονοπάτι πολύ σύντομα έγινε κάτι σαν μονοπάτι και όπως συνηθίζουν όλα τα μονοπάτια στην Νάξο, πολύ σύντομα έγινε κάτι σαν γκρεμός και μετά γκρεμός κανονικός. Αποφασίσαμε να κόψουμε κάθετα το βουνό για να βγούμε στον αμαξωτό Σκαδού Κωμιακής. Δυστυχώς τα βάτα, που έχουν αγκάθια σαν αγκίστρια, είχαν διαφορετική άποψη αλλά μία ώρα αργότερα γρατσουνισμένοι και ιδρωμένοι και αφού περάσαμε ουκ ολίγες κακοτοπιές, φτάσαμε στον δρόμο και από εκεί στην Κωμιακή. Ευτυχώς για εμάς, το μονοπάτι Κωμιακή Απόλλωνα δεν επιφύλασσε άλλες δυσάρεστες εκπλήξεις και μάλιστα από καιρού εις καιρό κόκκινα σημαδάκια από μπογιά υποδείκνυαν τη σωστή κατεύθυνση με εξαίρεση την πρώτη διασταύρωση όπου ο περιηγητής πρέπει να συνεχίσει ευθεία και όχι να στρίψει δεξιά προς τα κάτω.
Παρά την βάτευση που υποστήκαμε από τα βάτα, την επομένη κιόλας σχεδιάσαμε την επόμενη περιήγηση. Το πρωινό που ακολούθησε μας βρήκε στο λεωφορείο με προορισμό της Κόρωνο. Στο δρόμο, ο εισπράκτορας, ένας μεσήλικας με μουστάκι που ενίοτε εκτελεί και χρέη οδηγού, εκσφεντόνισε με ελαφρά την καρδία ένα πλαστικό μπουκάλι από το παράθυρο. Συγκρατήσαμε τον θυμό μας και κατεβήκαμε στην διασταύρωση προς Αργοκοίλι. Το βάδισμα σε αμαξωτό είναι κάπως βαρετό αλλά ξεπεράσαμε την απροθυμία μας, περάσαμε την είσοδο της βάσης του ναυτικού, οικτιρίσαμε το τοπίο μόλις αντικρίσαμε το τερατούργημα/εκκλησία που κτίζεται στο Αργοκοίλι, θαυμάσαμε τον οικισμό Ατσιπάπη και την Βυζαντινή εκκλησία που βρίσκεται στο Λιοίρι και βγήκαμε στην κορυφή του βουνού μέσα από περιφραγμένα και κλεισμένα με αμπασές μονοπάτια. Ο χάρτης ROAD, που κανονικά δεν έπρεπε να του έχουμε καμία εμπιστοσύνη, έδειχνε δύο μονοπάτια. Το δεξί οδηγούσε ανάμεσα στο Πυργί και την Μέλισσα, δύο θαλάσσιες περιοχές μεταξύ Αγίου Δημητρίου και Λυώνα, και το αριστερό φαινομενικά οδηγούσε στον Άγιο Δημήτρη. Πήραμε το αριστερό αλλά πολύ σύντομα αποδείχτηκε ότι μπορεί και να οδηγούσε Απείρανθο ή σε κάποιο εξίσου άσχετο μέρος και επιστρέψαμε για να ακολουθήσουμε το δεξί μονοπάτι. Σύντομα το μονοπάτι έγινε κάτι σαν μονοπάτι και πολύ γρήγορα γκρεμός. Οι αίγες δεν είχαν καμία δυσκολία να το διασχίζουν αλλά εμείς βρίσκαμε τις πέτρες πολύ γλιστερές και τους θάμνους και τα φρύγανα ιδιαίτερα δύσβατους. Αποφασίσαμε να κατεβούμε κάθετα το βουνό αφού πρώτα περάσαμε πάνω από έναν ψηλό τράφο, προς την παραλία που λέγεται Φυρό Λιμνάρι, πράγμα που καταφέραμε μετά από άπειρα ζιγκ ζαγκ και μεγάλη κόπωση αλλά μπορεί να πει κανείς ότι ανταμειφθήκαμε από μία βουτιά στο Κρυφό Λιμανάκι (ή κρυφοσπηλιά) που βρίσκεται ακριβώς δίπλα στο Φυρό Λιμνάρι. Αλγεινή εντύπωση μου προκάλεσε το ότι το μικρό μητάτο στο οποίο μέχρι το 1968 σύσσωμη η οικογένεια του Μπεοκώστα έκανε τις διακοπές έχει γκρεμιστεί. Βεβαίως προσωπικά δεν έχω ζήσει εκείνες τις εποχές αλλά είναι χαραγμένες στην μνήμη μου από τις παλιές φωτογραφίες που κιτρινίζουν στα οικογενειακά άλμπουμ. Θα πρέπει να σημειωθεί ότι παρόλο που ο περίφημος χάρτης ROAD, που για άλλα νησιά έχει αποδειχτεί αξιόπιστος, δεν σημειώνει κανένα δρόμο από Αζαλά προς Άγιο Δημήτρη ή και αντίθετα ενώ εμείς μετρήσαμε αρκετά μονοπάτια και χωματόδρομους από Αι Δημήτρη σε Μουτσούνα αλλά και αντίθετα όπου ο δρόμος ξεπερνάει και το Φυρό Λιμνάρι και συνεχίζει προς την περιοχή που οι εντόπιοι αποκαλούν Αλατσόουρνες.
Αφού ξαποστάσαμε λίγο, πήγαμε μια βόλτα στην Μουτσούνα από ένα παλιό μονοπάτι που τώρα έχει γίνει κανονικός δρόμος και το οποίο παλαιότερα οδηγούσε από τον Αζαλά στο τηλεφωνείο της Μουτσούνας, αν κάποιοι θυμούνται την Κυρά-Ρίτα. Το μονοπάτι από Άγιο Δημήτριο προς Αζαλά είναι βατό αλλά αυτό το αυθαίρετο που έχει από την δεκαετία του 1980 περιφράξει παράνομα την παραλία είναι τόσο ενοχλητικό που μου έρχεται να το γκρεμίσω μόνος μου! Γενικά η Μουτσούνα την ώρα που φτάσαμε παρουσίαζε μία ειδυλλιακή εικόνα αλλά σκοτείνιαζε και δεν είχαμε φακό έτσι γυρίσαμε βιαστικά στο εξοχικό των γονιών μου, μαγειρέψαμε και ολοκληρώσαμε μια ευχάριστη ημέρα με την πόση πολυκαιρισμένου κρασιού που κάποιος είχε λησμονήσει σε ένα εικοσάκιλο μπιτόνι.
Είχαμε αποφασίσει ότι το επόμενο πρωί θα παίρναμε το λεωφορείο από Μουτσούνα προς Απείρανθο αλλά όπως αποδείχτηκε στα τέλη Αυγούστου δεν υπάρχει πρωινό δρομολόγιο, χωρίς να είμαι σίγουρος ότι υπάρχει κάποια άλλη περίοδο. Αναγκαστικά η περιπέτεια μας θα συνεχιζόταν μιας και δεν ήμασταν διατεθειμένοι να ακολουθήσουμε τον αμαξωτό. Παραδόξως, ο ROAD έδειχνε ότι το μονοπάτι που οδηγούσε στην Απείρανθο ξεκινούσε από το ρέμα που εκβάλει περίπου διακόσια μέτρα από τον Άγιο Δημήτρη και προς τον Αζαλά σε μία παραλία με άσπρα βότσαλα και περνούσε ανάμεσα από τα βουνά. Συμπεράναμε ότι ο χάρτης εννοούσε τον ρύακα και έτσι ακολουθήσαμε την κοίτη του προς τα πάνω περνώντας από την Σπηλιά που άλλοτε επισκεπτόμασταν για να τηλεφωνήσουμε γιατί ο Λεφτεροβασίλης είχε εκεί ένα τηλέφωνο με μανιβέλα που συνδεόταν με την περίφημη Κυρά-Ρίτα. Φυσικά η κοίτη του ρύακα ήταν εκείνη την εποχή στεγνή και μόνο τα λευκά βότσαλα της επίστρωσης πρόδιδαν ότι τον χειμώνα περνάει από εκεί νερό. Η πρώτη δυσάρεστη έκπληξη μας περίμενε στο σημείο όπου ο δρόμος προς Απείρανθο διασταυρώνεται με τον ρύακα. Εκεί υπάρχει βέβαια μία μικρή γέφυρα κάτω από την οποία κείτονταν δεκάδες ψοφίμια τα οποία ανέδιδαν δυσώδεις μυρωδιές. προσπεράσαμε το σημείο αναρωτώμενοι γιατί δεν είχαν μπει στον κόπο να τα θάψουν αν και θα έπρεπε να φανταστούμε ότι απλά όποιοι τα πέταξαν περίμεναν το νερό που θα κατέβαινε τον χειμώνα να εκβράσει τα πτώματα στην θάλασσα απαλλάσσοντας τους από τον κόπο! Αν και δεν είχαμε πλέον καμία εμπιστοσύνη στον χάρτη μας συνεχίσαμε να ανηφορίζουμε τον ρύακα που περνούσε ανάμεσα από τους λόφους και τα βουνά της περιοχής και που άλλοτε ήταν ευκολοβάδιστος ενώ άλλοτε δύσβατος αλλά ευτυχώς σε λίγα σημεία. Στις όχθες του έβοσκαν κατσίκες και μόνο ένα ακόμα ψοφίμι που συναντήσαμε σχεδόν δύο χιλιόμετρα μακρύτερα μας χάλασε κάπως την διάθεση. Σταδιακά ο ρύακας άρχισε να γίνεται περισσότερο ανηφορικός και απότομος και σε αρκετές περιπτώσεις αναγκαστήκαμε να σκαρφαλώσουμε τεράστιους βράχους που κανείς αναρωτιόταν πως βρέθηκαν εκεί μέσα στην μέση του ποταμού. Θαυμάσαμε ακόμα μια τεράστια βελανιδιά που έστεκε περήφανη και αλύγιστη στη μέση του ποταμού παρά τους τόνους νερό που φαινομενικά δεχόταν κάθε χειμώνα.
