Η συνοπτική Ιστορία της Νάξου - Μια παραλλαγή της μυθικής Ιστορίας της Νάξου

Ο γεωλογικός σχηματισμός της Νάξου

Τριάντα εκατομμύρια χρόνια π.χ. η Νάξος, σύμφωνα με τους γεωλόγους, ήταν μια απο τις κορυφές της αρχαίας οροσειράς Αιγαιίς που διέσχιζε ένα μεγάλο τμήμα της συμπαγούς ξηράς που ξεκινούσε από το Ιόνιο και έφτανε μέχρι την Ασία. Η τελική διαμόρφωση του εδάφους που καταλαμβάνει σήμερα η Ελλάδα ξεκίνησε δύο εκατομμύρια έτη π.χ. μέχρι μία σχετικά πρόσφατη περίοδο το δέκα χιλιάδες π.χ .
Το γεγονός ότι η δημιουργία της Νάξου δεν αποδίδεται από τους αρχαίους συγγραφείς σε θεικές ενέργειες , δημιουργεί την αίσθηση ότι ο σχηματισμός της νήσου δεν είναι αποτέλεσμα νέων αλλά παλαιοτέρων γεωλογικών μεταβολών. Σε αυτό συναινεί, κατά τη γνώμη μας, και το γεγονός ότι η Νάξος υπήρξε ένα από τα κέντρα του πρωτοκυκλαδικού πολιτισμού.


Πρωτοκυκλαδικός πολιτισμός

Η αρχαιολογική σκαπάνη έφερε στο φως ευρήματα που αποδεικνύουν την ύπαρξη του πολιτισμού που ονομάστηκε πρωτοκυκλαδικός και χρονολογείται από το 3.200 π.χ. Ο ανάπτυξη του Πρωτοκυκλαδικού πολιτισμού θεωρείται ότι κάλυψε ολόκληρη την τρίτη προ χριστού χιλιετία , από κάποιο σημείο και έπειτα, παράλληλα με την εξέλιξη του πρωτομινωικού πολιτισμού .
Η αρχιτεκτονική εξέλιξη των Πρωτοκυκλαδικών οικισμών δείχνει ότι η περίοδος αυτή δεν ήταν εννιαία. Ενώ αρχικά οι πόλεις δεν ήταν περιτοιχισμένες και τα σπίτια ήταν σχετικά αραιά το ένα από το άλλο από τα μισά της τρίτης χιλιετίας τα σπίτια άρχισαν να κτίζονται το ένα κοντά στο άλλο και να επιχειρείται ένας περιτοιχισμός των πόλεων με χαμηλά τείχη. Ακόμα και οι τοποθεσίες στις οποίες ιδρύονται οι πόλεις επιλέγονται με βάση την ασφάλεια που μπορούν να προσφέρουν, δηλαδή την μειωμένη τους προσβασιμότητα από πιθανούς εχθρούς. Ολα αυτά οδηγούν στο συμπέρασμα ότι η ασφάλεια που νιώθουν τη πρώτη περίοδο οι κάτοικοι των νήσων μετατρέπεται σε ανασφάλεια την ύστερη περίοδο και ειναι προφανές ότι κινδυνεύουν από εξωτερικούς εχθρούς, πολύ πιθανά τους Κρήτες που κυριάρχησαν πολιτισμικά στις νήσους των Κυκλάδων από τα μισά της τρίτης χιλιετίας και έπειτα. Είναι χαρακτηριστικό ότι ενώ για τους περισσότερους συγγραφείς το όνομα Νάξος αποδίδεται σε έναν ηγεμόνα των Καρών όπως θα δούμε και παρακάτω, για την Ελληνική μυθιστορία Νάξος είναι ο γιος του Απόλλωνα και της Ακάλλης της κόρης του Μίνωα . Με αυτό τον τρόπο επιχειρείται η μυθική διασύνδεση της Νάξου με τον Μινωικό πολιτισμό.


