Βόρεια Ορεινή Νάξος - Τόποι προορισμού των μεταναστών από την βόρεια ορεινή Νάξο

Είδαμε στο προηγούμενο κεφάλαιο ότι από τον 16ο αιώνα μέχρι την περίοδο της επαναστάσεως του 1821, υπήρχαν συνεχή μεταναστευτικά ρεύματα από την Νάξο προς τα παράλια της Ανατολίας και την Πόλη, τα οποία συνεχίστηκαν και μετά την ίδρυση του Ελληνικού κράτους το 1830 (1). Άλλωστε και μετά την ίδρυση του ελληνικού βασιλείου η διασύνδεση της Νάξου με την Οθωμανική αυτοκρατορία ήταν ακόμα τόσο συχνή που ήταν πιο εύκολο για κάποιον να πάει στην Πόλη ή στην Σμύρνη παρά να πάει στον Πειραιά (2). Η επικοινωνία γινόταν κυρίως με ιστιοφόρα τα οποία εκτελούσαν τακτικά δρομολόγια προς τη Σμύρνη και την Πόλη . Η Αθήνα δεν είχε τότε να τους αποδώσει τίποτα (3).
Οι Ναξιώτικες παροικίες στην Σμύρνη, την Πόλη και η αποικία των Βουρλών συνέχισαν να μαζεύουν Νάξιους και μάλιστα λέγεται ότι τα Βουρλά στις αρχές του 20ου αιώνα είχαν 20.000 (4) Νάξιους, αλλά ο αριθμός που δίνεται πρέπει να είναι μάλλον υπερβολικός (5).
Μέχρι τα τέλη του 19ου αιώνα δεν φαίνεται να υπάρχουν συγκεντρώσεις μεταναστών από τη βόρεια ορεινή Νάξο στην Αθήνα και μάλιστα σε στοιχεία που δίνονται για την περιοχή της Νέας Νάξου το 1885, αναφέρονται 553 Κεφαλλονίτες και 133 από τους Παξούς ενώ δεν αναφέρεται κανένας Νάξιος (6).
Το 1870 και με βάση τον νόμιμο πληθυσμό από την βόρεια ορεινή Νάξο λείπουν μόλις 119 άτομα εκ των οποίων δεν έχουμε στοιχεία για το ποιοι από αυτούς βρίσκονται στην αλλοδαπή. Και με βάση τον προσδοκώμενο πληθυσμό τα συμπεράσματα είναι περίπου τα ίδια. Ακόμα και αν συνυπολογίσουμε και ότι η φυσική αύξηση μπορεί να ήταν μεγαλύτερη από την υπολογισμένη βάσει των μητρώων, η μετανάστευση από τα χωριά της βόρειας ορεινής Νάξου δεν πρέπει να είχε πάρει ακόμα μεγάλες διαστάσεις και μάλλον χαρακτηριζόταν από προσωρινότητα. Άλλωστε, ο πληθυσμός της περιοχής ήταν ακόμα σχετικά μικρός. Τα λίγα άτομα που έφευγαν, δεν έχουμε λόγους να υποθέσουμε ότι κατευθύνονταν σε διαφορετικές περιοχές από τους υπόλοιπους Νάξιους. Εξάλλου μέχρι το 1890, που ξεκίνησαν τα πρώτα ρεύματα προς Αμερική, η Οθωμανική αυτοκρατορία αποτελούσε τον κύριο προορισμό για μετανάστες από όλη την παλαιά Ελλάδα (7) και ειδικά για τους κατοίκους των νησιών του Αιγαίου σχεδόν ο μοναδικός.