Υπολογίζαμε ότι είχαμε πλησιάσει περίπου στα τρία χιλιόμετρα το χωριό όταν ξαφνικά είδαμε λιμνάζων νερό και μιας και δεν είχαμε πολλές προμήθειες στα παγούρια μας μία από τις συντρόφους μου επιχείρησε να συμπληρώσει το νερό του παγουριού της. Της είπα ότι καλύτερα να μην το κάνει γιατί το νερό έμοιαζε κάπως ύποπτο και προσπεράσαμε το σημείο. Μια μυρουδιά πλανιόταν στον αέρα, διόλου ευχάριστη που γινόταν απεχθέστερη όσο ανεβαίναμε τον ρύακα. Συναντήσαμε και άλλα λιμνάζοντα νερά και πλέον δεν υπήρχε καμία αμφιβολία ότι επρόκειτο για βοθρόνερα. Η μπόχα ήταν ανυπόφορη. Δεν ξέραμε τι να υποθέσουμε. Σε κάποιο απότομο σημείο που η αναρρίχηση απαιτούσε και τα τέσσερα άκρα και στο οποίο ελλόχευε ο κίνδυνος κανείς να γλιστρήσει, κάτω από τους βράχους υπήρχε μία μεγάλη και βαθιά λίμνη με βοθρόνερα. Αν κάποιος γλιστρούσε θα έπεφτε μέσα. Η δυσωδία μου έφερνε λιγοθυμιά αλλά με μεγάλο κόπο καταφέραμε να διασχίσουμε το σημείο χωρίς να καταλήξουμε στα σκατά της φρικιαστικής λίμνης. Αλλά όσο μεγάλη και αν ήταν η φρίκη που νιώσαμε αυτό που μας περίμενε λίγα μέτρα παρακάτω ήταν τόσο ανείπωτα αηδιαστικό που οτιδήποτε έχω δει μέχρι σήμερα δεν το συναγωνιζόταν σε αηδία. Ένας καταρράκτης σκατά και βοθρόνερα έπεφτε από το φαράγγι και έσκαγε με δύναμη στα λευκά βότσαλα του ρύακα, ένας Σκαταρράκτης!! Η μπόχα ήταν ανυπόφορη, το θέαμα αποκρουστικό! Εφόσον κατάφερα να διασχίσω το σημείο και να σωριαστώ ημιλιπόθυμος εκατό μέτρα παραπάνω θεωρώ ότι υπήρξα τυχερός. Η καρδιά μου χοροπηδούσε έτοιμη να σπάσει, τόσο μεγάλο ήταν το σοκ που έπαθα. Και να φανταστεί κανείς ότι εργαζόμενος ως βοηθός υδραυλικού έχω ανοίξει ένα σωρό βόθρους, αλλά αυτό ήταν το κάτι άλλο! Ζήτησα από τους συντρόφους μου να ανεβούμε κάθετα την πλαγιά και τα καταφέραμε μετά από πολλές στάσεις διότι η καρδιά μου δεν έλεγε να σταματήσει να χοροπηδάει. Ο Σκαταρράκτης του Απεράθου βρίσκεται κάπου στο ύψος του παλιού λατομείου που χρησίμεψε για την κατασκευή του δρόμου Απειράνθου Μουτσούνας. Σε αυτό το σημείο του αμαξωτού καταφέραμε να φτάσουμε από όπου για καλή μας τύχη μας περιμάζεψε ένα αμάξι γνωστών που έτυχε να περνάει εκείνη την ώρα (σαν από μηχανής θεός) και μας μετέφερε στην Απείρανθο.
Μετά από έναν φραπέ και αρκετή συζήτηση για τους (Σ)καταρράκτες τ` Απεράθου ήρθε το λεωφορείο. Δίπλα μας κάθισε ένας γέροντας που ακούγοντας την συζήτηση μας πληροφόρησε ότι οι Απεραθίτες ρίχνουν τους υπονόμους τους στον ρύακα που εκβάλει μεταξύ Αγίου Δημητρίου και Αζαλά, οι Κορωνιδιάτες στον ρύακα που εκβάλει στον Λυώνα, οι Σκαδιώτες σε ένα φαράγγι που λένε ότι κανείς δεν ξέρει που οδηγεί (και που θέλετε να οδηγεί;) και αρχίζω να αναρωτιέμαι που στο διάολο αδειάζουν τα λύματα τους οι Κωμιακίτες γιατί ξέρω πολύ καλά που τα αδειάζουν οι Απολλωνιάτες ενώ φαντάζομαι ότι περίπου τα ίδια συμβαίνουν στον Λυώνα όπως και στα υπόλοιπα χωριά της ορεινής και πεδινής Νάξου.
Ρε παιδιά, εσείς της δημοτικής αρχής: μήπως πρέπει να επανεξετάσετε τις προτεραιότητες σας;
"Άμετε στο γέρο- διάολο" όπως έλεγε και ο αείμνηστος θείος μου ο Μπεοφώτης.....
Απόλλωνας Νάξου
Ο Απόλλωνας Νάξου είναι παραλιακό χωριό στον ομώνυμο όρμο της ΒΒΑ. Νάξου. Αποτελεί το επίνειο της Κωμιακής Νάξου. Στο μυχό του όρμου αυτού βρίσκονται αρχαία λατομεία σπάνια εκμεταλευόμενα. Επίσης επί του δυτικού υψώματος και σχετικά κοντα στο χωριό βρίσκεται αρχαίο κολοσσιαίο άγαλμα κούρου σε ύπτια θέση.
Ο Απόλλωνας Νάξου αποτελούσε παλαιότερα λιμένα προσέγγισης των πλοίων που εκτελούσαν την "άγονη γραμμή" των Κυκλάδων. Μέχρι περίπου το 1960 όπου και άρχισε η διάνοιξη αμαξωτού δρόμου από στρατιωτική μονάδα (ΜΟΜΑ), το χωριό αυτό συνδέονταν με τα γύρω χωριά με ημιονική οδό.
Σήμερα ο Απόλλωνας Νάξου υπάγεται στο Δήμο Δρυμαλίας Νάξου και έχει εξελιχθεί σ΄ ένα τουριστικό θέρετρο με πολλές παραλιακές ταβέρνες και καφενεία. Υφίσταται μικρός προβλήτας που εξυπηρετεί κυρίως αλιευτικά σκάφη και μικρά θαλαμηγά. Ο ομώνυμος όρμος είναι αρκετά ευρύς για θαλάσσια σπορ και παρέχει ασφάλεια κυρίως σε νότιους και νοτιοδυτικούς ανέμους. Το 1955 αριθμούσε περίπου 90 κατοίκους που κύριες ασχολίες τους ήταν η γεωργία και η κτηνοτροφία. Στην απογραφή του 2001 αριθμούσε 104 κατοίκους.
Ο Απόλλωνας Νάξου συνδέεται με τη Χώρα Νάξου και με όλα τ΄ άλλα χωριά με τον δυτικό οδικό άξονα (Χώρα Νάξου- Εγγαρές - Απόλλωνας) και με τον κεντρικό άξονα (Χώρα Νάξου - Σταυρός Κεραμωτής - Απόλλωνας).
Ο Κούρος του ΑπόλλωναΔυτικά και πάνω από το παραθαλάσσιο χωριό Απόλλωνα βρίσκεται ένα από τα δυο αρχαία λατομεία της Νάξου στα οποία πρωτοξεκίνησε η μεγαλύτερη τέχνη της αρχαιότητας, η μαρμαρογλυπτική. Οί "κούροι" της Νάξου είναι οι αρχαιότεροι στον ελληνικό κόσμο και από το αρχαίο αυτό λατομείο του Απόλλωνα μεταφέρθηκαν στη Δήλο, αλλα και σε άλλα μέρη εκατοντάδες ημίεργα αγάλματα και μαρμάρινοι όγκοι. Στο αρχαίο λατομείο του Απόλλωνα έχει απομείνει ο υπερμεγέθης κούρος (11 μέτρα) του Θεού Διονύσου, δεκάδες τομές στα μάρμαρα και πολλά κομμάτια από μέλη αρχιτεκτονικά, αλλά και απομεινάρια από ημίεργους κούρους.
Στην κορυφή του λόφου του λατομείου υπάρχει η επιγραφή "όρος χωρίου ιερού Απόλλωνος" που χρονολογείται στον 5ο προς 4ο αιώνα π. Χ. και πιθανώς ανήκει σε ιερό του Θεού που υπήρχε εκεί. Στο βουνό "Καλόγερος" ανατολικά του όρμου του Απόλλωνα κείτονται τα ερείπια του "κάστρου του Καλοέρου", που λειτουργούσε από την προϊστορική εποχή ως τους βυζαντινούς χρόνους και την τουρκοκρατία. Σώζονται ένας προϊστορικός πύργος με κυκλώπεια τείχη και μερικές από τις εγκαταστάσεις των βυζαντινών χρόνων (πύργοι, δωμάτια και δεξαμενές). Τελευταία εντοπίστηκαν τα απομεινάρια (παλιός μόλος) του "αρχαίου λιμανιού του Απόλλωνα" από το οποίο φορτώνονταν στην αρχαιότητα οι μαρμάρινοι όγκοι και τα αγάλματα για να μεταφερθούν διά θαλάσσης στη Δήλο και αλλού. Έχει εντοπιστεί επίσης το μαρμάρινο καλντερίμι πάνω στο οποίο μετέφεραν στη θάλασσα με το σύστημα της διολίσθησης τους μαρμάρινους όγκους για φόρτωση. Άλλα προϊστορικά κάστρα βρίσκονται στις περιοχές Μυρίση-Κανά και γυναικόπετρα (Ελληνικά).
Ανακτήθηκε από "http://el.wikipedia.org/wiki/%CE%91%CF%80%CF%8C%CE%BB%CE%BB%CF%89%CE%BD%CE%B1%CF%82_%CE%9D%CE%AC%CE%BE%CE%BF%CF%85"
Ο Απόλλωνας Νάξου αποτελούσε παλαιότερα λιμένα προσέγγισης των πλοίων που εκτελούσαν την "άγονη γραμμή" των Κυκλάδων. Μέχρι περίπου το 1960 όπου και άρχισε η διάνοιξη αμαξωτού δρόμου από στρατιωτική μονάδα (ΜΟΜΑ), το χωριό αυτό συνδέονταν με τα γύρω χωριά με ημιονική οδό.