Οι προέλληνες

Την περίοδο αυτή θεωρείται ότι η Νάξος, όπως και ο υπόλοιπος Ελλαδικός χώρος κατοικείτω από προελληνικές φυλές. Σε αυτό το σημείο θα πρέπει να σημειώσουμε ότι υπάρχει μία γενική σύγχυση για το ποιες φυλές μπορούν να θεωρηθούν ως Ελληνικές. Για παράδειγμα στην σχετική σύγχρονη βιβλιογραφία ως προέλληνες θεωρούνται οι Φλοίσβοι, οι Πελασγοί, οι Κάρες, οι Θράκες ακόμα και οι Κρήτες . Ο Ιππόλυτος πάντως στο “χρονικόν” αναφέρει ότι υπάρχουν πέντε Ελληνικά έθνη: οι Ιωνες, οι Αρκάδες, οι Βοιωτές, οι Αιολείς και οι Λάκωνες .


Στρογγύλη-Θράκες

Στην κλασική ελληνική μυθολογία πάντως η πρωτοκυκλαδική περίοδος φαίνεται να αγνοείται. Οι μύθοι που αναφέρονται στο νησί φαίνεται να αναφέρονται σε μία ύστερη περίοδο. Ετσι, σύμφωνα με τον Διόδωρο αλλά και άλλους συγγραφείς το πρώτο όνομα της νήσου ήταν Στρογγύλη και κατοικείτο από Θράκες.
Ο Βούτης, ο πρώτος ηγεμόνας του νησιού, εμφανίζεται ως αρνητικό πρόσωπο. Εκδιώχθηκε από την πατρίδα του και αναγκάστηκε να καταφύγει στη Νάξο μαζί με τους οπαδούς του καθώς επιβουλευόταν την εξουσία του ετεροθαλούς αδελφού του (Ο Βούτης και ο Λυκούργος ήταν ετεροθαλή αδέλφια από διαφορετική μητέρα) που χρίστηκε βασιλιάς μετά τον θάνατο του πατέρα τους.
Η Στρογγύλη (όπως ήταν το όνομα του νησιού τότε λόγω του σχήματος της) έγινε ορμητήριο των πειρατικών επιδρομών του για λάφυρα και γυναίκες. Καθώς τα γύρω νησιά δεν είχαν πολλά να προσφέρουν στο λεφούσι του Βούτη οι επιδρομές του επεκτάθηκαν και στην ηπειρωτική χώρα. Σε μια από τις επιδρομές του στο βουνό του νησιού Δριός έπιασε τις ιέρειες του Διονύσου σε ένα όργιο και ανάγκασε μία από τις τροφούς του τη Κορωνίδα να συνευρεθεί μαζί του. Η επίκληση της αγαπημένης του τροφού προκάλεσε την παρέμβαση του Διονύσου που έθαψε τον Βούτη σε ένα πηγάδι. Αυτό ήταν και το τέλος του.
Η ασέβεια του Βούτη προς τον Διόνυσο φανερώνει αρκετά πράγματα. Πρώτον τη μη Ελληνική καταγωγή των Θρακών που δεν αποτίουν σεβασμό προς το πρόσωπο του προστάτη του νησιού και δεύτερον την υπόθεση ότι εφόσον ο Διόνυσος οι μύθοι συνδέουν πολύ έντονα τον Διόνυσο με τη νησό και καθώς προυπήρχε των Θρακών τότε οι παλαιότεροι κάτοικοι της νήσου, δηλαδή άλλες προελληνικές φυλές (πιθανότατα Φλοίσβοι και Πελασγοί), θα πρέπει να λάτρευαν τον Διόνυσο. Ετσι η άποψη που διατυπώνεται από πολλούς ότι δηλαδή ο Διόνυσος ήταν ένας αρχαίος θεός που η λατρεία του ήταν τόσο διαδεδομένη ώστε τα Ελληνικά φύλα αναγκάστηκαν να τον εντάξουν στη θεολογία τους φαίνεται να επιβεβαιώνεται.