Τα μητρώα αρρένων της βόρειας ορεινής Νάξου επιβεβαιώνουν την διασύνδεση της περιοχής με την Πόλη τον 19ο αιώνα καθώς βρίσκουμε αρκετά ονόματα με τόπο γέννησης την Κωνσταντινούπολη, ενώ ο τόπος γέννησης του πατέρας εμφανίζεται η βόρεια ορεινή Νάξος (8). Επίσης γνωρίζουμε ότι στις αρχές του αιώνα υπήρχαν στην περιοχή «Ταχυδρόμοι» που έκαναν το δρομολόγιο Κωνσταντινούπολη-Νάξος και τανάπαλιν. Το 1905 με την ευκαιρία μιας τιμητικής γιορτής για έναν Παριανό Ταχυδρόμο τον Σκιαδά αναγράφεται ότι «σπεύδομεν να συγχαρώμεν και τους ημετέρας νήσου Ταχυδρόμους κ.κ. Ι. Ζευγώλη, Γ. Κατσάνη, Μαστορόπουλον, Μερτινόν και λοιπούς άλλους, τους τόσο εντίμως και προθύμως εξυπηρετούντας τους κατοίκους της επαρχίας δια των τακτικών αυτών από Νάξου εις Κωνσταντινούπολη και τανάπαλιν ταξιδιών (9)» Ένας από αυτούς φαίνεται να εξυπηρετεί και τους κατοίκους των Βόθρων διότι 2 χρόνια αργότερα σε επιστολή του παπά Βασίλειου Πρωτονοτάριου από τους Βόθρους που μετοίκησε στο Γαλατά Κωνσταντινούπολης βρίσκουμε και μία αναφορά για τον Ταχυδρόμο Μερτινό για χρήματα που του έφερε ο Ταχυδρόμος τα οποία έστειλε ο πληρεξούσιος του για σμύριδα δική του που ζυγίστηκε από τον Γεώργιο Πρωτονοτάριο (10).

Βεβαίως, όπως είπαμε, από το 1890 άρχισε και υπερωκεάνια μετανάστευση με κύριο τόπο προορισμού την Αμερική. Στο σύνολο της χώρας, από το 1891 μέχρι το 1920 το 95% του συνόλου της εξωτερικής μετανάστευσης κατευθυνόταν προς Αμερική η συντριπτική πλειοψηφία από αυτούς ήταν άντρες μεταξύ των 15-40 ετών (11). Από αυτούς το 55% (12)-61% (13) επέστρεψε. Το 1907 το 44,2% των μεταναστών της ΒΟΝ βρισκόταν στην αλλοδαπή. Από αυτό το ποσοστό ένα μικρό μέρος είναι πιθανό να βρισκόταν στην Αμερική αλλά το μεγαλύτερο μέρος αυτού του ποσοστού λογικά συγκεντρώνονταν στην περιοχή της Ανατολίας. Οι υπόλοιποι προσωρινοί μετανάστες που βρίσκονταν σε άλλους δήμους της Ελλάδας συγκεντρώνονταν στον Πειραιά, στην περιοχή του Αγίου Λουκά Πατησίων (αλλά όχι ακόμα στη Νέα Νάξο καθώς μέχρι και το 1907 το Γαλάτσι είχε μόλις 297 κατοίκους (14), καθώς , στη Σύρο τη πεδινή Νάξο και άλλες περιοχές της Αθήνας.
Η Κεραμωτή πάντως είναι το πρώτο χωριό από το οποίο ξεκινάει μια μετανάστευση προς στην ηπειρωτική Ελλάδα που παίρνει συγκροτημένη μορφή από τα τέλη του 19ου αιώνα. Παρά τα πλούσια σε νερό εδάφη της (οι Κεραμιώτες αποκαλούνται Βαθράκοι δηλαδή Βάτραχοι επειδή στην περιοχή τους υπήρχαν πολλοί βάτραχοι λόγω των πολλών νερών) φαίνεται να έχει περιορισμένη εδαφική και παραγωγική χωρητικότητα. Από τους πρώτους που μετακινούνται στα περίχωρα του Πειραιά (περιοχή του Αγίου Ιωάννη Ρέντη) είναι κάποιες οικογένειες Κεραμιωτών. Αυτοί λόγω των συγγενικών δεσμών που τους συνδέουν με τους Κορωνιδιάτες (Λεγάκηδες από Κεραμωτή με Σιδερήδες από Κόρωνο) φέρνουν και κάποιους από αυτούς στην περιοχή όπου από τότε ορισμένοι εγκαθίστανται μόνιμα (15). Το 1907 ο Άγιος Ιωάννης Ρέντη είχε 1401 κατοίκους (16) και το 1920 έφτασε τους 3.289(17). Ένα μικρό μέρος από αυτούς ήταν Κεραμιώτες και Κορωνιδιάτες.