Σήμερα ο Απόλλωνας Νάξου υπάγεται στο Δήμο Δρυμαλίας Νάξου και έχει εξελιχθεί σ΄ ένα τουριστικό θέρετρο με πολλές παραλιακές ταβέρνες και καφενεία. Υφίσταται μικρός προβλήτας που εξυπηρετεί κυρίως αλιευτικά σκάφη και μικρά θαλαμηγά. Ο ομώνυμος όρμος είναι αρκετά ευρύς για θαλάσσια σπορ και παρέχει ασφάλεια κυρίως σε νότιους και νοτιοδυτικούς ανέμους. Το 1955 αριθμούσε περίπου 90 κατοίκους που κύριες ασχολίες τους ήταν η γεωργία και η κτηνοτροφία. Στην απογραφή του 2001 αριθμούσε 104 κατοίκους.
Ο Απόλλωνας Νάξου συνδέεται με τη Χώρα Νάξου και με όλα τ΄ άλλα χωριά με τον δυτικό οδικό άξονα (Χώρα Νάξου- Εγγαρές - Απόλλωνας) και με τον κεντρικό άξονα (Χώρα Νάξου - Σταυρός Κεραμωτής - Απόλλωνας).
Ο Κούρος του ΑπόλλωναΔυτικά και πάνω από το παραθαλάσσιο χωριό Απόλλωνα βρίσκεται ένα από τα δυο αρχαία λατομεία της Νάξου στα οποία πρωτοξεκίνησε η μεγαλύτερη τέχνη της αρχαιότητας, η μαρμαρογλυπτική. Οί "κούροι" της Νάξου είναι οι αρχαιότεροι στον ελληνικό κόσμο και από το αρχαίο αυτό λατομείο του Απόλλωνα μεταφέρθηκαν στη Δήλο, αλλα και σε άλλα μέρη εκατοντάδες ημίεργα αγάλματα και μαρμάρινοι όγκοι. Στο αρχαίο λατομείο του Απόλλωνα έχει απομείνει ο υπερμεγέθης κούρος (11 μέτρα) του Θεού Διονύσου, δεκάδες τομές στα μάρμαρα και πολλά κομμάτια από μέλη αρχιτεκτονικά, αλλά και απομεινάρια από ημίεργους κούρους.
Στην κορυφή του λόφου του λατομείου υπάρχει η επιγραφή "όρος χωρίου ιερού Απόλλωνος" που χρονολογείται στον 5ο προς 4ο αιώνα π. Χ. και πιθανώς ανήκει σε ιερό του Θεού που υπήρχε εκεί. Στο βουνό "Καλόγερος" ανατολικά του όρμου του Απόλλωνα κείτονται τα ερείπια του "κάστρου του Καλοέρου", που λειτουργούσε από την προϊστορική εποχή ως τους βυζαντινούς χρόνους και την τουρκοκρατία. Σώζονται ένας προϊστορικός πύργος με κυκλώπεια τείχη και μερικές από τις εγκαταστάσεις των βυζαντινών χρόνων (πύργοι, δωμάτια και δεξαμενές). Τελευταία εντοπίστηκαν τα απομεινάρια (παλιός μόλος) του "αρχαίου λιμανιού του Απόλλωνα" από το οποίο φορτώνονταν στην αρχαιότητα οι μαρμάρινοι όγκοι και τα αγάλματα για να μεταφερθούν διά θαλάσσης στη Δήλο και αλλού. Έχει εντοπιστεί επίσης το μαρμάρινο καλντερίμι πάνω στο οποίο μετέφεραν στη θάλασσα με το σύστημα της διολίσθησης τους μαρμάρινους όγκους για φόρτωση. Άλλα προϊστορικά κάστρα βρίσκονται στις περιοχές Μυρίση-Κανά και γυναικόπετρα (Ελληνικά).
Ανακτήθηκε από "http://el.wikipedia.org/wiki/%CE%91%CF%80%CF%8C%CE%BB%CE%BB%CF%89%CE%BD%CE%B1%CF%82_%CE%9D%CE%AC%CE%BE%CE%BF%CF%85"
Κωμιακή Νάξου
Η Κωμιακή Νάξου (Κορωνίς) είναι το βορειότερο ορεινό χωριό της Νάξου. Βρίσκεται σε υψόμετρο 650 μέτρα στις κορυφογραμμές του όρους "Κόρωνος". Έχει πληθυσμό 550 κατοίκων που ασχολούνται με την γεωργία την κτηνοτροφία, οικοδομικές δραστηριότητες και τον τουρισμό. Παλιότερα ήταν πρωτεύουσα του παλαιού Δήμου Κορωνίδος. Στην περιφέρεια της Κωμιακής υπάγονται οι οικισμοί του Απόλλωνα, της Χίλια Βρύσης, του Αμπράμ, του Κάμπου, του Σκεπονιού, του Μυρίση κ.α.
Η Κωμιακή κατοικείται από την προϊστορική εποχή, όπως αυτό καταδεικνύεται από το ίδιο το όνομά της που υποδηλώνει το κέντρο (Κώμη) πολλών μικρότερων οικισμών, αλλά και από τον μεγάλο αριθμό τάφων της Πρωτοκυκλαδικής περιόδου (3500 π.Χ.) που βρίσκονται γύρω από το χωριό, αλλά και στην ευρύτερη περιοχή.
Στα βόρεια της Κωμιακής και κοντά στα τελευταία σπίτια και την "παλαιά βρύση της Χωστής" εντοπίστηκε το 1995 από τον φιλόλογο Νίκο Ι. Λεβογιάννη ο μοναδικός στη Νάξο Θολωτός Μυκηναϊκός τάφος. Τον τάφο αυτό είχε ανασκάψει το 1910 ο αρχαιολόγος Κλων Στέφανος, αλλά από τότε είχε ξεχαστεί ακόμη και η ύπαρξή του. Πρόκειται για κτίσμα διαστάσεων 3,60μ. η διάμετρος, και 2,40 το ύψος, που τοποθετείται στα τέλη του 15ου και τις αρχές του 14ου αιώνα π.Χ. Πιθανολογείται ότι πρόκειται για τον τάφο άρχοντα της περιοχής αυτής και οι ερευνητές τον συνδέουν με το όνομα του πρώτου οικιστή της Νάξου του βασιλιά Νάξου ο οποίος ήρθε από την περιοχή της Μ. Ασίας επί κεφαλής οικιστών. Η τοποθεσία που βρίσκεται ο τάφος ονομάζεται Αξός-στον Αξό. Το τοπωνύμιο αυτό συνδέεται γλωσσικά με το όνομα Νάξος.
Στον παραθαλάσσιο οικισμό Απόλλωνα (ΒΒΑ. της Νάξου) βρίσκεται ένα από τα δυο αρχαία λατομεία της Νάξου στα οποία πρωτοξεκίνησε η μεγαλύτερη τέχνη της αρχαιότητας, η μαρμαρογλυπτική. Οί "κούροι" της Νάξου είναι οι αρχαιότεροι στον ελληνικό κόσμο και από το αρχαίο αυτό λατομείο του Απόλλωνα μεταφέρθηκαν στη Δήλο, αλλα και σε άλλα μέρη εκατοντάδες ημίεργα αγάλματα και μαρμάρινοι όγκοι. Στο αρχαίο λατομείο του Απόλλωνα έχει απομείνει ο υπερμεγέθης κούρος (11 μέτρα) του Θεού Διονύσου, δεκάδες τομές στα μάρμαρα και πολλά κομμάτια από μέλη αρχιτεκτονικά, αλλά και απομεινάρια από ημίεργους κούρους.
Στην κορυφή του λόφου του λατομείου υπάρχει η επιγραφή "όρος χωρίου ιερού Απόλλωνος" που χρονολογείται στον 5ο προς 4ο αιώνα π. Χ. και πιθανώς ανήκει σε ιερό του Θεού που υπήρχε εκεί. Στο βουνό "Καλόγερος" ανατολικά του όρμου του Απόλλωνα κείτονται τα ερείπια του "κάστρου του Καλοέρου", που λειτουργούσε από την προϊστορική εποχή ως τους βυζαντινούς χρόνους και την τουρκοκρατία. Σώζονται ένας προϊστορικός πύργος με κυκλώπεια τείχη και μερικές από τις εγκαταστάσεις των βυζαντινών χρόνων (πύργοι, δωμάτια και δεξαμενές). Το καλοκαίρι του 2007 η αρχαιολόγς Αγγελική Σίμωσι, που υπηρεταί στην Εφορία Εναλίων Αρχαιοτήτων εντόπισε τα απομεινάρια (παλιός μόλος) του "αρχαίου λιμανιού του Απόλλωνα" από το οποίο φορτώνονταν στην αρχαιότητα οι μαρμάρινοι όγκοι και τα αγάλματα για να μεταφερθούν διά θαλάσσης στη Δήλο και αλλού. Η αρχαιολόγος σε άρθρο της στο περιοδικό "Ναξιακά" (Σεπτέμβριος-Νοέμβριος 2007) με τίτλο "ένα αρχαίο λιμενικό έργο στον Απόλλωνα Νάξου" το χρονολογεί στον 6ο με 7ο αιώνα π.Χ. Αναφορές σε άρθρα του για το αρχαίο λιμάνι του Απόλλωνα έχει κάνει παλαιότερα κια ο Κωμιακίτης φιλόλογος Ν.Ι.Λεβογιάννης Έχει εντοπιστεί επίσης το μαρμάρινο καλντερίμι πάνω στο οποίο μετέφεραν στη θάλασσα με το σύστημα της διολίσθησης τους μαρμάρινους όγκους για φόρτωση. Άλλα προϊστορικά κάστρα βρίσκονται στις περιοχές Μυρίση-Κανά και γυναικόπετρα (Ελληνικά).
Γνωστοί είναι επίσης οι μισοερειπωμένοι φράγκικοι πύργοι στο Σκεπόνι, τον Κανά και την Αγιά
Πηγή: http://el.wikipedia.org/wiki/%CE%9A%CF%89%CE%BC%CE%B9%CE%B1%CE%BA%CE%AE_%CE%9D%CE%AC%CE%BE%CE%BF%CF%85
Η Κωμιακή κατοικείται από την προϊστορική εποχή, όπως αυτό καταδεικνύεται από το ίδιο το όνομά της που υποδηλώνει το κέντρο (Κώμη) πολλών μικρότερων οικισμών, αλλά και από τον μεγάλο αριθμό τάφων της Πρωτοκυκλαδικής περιόδου (3500 π.Χ.) που βρίσκονται γύρω από το χωριό, αλλά και στην ευρύτερη περιοχή.