Δία-Οι Αλωάδες

Ο θάνατος του ηγεμόνα τους φαίνεται πως δεν συνέτισε καθόλου τους Θράκες και έτσι σε μία άλλη επιδρομή τους στην Φθιώτιδα κατόρθωσαν να αρπάξουν την γυναίκα και την κόρη του Αλωέα, την Ιφιμέδεια και την Παγκρατίδα. Η Παγκρατίδα ήταν τόσο όμορφη ώστε δύο από τους αρχηγούς των Θρακών, ο Σίκελος και ο Εκήτορας, αλληλοσκοτώθηκαν σε μονομαχία για την απόκτηση της. Μετά τον θάνατο τους βασιλιάς των Θρακών και σύζυγος της Παγκρατίδας ανακηρύχτηκε ο Αγασσάμενος . Η βασιλεία του όμως δεν κράτησε πολύ. Ο Αλωέας τους έστειλε τους γιούς του στη Στρογγύλη να βρουν και να πάρουν τη μάνα τους και την αδελφή τους.
Οι γιοί του Αλωέα, Ωτος και Εφιάλτης. ονομάζονταν Αλωάδες λόγω του θεσμικού τους πατέρα και ήταν γιοι του Ποσειδώνα και της Ιφιμέδειας . Ηταν οι πιο όμορφοι θνητοί που ανέθρεψε η γη και στα εννιά τους μόνο χρόνια είχαν ο καθένας τους εννιά οργιές ύψος και εννιά πήχες πλάτος και ένας χρησμός έλεγε ότι δεν μπορούσαν να σκοτωθούν μήτε από χέρι θνητού μήτε απο χέρι αθανάτου . Οι Αλωάδες νίκησαν τους Θράκες και βασίλεψαν στο νησί δίνοντας τέλος στην επί δύο αιώνες κυριαρχία των Θρακών . Αυτοί αναφέρει ο Διόδωρος , ήταν που μετονόμασαν τη νήσο από Στρογγύλη Δία, ένα όνομα που αναφέρεται από πολλούς αρχαίους συγγραφείς ως το παλαιότερο όνομα της Νάξου. Ομως και η βασιλεία των Αλωάδων είχε τραγικό τέλος καθώς όταν αρρώστησε και πέθανε η αδελφή τους μάλωσαν και αλληλοσκοτώθηκαν.
Ενας άλλος μύθος που συνδέει τους Αλωάδες με την Νάξο έλκει την προέλευση του από την Ιλιάδα. Σύμφωνα με αυτή την εκδοχή οι Αλωάδες περιγελούσαν τους θεούς και έλεγαν πως θα βάλουν το ένα βουνό πάνω στο άλλο για να ανέβουν στον Ολυμπο και πως θα κάνουν δικές τους την Αρτεμη και την Ηρα. Και σαν απόδειξή των λόγων τους έπιασαν τον Αρη και τον έκλεισαν σε ένα χάλκινο καζάνι που έκρυψαν στην έρημο για 13 μήνες, ώσπου η μητριά τους Ηεριβοία η οποία τους εχθρευόταν το είπε στον Ερμή. Ο Ερμής ελευθέρωσε τον Αρη και τον έκρυψε στη Νάξο κάτω από την αποκαλούμενη σιδηρόβρωτην πέτρα ονομασία που μας παραπέμπει στη φημισμένη σμύριδα Νάξου. Οι θεοί ήταν έξω φρενών αλλά όπως είπαμε υπήρχε ο χρησμός σύμφωνα με τον οποίο οι Αλωάδες δεν μπορούσαν να σκοτωθούν ούτε από χέρι θνητού ούτε από χέρι αθανάτου. Ετσι η Αρτεμη τους στήνει παγίδα προτρέποντας τους να πάνε στο νησί με το πρόσχημα ότι θα βρίσκεται εκεί με την Ηρα. Κατά μία άλλη εκδοχή ο Απόλλωνας ερμηνεύοντας τον χρησμό χρησιμοποιεί την Αρτεμη για να τους στήσει την παγίδα.
Οι Αλωάδες όταν έφτασαν στο νησί και βρήκαν μόνο την Αρτεμη άρχισαν να μαλώνουν ώσπου αλληλοσκοτώθηκαν. Κατά μία άλλη εκδοχή η Αρτεμη μεταμορφώθηκε σε ελάφι και πέρασε αστραπιαία ανάμεσα τους αναγκάζοντας τους να εκτοξέυσουν τα ακόντια τους και να σκοτώσουν ο ένας τον άλλο . Ανεξάρτητα από τις όποιες παραλλαγές του μυθου των Αλωάδων δύο είναι τα πράγματα που δεν αμφισβητούνται από κανέναν. Η φύση τους που τους οδηγεί και στην τραγική μοίρα και η σχέση τους με τη Νάξο. Στο νησί πάντως οι Αλωάδες λατρεύονταν σαν ήρωες.