Η περιοχή του Ρέντη αποτελεί την πρώτη συγκροτημένη διασύνδεση Νάξου-Αστικού χώρου και έπαιξε τον διαμεσολαβητικό ρόλο της καθ` όλη την προπολεμική περίοδο και ειδικά την περίοδο 2ουΠΠ. Η Κεραμωτή λόγω των δομικών περιορισμών και παρά το δικαίωμα των κατοίκων στην εκμετάλλευση της σμύριδας ποτέ στην καταγεγραμμένη ιστορία της δεν ξεπέρασε τους 286 κατοίκους (μαζί με τον οικισμό Σίφωνες).
Η εγκατάσταση των κατοίκων της βόρειας ορεινής Νάξου στην Αθήνα πρέπει να ξεκίνησε στις αρχές του 20ου αιώνα. Το 1911 οι Κορωνιδιάτες Νάξου που κατοικούν στην περιοχή των Πατησίων (ενορία Άγιου Λουκά) μαζεύονται και αποφασίζουν να ιδρύσουν σύλλογο. Το 1915 ο σύλλογος εγκρίνεται από το πρωτοδικείο Αθηνών (18). Στον τότε σύλλογο Κορωνιδιατών συμμετέχουν Ναξιώτες από όλο τον πρώην δήμο Κορωνίδας αλλά η μεγάλη πλειοψηφία των μελών προέρχονται από την περιοχή της Κωμιακής.
Δυστυχώς δεν υπάρχουν πολλά στοιχεία για την δράση του συλλόγου την περίοδο 1915-1932. Τα λιγοστά στοιχεία που έχουμε στη διάθεση μας αφορούν κυρίως την περίοδο 1932-1935, στοιχεία που συγκέντρωσε ο παλιός πρόεδρος το 1972. Από αυτά τα στοιχεία βλέπουμε καθαρά ότι σε πολλές περιπτώσεις ο σύλλογός αναλαμβάνει την εκπροσώπηση των αιτημάτων του παλαιού δήμου Κορωνίδας. Έκτος από τις επιστολές για τις χοροεσπερίδες του συλλόγου, βρίσκουμε επιστολές διαμαρτυρίας προς το υπουργείο μεταφορών γιατί το ατμόπλοιο Ζάκυνθος (19) δεν σταμάτησε ως όφειλε στον Απόλλωνα αλλά και προτάσεις για τα δρομολόγια της γραμμής (20), διαμαρτυρίες για την αναστολή των εργασιών στον δρόμο Απόλλωνα-Κωμιακής (21), για την κατασκευή του υδραγωγείου του Απόλλωνα (22), αίτηση για κατασκευή σχολείου στον Απόλλωνα (23), αίτηση για στελέχωση του Ταχυδρομικού γραφείου της Κωμιακής (24) κ.α.
Εκτός από την εκπροσώπηση των πατριωτών τους που βρίσκονταν ακόμα στο νησί ο σύλλογος Κορωνιδιατών ασκούσε και πιέσεις προς τις τοπικές αρχές των Αθηνών για προβλήματα που είχαν τα μέλη του συλλόγου, όπως για παράδειγμα σε μία επιστολή βρίσκουμε παράπονα για την μη ύπαρξη καλυμμένης αποχέτευσης και φωτισμού από ένα ύψος της Πατησίων και έπειτα (25).
Σε μία επιστολή του 1934 προς τα Κυκλαδίτικα Νέα βρίσκουμε πως ο σύλλογος Κορωνιδιατών αριθμούσε περίπου 800 μέλη (26) Ένα φιλόδοξο σχέδιο του 1935 καταγραφής όλων των εν Αθήναι συμπατριωτών σε ένα γενικό μητρώο (27), δυστυχώς δεν καρποφόρησε. Πάντως σε ένα πρόχειρο κατάλογο που άρχισε να συντάσσεται για τα μέλη του συλλόγου στην περιοχή του Αγίου Λουκά οι περισσότεροι ήταν εργάτες, ενώ βρίσκουμε και μια σειρά από διαφόρων κατηγοριών επαγγέλματα, από δικηγόρους μέχρι παντοπώλες και ανθοπώλες. Οι μισοί περίπου από αυτούς είχαν ιδιόκτητα σπίτι ενώ οι υπόλοιποι πλήρωναν ενοίκιο.