Στα βόρεια της Κωμιακής και κοντά στα τελευταία σπίτια και την "παλαιά βρύση της Χωστής" εντοπίστηκε το 1995 από τον φιλόλογο Νίκο Ι. Λεβογιάννη ο μοναδικός στη Νάξο Θολωτός Μυκηναϊκός τάφος. Τον τάφο αυτό είχε ανασκάψει το 1910 ο αρχαιολόγος Κλων Στέφανος, αλλά από τότε είχε ξεχαστεί ακόμη και η ύπαρξή του. Πρόκειται για κτίσμα διαστάσεων 3,60μ. η διάμετρος, και 2,40 το ύψος, που τοποθετείται στα τέλη του 15ου και τις αρχές του 14ου αιώνα π.Χ. Πιθανολογείται ότι πρόκειται για τον τάφο άρχοντα της περιοχής αυτής και οι ερευνητές τον συνδέουν με το όνομα του πρώτου οικιστή της Νάξου του βασιλιά Νάξου ο οποίος ήρθε από την περιοχή της Μ. Ασίας επί κεφαλής οικιστών. Η τοποθεσία που βρίσκεται ο τάφος ονομάζεται Αξός-στον Αξό. Το τοπωνύμιο αυτό συνδέεται γλωσσικά με το όνομα Νάξος.
Στον παραθαλάσσιο οικισμό Απόλλωνα (ΒΒΑ. της Νάξου) βρίσκεται ένα από τα δυο αρχαία λατομεία της Νάξου στα οποία πρωτοξεκίνησε η μεγαλύτερη τέχνη της αρχαιότητας, η μαρμαρογλυπτική. Οί "κούροι" της Νάξου είναι οι αρχαιότεροι στον ελληνικό κόσμο και από το αρχαίο αυτό λατομείο του Απόλλωνα μεταφέρθηκαν στη Δήλο, αλλα και σε άλλα μέρη εκατοντάδες ημίεργα αγάλματα και μαρμάρινοι όγκοι. Στο αρχαίο λατομείο του Απόλλωνα έχει απομείνει ο υπερμεγέθης κούρος (11 μέτρα) του Θεού Διονύσου, δεκάδες τομές στα μάρμαρα και πολλά κομμάτια από μέλη αρχιτεκτονικά, αλλά και απομεινάρια από ημίεργους κούρους.
Στην κορυφή του λόφου του λατομείου υπάρχει η επιγραφή "όρος χωρίου ιερού Απόλλωνος" που χρονολογείται στον 5ο προς 4ο αιώνα π. Χ. και πιθανώς ανήκει σε ιερό του Θεού που υπήρχε εκεί. Στο βουνό "Καλόγερος" ανατολικά του όρμου του Απόλλωνα κείτονται τα ερείπια του "κάστρου του Καλοέρου", που λειτουργούσε από την προϊστορική εποχή ως τους βυζαντινούς χρόνους και την τουρκοκρατία. Σώζονται ένας προϊστορικός πύργος με κυκλώπεια τείχη και μερικές από τις εγκαταστάσεις των βυζαντινών χρόνων (πύργοι, δωμάτια και δεξαμενές). Το καλοκαίρι του 2007 η αρχαιολόγς Αγγελική Σίμωσι, που υπηρεταί στην Εφορία Εναλίων Αρχαιοτήτων εντόπισε τα απομεινάρια (παλιός μόλος) του "αρχαίου λιμανιού του Απόλλωνα" από το οποίο φορτώνονταν στην αρχαιότητα οι μαρμάρινοι όγκοι και τα αγάλματα για να μεταφερθούν διά θαλάσσης στη Δήλο και αλλού. Η αρχαιολόγος σε άρθρο της στο περιοδικό "Ναξιακά" (Σεπτέμβριος-Νοέμβριος 2007) με τίτλο "ένα αρχαίο λιμενικό έργο στον Απόλλωνα Νάξου" το χρονολογεί στον 6ο με 7ο αιώνα π.Χ. Αναφορές σε άρθρα του για το αρχαίο λιμάνι του Απόλλωνα έχει κάνει παλαιότερα κια ο Κωμιακίτης φιλόλογος Ν.Ι.Λεβογιάννης Έχει εντοπιστεί επίσης το μαρμάρινο καλντερίμι πάνω στο οποίο μετέφεραν στη θάλασσα με το σύστημα της διολίσθησης τους μαρμάρινους όγκους για φόρτωση. Άλλα προϊστορικά κάστρα βρίσκονται στις περιοχές Μυρίση-Κανά και γυναικόπετρα (Ελληνικά).
Γνωστοί είναι επίσης οι μισοερειπωμένοι φράγκικοι πύργοι στο Σκεπόνι, τον Κανά και την Αγιά
Πηγή: http://el.wikipedia.org/wiki/%CE%9A%CF%89%CE%BC%CE%B9%CE%B1%CE%BA%CE%AE_%CE%9D%CE%AC%CE%BE%CE%BF%CF%85
Βόρεια Ορεινή Νάξος. Η δομή της αγροτικής παραγωγής στις αρχές του 20ου αιώνα
Η πρώτη συγκροτημένη στατιστική απογραφή γεωργίας κτηνοτροφίας έγινε στην Ελλάδα το 1911 (1). Πριν από αυτή την απογραφή έγιναν τρεις απόπειρες: η μία δημοσιεύτηκε το 1864 (Στατιστική της Γεωργίας)(2) που δίνει στοιχεία σε επίπεδα επαρχίας, μία μεταγενέστερη που δημοσιεύτηκε το 1877 (Απογραφικές πληροφορίες περί Γεωργίας κατά το έτος 1875)(3) αναφέρεται στο σύνολο της χώρας και η «Στατιστική της εν Ελλάδι κτηνοτροφίας»(4) η οποία περιείχε στοιχεία κατά νομούς. Πέρα από τα όποια προβλήματα παρουσιάζουν αυτές οι προσπάθειες (τα οποία παρουσιάζονται και αναλύονται από τον Ψυχογιό)(5) δεν μπορούν να βοηθήσουν στην διερεύνηση της δομής της αγροτικής παραγωγής στην βόρεια ορεινή Νάξο διότι στην καλύτερη περίπτωση αναφέρονται σε επίπεδο Επαρχίας ή Νόμού.
Συνεπώς η πρώτη συστηματική απογραφή σε επίπεδο Κοινότητας και η μοναδική προπολεμικά είναι η απογραφή του 1911 από την οποία θα προσπαθήσουμε να εκμαιεύσουμε ει δυνατόν περισσότερα στοιχεία. Η στατιστική του 1911, τα προβλήματα της οποία μνημονεύονται από τον Ψυχογιό, δεν είναι βέβαια ενδεικτική για την αγροτική δομή της βόρειας ορεινής Νάξου τον 19ο αιώνα διότι αυτή τη περίοδο η εξόρυξη της σμύριδας έχει ήδη πάρει άλλες διαστάσεις και δεν αποτελούσε πλέον μία περιφερειακή δραστηριότητα όπως την είχαμε συναντήσει τον 19ο αιώνα. Νομίζω όμως ότι μπορούν να συναχθούν κάποια στοιχεία σχετικά με την δομή του 19ου, στοιχεία που αφορούν κυρίως τις μόνιμες καλλιέργειες και με δεδομένο ότι ο μισός περίπου πληθυσμός αυτή τη περίοδο συγκεντρώνεται στην περιοχής της Κωμιακή και ειδικά στην Κορωνίδα.
Έτσι, έχουμε υπερβολικά μεγάλο αριθμό στρεμμάτων για καλλιέργεια άμπελων (πίνακας 29) στους Βόθρους σχετικά με τον πληθυσμό του χωριού τον 19ο αιώνα σε αντιδιαστολή με την σχετική ισορροπία που παρουσιάζεται στην Κωμιακή αλλά και στο Σκαδό σε όλες τις καλλιέργειες. Επίσης, η κτηνοτροφία (πίνακας 31) φαίνεται σημαντικά πιο ανεπτυγμένη στην περιοχή των Σμυριδοχωρίων και μάλιστα οι Βόθροι φαίνεται να έχουν πιο ανεπτυγμένη κτηνοτροφία από την Κωμιακή (Κορωνίδα), πράγμα παράδοξο αν αναλογιστεί κανείς ότι το σμυρίγλι ήταν ήδη ιδιαίτερα προσοδοφόρο. Με βάση τα παραπάνω διαφαίνεται ότι ήδη από τον προηγούμενο αιώνα έχουμε μεγαλύτερες εξειδικεύσεις στην κτηνοτροφία και την αμπελουργία στην περιοχή των Βόθρων και μεγαλύτερο εκχρηματισμό της παραγωγής που πολύ πιθανά προέρχεται από την εναλλακτική δυνατότητα εκμετάλλευσης της σμύριδας μια δραστηριότητα που απευθύνεται καθαρά στην αγορά.
Πέρα από αυτά, το κάθε χωριό φαίνεται να αποκτά μικρές εξειδικεύσεις και έτσι στο Σκαδό και τη Κωμιακή υπάρχει ανεπτυγμένη αγελαδοτροφεία, στους Βόθρους και τη Κωμιακή μελισσοκομία, στους Βόθρους πτηνοτροφία, ενώ όλα τα χωριά διαθέτουν σημαντικούς αριθμούς αιγοπροβάτων. Η ανάπτυξη βοοτροφίας στην Κωμιακή και το Σκαδό σημαίνει καλύτερη και εντατικότερη οργάνωση της γεωργικής παραγωγής καθώς οι βόες ήταν τα ονομαζόμενα καματερά ζώα που χρησιμοποιούνταν κυρίως στο όργωμα των χωραφιών. Ο πολύ μεγάλος αριθμός βοδιών στο Σκαδό, συγκριτικά με το μέγεθος του πληθυσμού νομίζω υποδεικνύει μια σχετικά εξειδίκευση και δεν είναι απίθανη η διάθεση των βοδιών του Σκαδού επί ενοικίαση στα υπόλοιπα χώρια. Οι μεγάλοι αριθμοί όνων και ημίονων και η μία καμήλα (!!) (6) στους Βόθρους και το Σκαδό εξηγούνται βέβαια λόγω της μεταφοράς της σμύριδας από τα βουνά των Βόθρων προς τον Λυώνα.