Νάξος-Οι Κάρες

Αν και στο ταξίδι του Θησέα στη Νάξο το νησί αναφέρεται ως Δία πιστεύουμε ότι η έλλειψη απόλυτης γραμμικής συνέχειας στην μυθιστορία, μας επιτρέπει να μελετήσουμε τον τρόπο με τον οποίο η Νάξος απέκτησε το όνομα της πριν ασχοληθούμε με την έλευση του Θησέα και της Αριάδνης. Ετσι λοιπόν, σύμφωνα με τους περισσότερους συγγραφείς η Νάξος οφείλει το όνομα της στον βασιλιά των Καρών προερχόμενων από τη Λατμία που εποίκισαν και κυριάρχησαν στο νησί. . Η βασιλεία των Καρών δεν συνοδεύεται από τα γνωστά τραγικά αποτελέσματα και εμφανίζεται ως ειρηνική περίοδος. Τον Νάξο διαδέχτηκαν στον θρόνο οι απόγονοι του Λεύκιπος και Σμέρδιος.
Ενας σύχρονος μύθος σχετικός με την ονομασία της Νάξου που είναι ευρύτατα διαδεδομένος μεταξύ των εντόπιων αναφέρει ότι η Νάξος όταν πολιορκήθηκε από τους Πέρσες ονομαζόταν Στρογγύλη. Ο στρατηγός των Περσών που διοικούσε ένα τεράστιο στρατο ζήτησε από τους κάτοικους να παραδοθούν και εκείνοι παρόλο που δεν είχαν καμμία ελπίδα αρνήθηκαν. Τότε ο Πέρσης Στρατηγός είπε “Να οι άξιοι” και έτσι προέκυψε το όνομα Νάξιοι. Οι ίδιοι οι Νάξιοι πολλές φορές αναφερόμενοι στη καταγωγή τους χρησιμοποιούν την λέξη Αξώτης ή Αξιώτης.