Από τα αιτήματα του συλλόγου που αφορούν σχεδόν αποκλειστικά τον Απόλλωνα και την Κωμιακή νομίζω συνάγεται ότι η μεγάλη πλειοψηφία των μελών του μέχρι και την δεκαετία του 1920 ήταν Ναξιώτες από την περιοχή του νέου δήμου Κορωνίδας και δεν είναι απίθανό να δημιουργήθηκε μια σχετική πόλωση. Μάλιστα, στην πρόταση για το δρομολόγιο των πλοίων (28), ο Λυώνας δεν περιλαμβάνεται στους σταθμούς αποβίβασης, αν και τελικά συμπεριλήφθηκε σε αυτούς με την απόφαση του Υπουργού.
Φαίνεται όμως ότι από το 1920 και έπειτα άρχισαν να καταφθάνουν μεγαλύτεροι αριθμοί Σμυριδοχωριτών που φρόντιζαν να γίνονται μέλη του συλλόγου με συνέπεια τον Μάιο ή τον Ιούνιο του 1934 οι αρχαιρεσίες του συλλόγου να αναδείξουν διοίκηση στην οποία η πλειοψηφία των μελών άνηκε σε Σμυριδοχωρίτες. Σε μία επιστολή του συλλόγου προς τον Πρόεδρο του Συλλόγου Σμυριδεργατών (29) Λυώνα Νάξου γνωστοποιείται ότι η πλειοψηφία των μελών του διοικητικού συμβουλίου του συλλόγου Κορωνιδιατών Νάξου ανήκει πλέον σε άτομα που προέρχονται από τα Σμυριδοχώρια και μάλιστα ο τότε πρόεδρος του συλλόγου προθυμοποιείται να εκπροσωπήσει τον σύλλογο σμυριδεργατών σε όποια υπόθεση χρειάζονται. Η νέα σύνθεση του διοικητικού συμβουλίου και οι πρώτες αποφάσεις πρέπει να δημιούργησαν εκτεταμένη κρίση στους κόλπους του συλλόγου σε σημείο που η απερχόμενη διοίκηση να αρνείται να παραχωρήσει στην νέα τα λάβαρα του συλλόγου (30). Στις 7-7-1934 ένα μέλος του διοικητικού συμβουλίου προτείνει γενική συνέλευση στην οποία να επανακαθορίζονται οι στόχοι του συλλόγου (31). Από τις 21-7-1934 μέχρι τις 28-7-1934 βρίσκουμε πέντε παραιτήσεις μελών του διοικητικού συμβουλίου. Αν και στα αρχείου τα συλλόγου δεν υπάρχουν οι μεταγενέστερες επιστολές για να παρακολουθήσουμε την εξέλιξη της διαμάχης αυτής, για τις ανάγκες της παρούσης είναι νομίζω αρκετό το γεγονός ότι στην δεκαετία του 1930 η πλειοψηφία των εν Αθήνα Ναξιωτών από τον παλαιό δήμο Κορωνίδας αλλάζει χέρια. Αυτό βέβαια επιβεβαιώνει ότι από το 1920 και έπειτα είχαμε πληθυσμιακή έκρηξη και εκτεταμένα μεταναστευτικά ρεύματα Σμυριδοχωριτών προς την Αθήνα και πως η θνησιμότητα πρέπει την δεκαετία του 1920 να ήταν στα Σμυριδοχώρια περίπου στα ίδια επίπεδα με την θνησιμότητα που βρίσκουμε στην δεκαετία 1932-1941 (περίπου 10 θάνατοι ανά 1000 κατοίκους).