Έτσι, ενώ η οικονομία της Κωμιακής παραμένει στη βάση της μια οικονομία οριακής αυτάρκειας η οικονομία των Σμυριδοχωρίων αρχίζει να αποκτά σημαντικές εξειδικεύσεις και να γίνεται ολοένα και πιο «εγχρήματη».
(1) ΕΣΥΕ: Απογραφή Γεωργίας Κτηνοτροφίας 1911, 1914-ΥΠΕΘΟ
(2) Γραφείο Δημόσιας Οικονομίας του Υπουργείου εσωτερικών, Στατιστική της Γεωργίας –επιμέλεια Σ.Α. Σπηλιωτάκης, 1864 (Ψυχογιός Δημήτρης, Οικιακός τρόπος παραγωγής στην Ελλάδα του 19ου αιώνα, 1986-ΠΑΣΠΕ, ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ σελ 9)
(3) Απογραφικές πληροφορίες περί Γεωργίας κατά το έτος 1875 –επιμέλεια Α. Μανσολά-1877, (Ψυχογιός, ως άνω, σελ 9)
(4) Στατιστική της εν Ελλάδι κτηνοτροφίας, -επιμέλεια Ι.Χ. Βλάσση, 1905 (Ψυχογιός, ως άνω, σελ. 9)
(5) Ψυχογιός Δημήτρης, Οικιακός τρόπος παραγωγής στην Ελλάδα του 19ου αιώνα, 1986-ΠΑΣΠΕ, ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ σελ 9-21
(6) Από ότι μου είπαν η καμήλα ήταν πιθανό να προερχόταν από κάποιο καράβι που εξόκειλε και μάλιστα μου διηγήθηκαν και ένα παρόμοιο περιστατικό για μια καμήλα που είχε ξεβραστεί στα Κουφονήσια (Διήγηση Μανώλης Μανωλάς)
Πηγή: Χρήστος Σιδερής ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΚΗ ΧΩΡΗΤΙΚΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΠΑΡΑΓΩΓΙΚΗΣ ΔΟΜΗΣ ΚΑΙ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗ ΣΤΗΝ ΒΟΡΕΙΑ ΟΡΕΙΝΗ ΝΑΞΟ ΑΠΟ ΤΟΝ 19Ο ΑΙΩΝΑ ΜΕΧΡΙ ΤΙΣ ΜΕΡΕΣ ΜΑΣ
Συνεπώς η πρώτη συστηματική απογραφή σε επίπεδο Κοινότητας και η μοναδική προπολεμικά είναι η απογραφή του 1911 από την οποία θα προσπαθήσουμε να εκμαιεύσουμε ει δυνατόν περισσότερα στοιχεία. Η στατιστική του 1911, τα προβλήματα της οποία μνημονεύονται από τον Ψυχογιό, δεν είναι βέβαια ενδεικτική για την αγροτική δομή της βόρειας ορεινής Νάξου τον 19ο αιώνα διότι αυτή τη περίοδο η εξόρυξη της σμύριδας έχει ήδη πάρει άλλες διαστάσεις και δεν αποτελούσε πλέον μία περιφερειακή δραστηριότητα όπως την είχαμε συναντήσει τον 19ο αιώνα. Νομίζω όμως ότι μπορούν να συναχθούν κάποια στοιχεία σχετικά με την δομή του 19ου, στοιχεία που αφορούν κυρίως τις μόνιμες καλλιέργειες και με δεδομένο ότι ο μισός περίπου πληθυσμός αυτή τη περίοδο συγκεντρώνεται στην περιοχής της Κωμιακή και ειδικά στην Κορωνίδα.
Έτσι, έχουμε υπερβολικά μεγάλο αριθμό στρεμμάτων για καλλιέργεια άμπελων (πίνακας 29) στους Βόθρους σχετικά με τον πληθυσμό του χωριού τον 19ο αιώνα σε αντιδιαστολή με την σχετική ισορροπία που παρουσιάζεται στην Κωμιακή αλλά και στο Σκαδό σε όλες τις καλλιέργειες. Επίσης, η κτηνοτροφία (πίνακας 31) φαίνεται σημαντικά πιο ανεπτυγμένη στην περιοχή των Σμυριδοχωρίων και μάλιστα οι Βόθροι φαίνεται να έχουν πιο ανεπτυγμένη κτηνοτροφία από την Κωμιακή (Κορωνίδα), πράγμα παράδοξο αν αναλογιστεί κανείς ότι το σμυρίγλι ήταν ήδη ιδιαίτερα προσοδοφόρο. Με βάση τα παραπάνω διαφαίνεται ότι ήδη από τον προηγούμενο αιώνα έχουμε μεγαλύτερες εξειδικεύσεις στην κτηνοτροφία και την αμπελουργία στην περιοχή των Βόθρων και μεγαλύτερο εκχρηματισμό της παραγωγής που πολύ πιθανά προέρχεται από την εναλλακτική δυνατότητα εκμετάλλευσης της σμύριδας μια δραστηριότητα που απευθύνεται καθαρά στην αγορά.
Πέρα από αυτά, το κάθε χωριό φαίνεται να αποκτά μικρές εξειδικεύσεις και έτσι στο Σκαδό και τη Κωμιακή υπάρχει ανεπτυγμένη αγελαδοτροφεία, στους Βόθρους και τη Κωμιακή μελισσοκομία, στους Βόθρους πτηνοτροφία, ενώ όλα τα χωριά διαθέτουν σημαντικούς αριθμούς αιγοπροβάτων. Η ανάπτυξη βοοτροφίας στην Κωμιακή και το Σκαδό σημαίνει καλύτερη και εντατικότερη οργάνωση της γεωργικής παραγωγής καθώς οι βόες ήταν τα ονομαζόμενα καματερά ζώα που χρησιμοποιούνταν κυρίως στο όργωμα των χωραφιών. Ο πολύ μεγάλος αριθμός βοδιών στο Σκαδό, συγκριτικά με το μέγεθος του πληθυσμού νομίζω υποδεικνύει μια σχετικά εξειδίκευση και δεν είναι απίθανη η διάθεση των βοδιών του Σκαδού επί ενοικίαση στα υπόλοιπα χώρια. Οι μεγάλοι αριθμοί όνων και ημίονων και η μία καμήλα (!!) (6) στους Βόθρους και το Σκαδό εξηγούνται βέβαια λόγω της μεταφοράς της σμύριδας από τα βουνά των Βόθρων προς τον Λυώνα.
Έτσι, ενώ η οικονομία της Κωμιακής παραμένει στη βάση της μια οικονομία οριακής αυτάρκειας η οικονομία των Σμυριδοχωρίων αρχίζει να αποκτά σημαντικές εξειδικεύσεις και να γίνεται ολοένα και πιο «εγχρήματη».
(1) ΕΣΥΕ: Απογραφή Γεωργίας Κτηνοτροφίας 1911, 1914-ΥΠΕΘΟ
(2) Γραφείο Δημόσιας Οικονομίας του Υπουργείου εσωτερικών, Στατιστική της Γεωργίας –επιμέλεια Σ.Α. Σπηλιωτάκης, 1864 (Ψυχογιός Δημήτρης, Οικιακός τρόπος παραγωγής στην Ελλάδα του 19ου αιώνα, 1986-ΠΑΣΠΕ, ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ σελ 9)
(3) Απογραφικές πληροφορίες περί Γεωργίας κατά το έτος 1875 –επιμέλεια Α. Μανσολά-1877, (Ψυχογιός, ως άνω, σελ 9)
(4) Στατιστική της εν Ελλάδι κτηνοτροφίας, -επιμέλεια Ι.Χ. Βλάσση, 1905 (Ψυχογιός, ως άνω, σελ. 9)
(5) Ψυχογιός Δημήτρης, Οικιακός τρόπος παραγωγής στην Ελλάδα του 19ου αιώνα, 1986-ΠΑΣΠΕ, ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ σελ 9-21
(6) Από ότι μου είπαν η καμήλα ήταν πιθανό να προερχόταν από κάποιο καράβι που εξόκειλε και μάλιστα μου διηγήθηκαν και ένα παρόμοιο περιστατικό για μια καμήλα που είχε ξεβραστεί στα Κουφονήσια (Διήγηση Μανώλης Μανωλάς)
Πηγή: Χρήστος Σιδερής ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΚΗ ΧΩΡΗΤΙΚΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΠΑΡΑΓΩΓΙΚΗΣ ΔΟΜΗΣ ΚΑΙ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗ ΣΤΗΝ ΒΟΡΕΙΑ ΟΡΕΙΝΗ ΝΑΞΟ ΑΠΟ ΤΟΝ 19Ο ΑΙΩΝΑ ΜΕΧΡΙ ΤΙΣ ΜΕΡΕΣ ΜΑΣ
Βόρεια Ορεινή Νάξος. Παραγωγική δομή και καταμερισμός εργασίας
Η δομή της παραγωγής σε όλη τη περιοχή της βόρειας ορεινής Νάξου τον 19ο αιώνα είναι σχεδόν καθαρά αγροτική, παρόλο που από παλαιότερα η εξόρυξη της σμύριδας ήταν μια προσοδοφόρος δραστηριότητα (1). Τωόντι η συγκεκριμένη δραστηριότητα μνημονεύεται στον ιατροστατιστικό πίνακα του 1838 δεν φαίνεται η σημασία της να είναι τόσο μεγάλη ώστε να αλλοιώνεται η γενική εικόνα μιας αγροτικής οικονομίας. Άλλωστε το 1830 η παραγωγή σμύριδας ανερχόταν μόλις σε 600 τόνους (2). Βέβαια, από προφορικές μαρτυρίες, λαογραφικές πηγές αλλά και από την προκύπτει μια σχετική εξειδίκευση σε περιφερειακά επαγγέλματα όπως αυτά του γύφτου (σιδερά) ή του Αξάη (μυλωνά) (3) αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι όσοι ασκούσαν τέτοιες δραστηριότητες δεν ασκούσαν παράλληλα μικρής κλίμακας καλλιεργητική και κτηνοτροφική δραστηριότητα.
Θα πρέπει επίσης να σημειωθεί ότι παρότι η βόρεια ορεινή Νάξος διαθέτει πολλά επίνεια δεν υπάρχουν στοιχεία για ενασχόληση σημαντικού αριθμού (4) των κατοίκων με την θάλασσα λόγω της πειρατείας που λυμαινόταν τα παράλια των νησιών την προεπαναστατική περίοδο. Το ψάρεμα όπως και το κυνήγι ήταν δραστηριότητες που διεξαγόταν περιστασιακά και, ειδικά το ψάρεμα, κυρίως την καλοκαιρινή περίοδο (5). Αργότερα βέβαια, με την χρήση δυναμίτιδας που οι σμυριδεργάτες προμηθεύονταν φθηνά για τα ορυχεία, το ψάρεμα πήρε άλλες διαστάσεις.
Ο πίνακας επιτηδευμάτων (βλέπε παρακάτω) από τις απογραφές πληθυσμού του 1861 και του 1870 είναι νομίζω εξαιρετικά χρήσιμος στην ανάλυση.
Μέχρι το 1861 οι υπηρεσίες του δήμου φαίνεται να είναι συγκεντρωμένες στην Κωμιακή όπου υπάρχει το μοναδικό σχολείο της περιοχής με 45 παιδιά όλα αγόρια. Εκεί διαμένει και ο μοναδικός δάσκαλος, ο δημοτικός υπάλληλος και οι 3 από τους 5 κληρικούς. Από το γεγονός ότι στην Κωμιακή διαμένουν οι 9 από τους 12 «βιομηχάνους» συμπεραίνω ότι οι «βιομήχανοι» δεν είναι ιδιοκτήτες ορυχείων αλλά σιδεράδες ή ασκούν κάποιο άλλο μεταποιητικό επάγγελμα: πιθανά μυλωνάδες ή κάτι ανάλογο. Η σημασία της σμύριδας πρέπει να είναι ακόμα περιορισμένη και μόνο 7 άτομα δηλώνουν εργάτες, χωρίς και αυτό να σημαίνει ότι και αυτοί απασχολούνται στην εξόρυξη του μεταλλεύματος. Από τους 413 γεωργούς που αποτελούν και την πολυπληθέστερη επαγγελματική εξειδίκευση οι 202 διαμένουν στην Κωμιακή και οι υπόλοιποι 210 στα σμυριδοχώρια.
ΕΠΙΤΗΔΕΥΜΑΤΑ ΣΤΟ ΠΑΛΑΙΟ ΔΗΜΟ ΚΟΡΩΝΙΔΑΣ 1861-1870
ΕΠΙΤΗΔΕΥΜΑΤΑ ΣΤΟ ΠΑΛΑΙΟ ΔΗΜΟ ΚΟΡΩΝΙΔΑΣ 1861-1870
Σύνολο Σύνολο
Παλαιού Παλαιού
δήμου δήμου
Κορωνίδας Κωμιακή Κορωνίδας
(1861) 1861 (1870)
Κτηματίαι 2
Βιομήχανοι 12 9 28
Έμποροι 2 ? 4
Γεωργοί 413 202 483
Ποιμένες 65 2 116
Εργάτες 7 ? 3
Υπηρέτες 6 ? 15
Υπηρέτριαι - 24
Αγωγιάται -
Κληρικοί 5 3 43
Ναυτικοί -
Δημόσιοι
υπάλληλοι - -
Δημοτικοί
υπάλληλοι 1 1 8
Διδάσκαλοι 1 1 3
Δικηγόροι -
Ιατροί -
Μαίες 1 1
Μαθητές 45 45 72
Μαθήτριες -
Αριθμός
σχολείων 1 1 2
Πηγή: Υπουργείου Εσωτερικών, Γραφείο Δημόσιας Οικονομίας, Στατιστική της Ελλάδος, πληθυσμός του έτους 1861, Αθήνα-1862 , ανατύπωση από Εταιρία μελέτης νέου Ελληνισμού, Παράρτημα του περιοδικού «μνημών» αριθμός 7 –επιμέλεια ανατύπωσης Γιάννης Μπαφούνης- 1991-Πολιτιστικό εκπαιδευτικό ίδρυμα ΕΤΒΑ και Απογραφή πραγματικού πληθυσμού 1970 (Γενάδιος βιβλιοθήκη)
Σε σύγκριση με τον ιατροστατιστικό πίνακα του 1838 παρατηρούμε μια σημαντική αύξηση των ασχολούμενων με την κτηνοτροφία. Σχεδόν το σύνολο των ποιμένων μένουν στα Σμυριδοχώρια (56 από τους 65) και μόνο 9 μένουν στην Κωμιακή (6).
Από εκεί και πέρα και σε ότι αφορά το σύνολο της βόρειας ορεινής Νάξου παρατηρούμε ότι δεν υπάρχουν καθόλου κτηματίες, και αν υπάρχουν δεν διαμένουν στην περιοχή. Επίσης υπάρχουν λίγοι υπηρέτες αλλά καθόλου υπηρέτριες,. Τέλος, η εγγραμματοσύνη φαίνεται να είναι αποκλειστικό προνόμιο των αντρών.
Αν και στην απογραφή του 1870 δεν έχουμε στοιχεία για την πρωτεύουσα του δήμου για να προβούμε σε επιμέρους συγκρίσεις, η συνολική στατιστική εικόνα της περιοχής «φωνάζει» ανάπτυξη. Σε όλες τις απασχολήσεις παρουσιάζεται αύξηση και ειδικά οι κτηνοτρόφοι διπλασιάζονται. Επίσης για πρώτη φορά έχουμε και αρκετούς υπηρέτες/υπηρέτριες, υπερβολικά πολλούς κληρικούς που προφανώς διαμένουν στην μονή Φανερωμένης και δύο κτηματίες. Οι έμποροι διπλασιάζονται, οι «βιομήχανοι» υπερδιπλασιάζονται, οι αγρότες αυξάνονται, οι δάσκαλοι από ένας γίνονται τρεις και ιδρύεται και ένα ακόμα σχολείο είτε στις Τρικοκκιές (το πιθανότερο) είτε στο Σκαδό και στα δύο σχολεία πλέον φοιτούν 75 αντί για 45 παιδιά. Οι δημοτικοί υπάλληλοι από 1 γίνονται 8 και το πιθανότερο είναι από το 1970 να δημιουργούνται δύο πόλοι στην περιοχή, ο ένας ο παραδοσιακός που είναι η Κωμιακή και ο δεύτερος είτε στο Σκαδό είτε στις Τρικοκκιές.
Αν και δεν υπάρχει ένα απόλυτος καταμερισμός εργασίας μεταξύ γυναικείων και ανδρικών εργασιών μπορούμε να πούμε ότι ορισμένες δουλειές χαρακτηρίζονται αμιγώς θηλυκές ενώ κάποιες άλλες αμιγώς αρσενικές. Ως καθαρά γυναικείες εργασίες μπορούν να χαρακτηριστούν το εβδομαδιαίο ψήσιμο του ψωμιού (7), το πλύσιμο των ρούχων στο ποτάμι η καλλιέργεια και η επεξεργασία του λιναριού (αν και στα στάδια που απαιτούνταν δύναμη όπως το κοπάνισμα βοηθούσαν οι άντρες) και η κατασκευή των ρούχων από λινάρι ή από το μαλλί των προβάτων με τη κρεβαταριά (χειροκίνητος αργαλειός). Θα πρέπει να σημειωθεί ότι αυτές οι εργασίες εκείνη την εποχή ήταν ιδιαίτερα σκληρές και ειδικά για το λινάρι αναφέρονταν σε αυτό μιλώντας για «τα βάσανα του λιναριού» και πολλές φορές μια κατάρα ή ένα ακραίο παράδειγμα συνοδευόταν από χαρακτηρισμούς σχετικούς με το λινάρι (8). Επιπρόσθετα οι γυναίκες εργάζονταν μαζί με τους άντρες στα χωράφια (9) ανάλογα με τον χρόνο του καθενός αν και το κύλισμα (πολύ βαθύ σκάψιμο), δηλαδή η εξημέρωση των χωραφιών ήταν μία μάλλον ανδρική δραστηριότητα (10). Τέλος δύο περιφερειακά επαγγέλματα μπορούν να χαρακτηριστούν αμιγώς γυναικεία αυτό της μαμής και της σύστρας (11).
Ως καθαρά ανδρικές δραστηριότητες μπορούν να χαρακτηριστούν τα περιφερειακά επαγγέλματα που μνημονεύσαμε παραπάνω (γύφτοι, αξάηδες) και η κτηνοτροφική ημινομαδική δραστηριότητα. Μια εν πολλοίς ανδρική δραστηριότητα ήταν και το πάτημα των σταφυλιών διότι δεν επιτρεπόταν στις γυναίκες να πατήσουν σταφύλια καθώς πίστευαν ότι το κρασί θα μπορούσε να ξιδιάσει (12).
Γενικά οι άνδρες δεν ταυτίζονται τόσο με επαγγέλματα λόγω του ιδιαίτερου χαρακτήρα (απαιτήσεις σε μυϊκή δύναμη)(13) τους, όσο με δραστηριότητες που τους απομακρύνουν από την οικογενειακή εστία. Οι γυναίκες, αναγκασμένες να αναλαμβάνουν την διαπαιδαγώγηση και το μεγάλωμα των παιδιών γενικά δραστηριοποιούνται σε εργασίες που δεν τις απομακρύνουν από την οικογενειακή εστία και τις επιτρέπουν να φροντίζουν ταυτόχρονα και τα μικρά παιδιά, εκτός κι αν μπορούν να τα πάρουν μαζί τους ή έχουν μεγαλώσει αρκετά για να τα αφήσουν μόνα τους, πάντα όμως για μικρά χρονικά διαστήματα.
Μπορούμε να πούμε ότι η ζωή για τις γυναίκες αυτή τη περίοδο ήταν ιδιαίτερα σκληρή, ίσως πολύ σκληρότερη από ότι για τους άνδρες διότι εκτός των άλλων οι γυναίκες ήταν επιφορτισμένες με όλες τις οικιακές εργασίες.