Τελικά, οι δύο σύλλογοι διασπάστηκαν και μάλιστα σε μία επιστολή του 1945 που υπογράφει ο Αντώνης Πρωτονοτάριος (πρώην γραμματέας του συλλόγου από την Κόρωνο) βρίσκουμε μία πρόταση να μην διασπαστεί τελικά ο σύλλογός διότι δεν είναι προς το συμφέρον του τόπου (33).

Γιατί οι κάτοικοι της βόρειας ορεινής Νάξου και ειδικά οι Κωμιακίτες επέλεξαν να εγκατασταθούν αρχικά στην περιοχή του Αγίου Λουκά Πατησίων δεν μου είναι γνωστό. Πάντως αρκετές υπηρέτριες από την βόρεια ορεινή Νάξο εργάζονταν σε σπίτια πλουσίων στην περιοχή της Κυψέλης και δεν είναι απίθανο να ήταν και αυτός ένας από του λόγους που επιλέχθηκε η συγκεκριμένη περιοχή (34).


(1) Για μια αναλυτική παρουσίαση των στοιχείων που υπάρχουν για αυτή την αμφίδρομη και συνεχής επικοινωνία βλέπε Ν.Α. Κεφαλληνιάδης, Μνήμες από την Ανατολή, 1988-Φιλιππότη. Πάντως θα πρέπει να σημειώσω ότι ο Κεφαλληνιάδης δεν δίνει καθόλου στοιχεία για Κωμιακίτες μετανάστες και γενικά στο υλικό του υπάρχει μία ανισομέρεια σε σχέση με την βόρεια ορεινή Νάξο με εξαίρεση λίγα στοιχεία που έχει πάρει από τον Μανώλη Μανωλά.
(2) Κεφαλληνιάδης 1988: 47 (Από το ημερολόγιο ενός Γαλαναδιώτη: Γαλαναδιώτες και Γλιναδιώτες στη Πόλη και τη Σμύρνη)
(3) Κεφαλληνιάδης,ως άνω σελ. 47
(4) Κεφαλληνιάδης, ως άνω
(5) Πρωτοπαπαδάκης Π., Η δράση των Νάξιων εις την Μικρά Ασία, «Ναξιακόν Ημερολογίον» 1907, τευχος 6, σελ. 128-132 (εθνική βιβλιοθήκη) επίσης Κεφαλληνιάδης 1988: 16 επίσης Μηλιώρης Νίκος, «Κυκλαδίτικα θέματα», τεύχος 21, 1987-Αθάνα, σελ. 157-163
(6) Στην περιοχή των Βουρλών αναφέρονται και πολλοί Έλληνες που προέρχονται από την Πελοπόννησο (βλέπε Σία Αναγνωστοπούλου, Μικρά Ασία 19ος αιώνας-1919 οι Ελληνορθόδοξες κοινότητες, 1997-Ελληνικά Γράμματα, σελ. 129
(7) (Papacostea-Danielopoulos, La vie culturelle des communautes grecques de Roumanie dans la seconde moitie du 19e siecle in “Revue des Etudes du Sud – Est Europeen” 1969, αριθμός 3, σελ. 479) περιέχεται στο Τσουκαλάς Κωνσταντίνος, Εξάρτηση και αναπαραγωγή, 1985-Θεμέλιο, σελ. 114
(8) Ήρα Εμκέ Πουλοπούλου, Προβλήματα μετανάστευσης παλινόστησης, 1986-ΕΔΗΜ και ΙΜΕΟ, σελ 37
(9) Μητρώα αρρένων Σκαδού, Κορώνου, Κωμιακής (δήμος Δρυμαλίας)
(10) Κεφαλληνιάδης 1988:198 επίσης εφημερίδα «Αιγαίο» της 2ας Ιουλίου 1905
(11) Κεφαλληνιάδης 1988: 198
(12) Πουλοπούλου 1986:39,και 63 πίνακας 15 επίσης B Kayser, Ανθρωπογεωγραφία της Ελλάδας, 1968-Αθήνα επίσης ΕΣΥΕ, Επετηρίς της Ελλάδος 1930, σελ 137
(13) Polysos, Essai, σελ 53 (περιέχεται στο Πουλοπούλου 1986: 40
(14) Τσουκαλάς 1986:116
(15) ΕΣΥΕ, Απογραφή πληθυσμού 1907, Κατοικημένοι συνοικισμοί περιοχής της Αθήνας
(16) Ο Γιώργος Σιδέρης, πρώην ποδοσφαιριστής του Ολυμπιακού, είναι από την οικογένεια των Μπέηδων που εγκαταστάθηκε στον Άγιο Ιωάννη περίπου στα τέλη του 19ου αιώνα (ο πατέρας του είναι αδελφός του παππού μου).