(1) Το Σκαδό είχε βέβαια 627 κατοίκους το 1907 αλλά συμπεριλάμβανε και την Μέση
(2) Ο Ζερλέντης μας πληροφορεί ότι ήδη από το 1699 η σμύριδα εξορυσσόταν για λογαριασμό των Φράγκων τιμαριούχων Κορονέλλου και Γριμάλδου. Από εκεί την έστελναν στην παραλία του Αγίου Ιωάννη (κάτω από τη Μέση) από όπου την παραλάμβαναν οι Άγγλοι.Ζερλέντη Π. Φεουδαλική Πολιτεία εν τη νήσο Νάξο, 1925-Ερμούπολη, σελ. 72
(3) Αριάδνη Α.Ε., Τοπικό αναπτυξιακό πρόγραμμα Νάξου 2000-2006
(4) Τα επαγγέλματα του δεργάτη (επεξεργασία δερμάτων), γανωτζή (γανωματή), μάστορη, του αγωγιάτη και του ταχυδρόμου που αναφέρονται από τον Λεβογιάννη . (Λεβογιάννης1996: ) είναι νομίζω μεταγενέστερα (20ος αιώνας) φαίνεται να είναι μεταγενέστερα, όπως και το επάγγελμα του σμυριδεργάτη
(5) Δεν είναι απίθανο κάποιοι να ασχολούνταν και με θαλάσσιες επιχειρήσεις και αυτό συνάγεται από την ύπαρξη του επιθέτου Παρτσινέβελος που σημαίνει συνέταιρος σε θαλάσσια εμπορική επιχείρηση.
(6) Kasdagli 1996:114
(7) Η περισσότερο κτηνοτροφική δομή των σμυριδοχωρίων τον 19ο αιώνα επιβεβαιώνεται και από την απογραφή Γεωργίας-Κτηνοτροφίας του 1911
(8) Την ευθύνη της λειτουργίας των φούρνων την είχαν οι γυναίκες (φουρναριές) και γι αυτό οι φούρνοι είχαν γυναικεία ονόματα (Λεβογιάννης, ως άνω, σελ. 31)
(9) Για το λινάρι και την κρεβαταριά βλέπε Νίκος Λεβογιάνης, «Τα βάσανα του λιναριού» και «Η κρεβαταριά», στο Λεβογιάννης, ως άνω 1996-ΣΑΝ, σελ.189-198)
(10) Ο κυρ-Μιχάλης (Νικολάκης), ένας αγρότης από Κωμιακή που μετανάστευσε στον Απόλλωνα την δεκαετία του 1970, μιλούσε με μεγάλο θαυμασμό για την κυρά-ρήνη για τις ικανότητες και τη δύναμη που είχε νέα και μάλιστα παραδέχτηκε ότι ενώ εκείνη κατάφερνε να σκάβει και να έχει το παιδί στη πλάτη ή να το κουβαλάει από τον Απόλλωνα στη Κωμιακή ή στον γιατρό στη Τραγέα εκείνος δεν μπορούσε ούτε δέκα βήματα να κάνει με το παιδί στην αγκαλιά.
(11) Σύμφωνα με πολλές μαρτυρίες το κύλισμα ήταν μία ιδιαίτερα επίπονη διαδικασία και πολλές φορές για να κυλιστεί ένα χωράφι σε μικρό χρόνο πολλοί συγχωριανοί η συντοπίτες βοηθούσαν. Ο Ιάκωβος Μανωλάς, Κορωνιδιάτης που μετανάστευσε στυον Καναδά μεταπολεμικά, μου είπε ότι τα χρόνια που είχαν πολλά χρήματα ο πατέρας του προσέλαβε δέκα εργάτες για να κυλίσουν ένα χωράφι.
(12) Βλέπε Λεβογιάννης Νικόλαος (επιμέλεια), Κωμιακή, 1996-ΣΑΝ
Τον Σεπτέμβρη είχα φωνάξει κάτι φίλες μου από το χωριό να πατήσουν μαζί μου σταφύλια και όλη την ώρα ο πατέρας μου γκρίνιαζε. Όταν τον ρώτησα μου είπε ότι τώρα το κρασί θα ξιδιάσει. Πάντως, το κρασί τελικά δεν ξίδιασε και μάλιστα ήταν το ίδιο κρασί που πίναμε τις ημέρες του Πάσχα.
(13) Ακόμα και η παντοκρατορία της ανδρικής μυϊκής δύναμης αμφισβητείται από νεώτερες περιγραφές. Οι πολύ δυνατοί άντρες αποκαλούνταν γενναίοι και είχαν οργιά (ουρά). Δηλαδή στη βάση του σκελετού τους είχαν μια προέκταση που έμοιαζε με μικρή ουρά και πολλοί είναι οι μύθοι γι αυτούς ότι μπορούσαν να μετακινούν «βουνά» δηλαδή πολύ μεγάλες κοτρόνες Παρόλα αυτά, ο πατέρας μου με διαβεβαίωνε ότι όλοι οι νεαροί άντρες του χωριού φοβόντουσαν την θεία μου τη Κατίνα διότι ήταν πολύ δυνατή και τους έδερνε.
Πηγή: Χρήστος Σιδερής ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΚΗ ΧΩΡΗΤΙΚΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΠΑΡΑΓΩΓΙΚΗΣ ΔΟΜΗΣ ΚΑΙ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗ ΣΤΗΝ ΒΟΡΕΙΑ ΟΡΕΙΝΗ ΝΑΞΟ ΑΠΟ ΤΟΝ 19Ο ΑΙΩΝΑ ΜΕΧΡΙ ΤΙΣ ΜΕΡΕΣ ΜΑΣ
Θα πρέπει επίσης να σημειωθεί ότι παρότι η βόρεια ορεινή Νάξος διαθέτει πολλά επίνεια δεν υπάρχουν στοιχεία για ενασχόληση σημαντικού αριθμού (4) των κατοίκων με την θάλασσα λόγω της πειρατείας που λυμαινόταν τα παράλια των νησιών την προεπαναστατική περίοδο. Το ψάρεμα όπως και το κυνήγι ήταν δραστηριότητες που διεξαγόταν περιστασιακά και, ειδικά το ψάρεμα, κυρίως την καλοκαιρινή περίοδο (5). Αργότερα βέβαια, με την χρήση δυναμίτιδας που οι σμυριδεργάτες προμηθεύονταν φθηνά για τα ορυχεία, το ψάρεμα πήρε άλλες διαστάσεις.
Ο πίνακας επιτηδευμάτων (βλέπε παρακάτω) από τις απογραφές πληθυσμού του 1861 και του 1870 είναι νομίζω εξαιρετικά χρήσιμος στην ανάλυση.
Μέχρι το 1861 οι υπηρεσίες του δήμου φαίνεται να είναι συγκεντρωμένες στην Κωμιακή όπου υπάρχει το μοναδικό σχολείο της περιοχής με 45 παιδιά όλα αγόρια. Εκεί διαμένει και ο μοναδικός δάσκαλος, ο δημοτικός υπάλληλος και οι 3 από τους 5 κληρικούς. Από το γεγονός ότι στην Κωμιακή διαμένουν οι 9 από τους 12 «βιομηχάνους» συμπεραίνω ότι οι «βιομήχανοι» δεν είναι ιδιοκτήτες ορυχείων αλλά σιδεράδες ή ασκούν κάποιο άλλο μεταποιητικό επάγγελμα: πιθανά μυλωνάδες ή κάτι ανάλογο. Η σημασία της σμύριδας πρέπει να είναι ακόμα περιορισμένη και μόνο 7 άτομα δηλώνουν εργάτες, χωρίς και αυτό να σημαίνει ότι και αυτοί απασχολούνται στην εξόρυξη του μεταλλεύματος. Από τους 413 γεωργούς που αποτελούν και την πολυπληθέστερη επαγγελματική εξειδίκευση οι 202 διαμένουν στην Κωμιακή και οι υπόλοιποι 210 στα σμυριδοχώρια.
ΕΠΙΤΗΔΕΥΜΑΤΑ ΣΤΟ ΠΑΛΑΙΟ ΔΗΜΟ ΚΟΡΩΝΙΔΑΣ 1861-1870
ΕΠΙΤΗΔΕΥΜΑΤΑ ΣΤΟ ΠΑΛΑΙΟ ΔΗΜΟ ΚΟΡΩΝΙΔΑΣ 1861-1870
Σύνολο Σύνολο
Παλαιού Παλαιού
δήμου δήμου
Κορωνίδας Κωμιακή Κορωνίδας
(1861) 1861 (1870)
Κτηματίαι 2
Βιομήχανοι 12 9 28
Έμποροι 2 ? 4
Γεωργοί 413 202 483
Ποιμένες 65 2 116
Εργάτες 7 ? 3
Υπηρέτες 6 ? 15
Υπηρέτριαι - 24
Αγωγιάται -
Κληρικοί 5 3 43
Ναυτικοί -
Δημόσιοι
υπάλληλοι - -
Δημοτικοί
υπάλληλοι 1 1 8
Διδάσκαλοι 1 1 3
Δικηγόροι -
Ιατροί -
Μαίες 1 1
Μαθητές 45 45 72
Μαθήτριες -
Αριθμός
σχολείων 1 1 2
Πηγή: Υπουργείου Εσωτερικών, Γραφείο Δημόσιας Οικονομίας, Στατιστική της Ελλάδος, πληθυσμός του έτους 1861, Αθήνα-1862 , ανατύπωση από Εταιρία μελέτης νέου Ελληνισμού, Παράρτημα του περιοδικού «μνημών» αριθμός 7 –επιμέλεια ανατύπωσης Γιάννης Μπαφούνης- 1991-Πολιτιστικό εκπαιδευτικό ίδρυμα ΕΤΒΑ και Απογραφή πραγματικού πληθυσμού 1970 (Γενάδιος βιβλιοθήκη)
Σε σύγκριση με τον ιατροστατιστικό πίνακα του 1838 παρατηρούμε μια σημαντική αύξηση των ασχολούμενων με την κτηνοτροφία. Σχεδόν το σύνολο των ποιμένων μένουν στα Σμυριδοχώρια (56 από τους 65) και μόνο 9 μένουν στην Κωμιακή (6).
Από εκεί και πέρα και σε ότι αφορά το σύνολο της βόρειας ορεινής Νάξου παρατηρούμε ότι δεν υπάρχουν καθόλου κτηματίες, και αν υπάρχουν δεν διαμένουν στην περιοχή. Επίσης υπάρχουν λίγοι υπηρέτες αλλά καθόλου υπηρέτριες,. Τέλος, η εγγραμματοσύνη φαίνεται να είναι αποκλειστικό προνόμιο των αντρών.