(17) ΕΣΥΕ, Απογραφή πληθυσμού 1907
(18) Demetrios Tsakonas, La renovation d`une ville partuaire Le Piree, Επιθεώρηση κοινωνικών ερευνών, 1969-Αθήνα Γενικά ο Πειραιάς δεν ήταν κατοικημένος το 1821. Οι πρώτες συγκεντρώσεις εμφανίζονται το 1840 (5279 κατοίκους), 1870 (11047) ενώ από το 1920 έχουμε μια πληθυσμιακή έκρηξη (133.482).
(19) Απόφαση Πρωτοδικείου υπ` αρίθμ. 296, 4-2-1915
(20) προς το Υπουργείο Συγκοινωνιών αριθμ. 163 19-8-1935 επίσης διαμαρτυρία για τους πλοιάρχους που αποβίβαζαν επιβάτες στον Απόλλωνα αν ήθελαν ( αριθμ 66 2-9-1935)
(21) προς Πρωτοπαπαδάκη (αριθμ. 37 στις 8-10-1934)
(22) μεταξύ άλλων επιστολή προς Υπουργό Ράλλη 23-6-1934
(23) 13-5-1933 προϋπολογισμός υδραγωγείου και πολλές ακόμα επιστολές για το ίδιο θέμα προς το υπουργείο κρατική υγιεινής (Αρχείο συλλόγου Κορωνίδας Νάξου), επίσης 18-12-1933, 19-2-1934 και 13-3-1935 και άλλες.
(24) 9-12-1935 αριθμ. 71 (ΑΣΚΝ)
(25) 9-12-1935 αριθμ. 76 (ονόματα στο κείμενο)
(26) 16-3-1932 αριθμ. 5 (αρχείο συλλόγου Κορωνίδας Νάξου)
(27) Προς Κυκλαδίτικα Νέα 20-10-1934 (αρχείο συλλόγου Κορωνίδας Νάξου)
(28) 14-10-1935 αριθμ. 7 (Αρχεία συλλόγου Κορωνίδας Νάξου)
(29) προς Πρωτοπαπαδάκη Α. αριθμ 37 8-0-1934 (ΑΣΚΝ)
(30) 8-6-1934 αρίθμ. 6 (ΑΣΚΝ)
(31) 21-7-1934 αρίθμ. 15
(32) 7-7-1934 ΑΣΚΝ
(33) Προς το διοικητικό συμβούλιο του συλλόγου 2-11-1945
(34) Ο παππούς μου όντας Ταχυδρόμος έκανε από το 1928-1939 το δρομολόγιο Νάξου-Κυψέλης. Από ότι μου είπε ο πατέρας μου έπαιρνε το πλοίο και φτάνοντας στον Πειραιά τον παραλάμβανε ο αδελφός του που έμενε στον Άγιο Ιωάννη Ρέντη με μία καρότσα στην οποία έβαζαν τα πράγματα και με αυτή τα πήγαινε στην Κυψέλη όπου τον περίμεναν οι υπηρέτριες.



Πηγή: Χρήστος Σιδερής ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΚΗ ΧΩΡΗΤΙΚΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΠΑΡΑΓΩΓΙΚΗΣ ΔΟΜΗΣ ΚΑΙ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗ ΣΤΗΝ ΒΟΡΕΙΑ ΟΡΕΙΝΗ ΝΑΞΟ ΑΠΟ ΤΟΝ 19Ο ΑΙΩΝΑ ΜΕΧΡΙ ΤΙΣ ΜΕΡΕΣ ΜΑΣ