Αν και στην απογραφή του 1870 δεν έχουμε στοιχεία για την πρωτεύουσα του δήμου για να προβούμε σε επιμέρους συγκρίσεις, η συνολική στατιστική εικόνα της περιοχής «φωνάζει» ανάπτυξη. Σε όλες τις απασχολήσεις παρουσιάζεται αύξηση και ειδικά οι κτηνοτρόφοι διπλασιάζονται. Επίσης για πρώτη φορά έχουμε και αρκετούς υπηρέτες/υπηρέτριες, υπερβολικά πολλούς κληρικούς που προφανώς διαμένουν στην μονή Φανερωμένης και δύο κτηματίες. Οι έμποροι διπλασιάζονται, οι «βιομήχανοι» υπερδιπλασιάζονται, οι αγρότες αυξάνονται, οι δάσκαλοι από ένας γίνονται τρεις και ιδρύεται και ένα ακόμα σχολείο είτε στις Τρικοκκιές (το πιθανότερο) είτε στο Σκαδό και στα δύο σχολεία πλέον φοιτούν 75 αντί για 45 παιδιά. Οι δημοτικοί υπάλληλοι από 1 γίνονται 8 και το πιθανότερο είναι από το 1970 να δημιουργούνται δύο πόλοι στην περιοχή, ο ένας ο παραδοσιακός που είναι η Κωμιακή και ο δεύτερος είτε στο Σκαδό είτε στις Τρικοκκιές.
Αν και δεν υπάρχει ένα απόλυτος καταμερισμός εργασίας μεταξύ γυναικείων και ανδρικών εργασιών μπορούμε να πούμε ότι ορισμένες δουλειές χαρακτηρίζονται αμιγώς θηλυκές ενώ κάποιες άλλες αμιγώς αρσενικές. Ως καθαρά γυναικείες εργασίες μπορούν να χαρακτηριστούν το εβδομαδιαίο ψήσιμο του ψωμιού (7), το πλύσιμο των ρούχων στο ποτάμι η καλλιέργεια και η επεξεργασία του λιναριού (αν και στα στάδια που απαιτούνταν δύναμη όπως το κοπάνισμα βοηθούσαν οι άντρες) και η κατασκευή των ρούχων από λινάρι ή από το μαλλί των προβάτων με τη κρεβαταριά (χειροκίνητος αργαλειός). Θα πρέπει να σημειωθεί ότι αυτές οι εργασίες εκείνη την εποχή ήταν ιδιαίτερα σκληρές και ειδικά για το λινάρι αναφέρονταν σε αυτό μιλώντας για «τα βάσανα του λιναριού» και πολλές φορές μια κατάρα ή ένα ακραίο παράδειγμα συνοδευόταν από χαρακτηρισμούς σχετικούς με το λινάρι (8). Επιπρόσθετα οι γυναίκες εργάζονταν μαζί με τους άντρες στα χωράφια (9) ανάλογα με τον χρόνο του καθενός αν και το κύλισμα (πολύ βαθύ σκάψιμο), δηλαδή η εξημέρωση των χωραφιών ήταν μία μάλλον ανδρική δραστηριότητα (10). Τέλος δύο περιφερειακά επαγγέλματα μπορούν να χαρακτηριστούν αμιγώς γυναικεία αυτό της μαμής και της σύστρας (11).
Ως καθαρά ανδρικές δραστηριότητες μπορούν να χαρακτηριστούν τα περιφερειακά επαγγέλματα που μνημονεύσαμε παραπάνω (γύφτοι, αξάηδες) και η κτηνοτροφική ημινομαδική δραστηριότητα. Μια εν πολλοίς ανδρική δραστηριότητα ήταν και το πάτημα των σταφυλιών διότι δεν επιτρεπόταν στις γυναίκες να πατήσουν σταφύλια καθώς πίστευαν ότι το κρασί θα μπορούσε να ξιδιάσει (12).
Γενικά οι άνδρες δεν ταυτίζονται τόσο με επαγγέλματα λόγω του ιδιαίτερου χαρακτήρα (απαιτήσεις σε μυϊκή δύναμη)(13) τους, όσο με δραστηριότητες που τους απομακρύνουν από την οικογενειακή εστία. Οι γυναίκες, αναγκασμένες να αναλαμβάνουν την διαπαιδαγώγηση και το μεγάλωμα των παιδιών γενικά δραστηριοποιούνται σε εργασίες που δεν τις απομακρύνουν από την οικογενειακή εστία και τις επιτρέπουν να φροντίζουν ταυτόχρονα και τα μικρά παιδιά, εκτός κι αν μπορούν να τα πάρουν μαζί τους ή έχουν μεγαλώσει αρκετά για να τα αφήσουν μόνα τους, πάντα όμως για μικρά χρονικά διαστήματα.
Μπορούμε να πούμε ότι η ζωή για τις γυναίκες αυτή τη περίοδο ήταν ιδιαίτερα σκληρή, ίσως πολύ σκληρότερη από ότι για τους άνδρες διότι εκτός των άλλων οι γυναίκες ήταν επιφορτισμένες με όλες τις οικιακές εργασίες.
(1) Το Σκαδό είχε βέβαια 627 κατοίκους το 1907 αλλά συμπεριλάμβανε και την Μέση
(2) Ο Ζερλέντης μας πληροφορεί ότι ήδη από το 1699 η σμύριδα εξορυσσόταν για λογαριασμό των Φράγκων τιμαριούχων Κορονέλλου και Γριμάλδου. Από εκεί την έστελναν στην παραλία του Αγίου Ιωάννη (κάτω από τη Μέση) από όπου την παραλάμβαναν οι Άγγλοι.Ζερλέντη Π. Φεουδαλική Πολιτεία εν τη νήσο Νάξο, 1925-Ερμούπολη, σελ. 72
(3) Αριάδνη Α.Ε., Τοπικό αναπτυξιακό πρόγραμμα Νάξου 2000-2006
(4) Τα επαγγέλματα του δεργάτη (επεξεργασία δερμάτων), γανωτζή (γανωματή), μάστορη, του αγωγιάτη και του ταχυδρόμου που αναφέρονται από τον Λεβογιάννη . (Λεβογιάννης1996: ) είναι νομίζω μεταγενέστερα (20ος αιώνας) φαίνεται να είναι μεταγενέστερα, όπως και το επάγγελμα του σμυριδεργάτη
(5) Δεν είναι απίθανο κάποιοι να ασχολούνταν και με θαλάσσιες επιχειρήσεις και αυτό συνάγεται από την ύπαρξη του επιθέτου Παρτσινέβελος που σημαίνει συνέταιρος σε θαλάσσια εμπορική επιχείρηση.
(6) Kasdagli 1996:114
(7) Η περισσότερο κτηνοτροφική δομή των σμυριδοχωρίων τον 19ο αιώνα επιβεβαιώνεται και από την απογραφή Γεωργίας-Κτηνοτροφίας του 1911
(8) Την ευθύνη της λειτουργίας των φούρνων την είχαν οι γυναίκες (φουρναριές) και γι αυτό οι φούρνοι είχαν γυναικεία ονόματα (Λεβογιάννης, ως άνω, σελ. 31)
(9) Για το λινάρι και την κρεβαταριά βλέπε Νίκος Λεβογιάνης, «Τα βάσανα του λιναριού» και «Η κρεβαταριά», στο Λεβογιάννης, ως άνω 1996-ΣΑΝ, σελ.189-198)
(10) Ο κυρ-Μιχάλης (Νικολάκης), ένας αγρότης από Κωμιακή που μετανάστευσε στον Απόλλωνα την δεκαετία του 1970, μιλούσε με μεγάλο θαυμασμό για την κυρά-ρήνη για τις ικανότητες και τη δύναμη που είχε νέα και μάλιστα παραδέχτηκε ότι ενώ εκείνη κατάφερνε να σκάβει και να έχει το παιδί στη πλάτη ή να το κουβαλάει από τον Απόλλωνα στη Κωμιακή ή στον γιατρό στη Τραγέα εκείνος δεν μπορούσε ούτε δέκα βήματα να κάνει με το παιδί στην αγκαλιά.
(11) Σύμφωνα με πολλές μαρτυρίες το κύλισμα ήταν μία ιδιαίτερα επίπονη διαδικασία και πολλές φορές για να κυλιστεί ένα χωράφι σε μικρό χρόνο πολλοί συγχωριανοί η συντοπίτες βοηθούσαν. Ο Ιάκωβος Μανωλάς, Κορωνιδιάτης που μετανάστευσε στυον Καναδά μεταπολεμικά, μου είπε ότι τα χρόνια που είχαν πολλά χρήματα ο πατέρας του προσέλαβε δέκα εργάτες για να κυλίσουν ένα χωράφι.
(12) Βλέπε Λεβογιάννης Νικόλαος (επιμέλεια), Κωμιακή, 1996-ΣΑΝ
Τον Σεπτέμβρη είχα φωνάξει κάτι φίλες μου από το χωριό να πατήσουν μαζί μου σταφύλια και όλη την ώρα ο πατέρας μου γκρίνιαζε. Όταν τον ρώτησα μου είπε ότι τώρα το κρασί θα ξιδιάσει. Πάντως, το κρασί τελικά δεν ξίδιασε και μάλιστα ήταν το ίδιο κρασί που πίναμε τις ημέρες του Πάσχα.
(13) Ακόμα και η παντοκρατορία της ανδρικής μυϊκής δύναμης αμφισβητείται από νεώτερες περιγραφές. Οι πολύ δυνατοί άντρες αποκαλούνταν γενναίοι και είχαν οργιά (ουρά). Δηλαδή στη βάση του σκελετού τους είχαν μια προέκταση που έμοιαζε με μικρή ουρά και πολλοί είναι οι μύθοι γι αυτούς ότι μπορούσαν να μετακινούν «βουνά» δηλαδή πολύ μεγάλες κοτρόνες Παρόλα αυτά, ο πατέρας μου με διαβεβαίωνε ότι όλοι οι νεαροί άντρες του χωριού φοβόντουσαν την θεία μου τη Κατίνα διότι ήταν πολύ δυνατή και τους έδερνε.
Πηγή: Χρήστος Σιδερής ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΚΗ ΧΩΡΗΤΙΚΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΠΑΡΑΓΩΓΙΚΗΣ ΔΟΜΗΣ ΚΑΙ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗ ΣΤΗΝ ΒΟΡΕΙΑ ΟΡΕΙΝΗ ΝΑΞΟ ΑΠΟ ΤΟΝ 19Ο ΑΙΩΝΑ ΜΕΧΡΙ ΤΙΣ ΜΕΡΕΣ ΜΑΣ
Subscribe to:
Posts (Atom)