Νάξος ή Διονυσιάς

Ο μύθος του Θησέα σημαίνει το τέλος της Μινωικής και την αρχή της Ιωνικής κυριαρχίας. Αλλά πριν εξετάσουμε το συγκεκριμένο περιστατικό θα πρέπει να δούμε τον τρόπο με τον οποίο ο Διόνυσος συνδέεται και πολλές φορές ταυτίζεται με το νησί. Ο Διόδωρος μάλιστα ιστορεί πως το νησί ονομαζόταν από τους ντόπιους Διονυσιάδα
Μετά τον θάνατο της μητέρας του Σεμέλης του ο Διόνυσος κυοφορήθηκε στον μηρό του Δία. Ο Διόνυσος γεννήθηκε οκτώ μήνες μετά τη σύληψη του. Ο Ασκληπιός υποστηρίζει πως η πρόωρη γέννηση του ήταν δώρο (Σημ συγ: προφανώς εξιλέωσης) της Ηρας στον Διόνυσο και μάλιστα πως αυτή η χάρη δώθηκε και σε όλες τις γυναίκες του αγαπημένου του νησιού , δηλαδή της Νάξου.
Μετά τη γέννηση του ο Δίας αφήνει το παιδί στη Νάξο στα χέρια των τροφών Φιλίας, Κορωνίδας και Κλείδης . Η επιλογή της Νάξου εκ μέρους του Δία δεν περιέχει στοιχεία έκπληξης. Και ο ίδιος ο βασιλέας των θεών είχε στο παρελθόν μεταφερθεί από την Κρήτη στη Νάξο από τον Ερατοσθένη για να τον γλιτώσει από τον πατέρα του Κρόνο κρύβοντας τον στο όρος που μέχρι και σήμερα φέρει το όνομα του .
Ο Διόνυσος διεκδίκησε και κέρδισε τη Νάξο από τον Ποσειδώνα . Η λατρεία του δεν είναι μόνο λατρεία του θεού αλλά και λατρεία της άμπελου. Η Νάξος λόγω του σχήματος της παρομοιάζεται με φύλλο άμπελου . Αναφέρεται δε ότι υπήρχε μία κρήνη από όπου έβγαινε κρασί .
Ενας πολύ γνωστός μύθος που συνδέει τον Διόνυσο με τη Νάξο αναφέρει ότι ο Διόνυσος μίσθωσε ένα καράβι Τυρρήνων πειρατών για να τον μεταφέρουν από την Ικαρία στη Νάξο. Αυτοί παρακάμπτοντας τη Νάξο επιχείρησαν να τον μεταφέρουν στην Ιωνία για να τον πουλήσουν. Ο Διόνυσος μετέτρεψε τα κουπιά και το κατάρτι σε φίδια, ενας κισσός έπνιξε το καράβι και μία βοή από αυλούς έσπασε την ησυχία. Οι πειρατές μόλις κατάλαβαν πως ήταν θεός έπεσαν στη θάλασσα να γλιτώσουν και μεταμορφώθηκαν σε δελφίνια. Μόνο ο πηδαλιούχος γλίτωσε γιατι επέδειξε σεβασμό .


Διονυσιακή ευδαιμονία

Στη Νάξο αλλα και στις Κυκλάδες γενικότερα ο Διόνυσος αναφέρεται ως Μειλίχιος και είναι προστάτης όχι μόνο της άμπελου αλλά και των συκιών και των ελαιόδεντρων . Ο Διόνυσος ταυτίζεται με την γονιμότητα της γης. Η Νάξος μέχρι και τους κλασικούς αιώνες είναι ξακουστή για τα προιόντα της και παίζει σημαντικό ρόλο στο εμπόριο. Ο Πίνδαρος την αποκαλεί “λιπαράν” ενώ ο Αριστοτέλης μιλάει για την ακμάζουσα κτηνοτροφία της . Εκτός από κρασιά και κτηνοτροφικά προιόντα παράγει μύγδαλα, λάδι και σύκα . Επίσης ξακουστό είναι και το Ναξιακό μάρμαρο και οι Νάξιοι τεχνίτες είναι ιδιαίτερα ικανοί στην επεξεργασία του. Τέλος η ανάπτυξη του εμπορίου οδηγεί πολλούς στη θάλασσα και το νησί θεωρείται ότι βγαζει καλούς ναυτικούς .
Στον ίδιο σύχρονο μύθο που αναφερόταν στην προέλευση της ονομασίας του νησιού αναφέρεται επίσης ότι η Νάξος ήταν πολύ εύφορη και είχε πολύ πυκνά δάση στα οποία και κατέφυγαν οι κάτοικοι αποφασισμένοι να παίξουν κλεφτοπόλεμο με τον κατακτητή. Ο Πέρσης μη μπορώντας να εισχωρήσει χωρίς σημαντικές απώλειες αναγκάστηκε να βάλει φωτιά στο δάσος. Το νησί, λένε οι Νάξιοι, καιγόταν επί 3 ή 4 μήνες. Από τότε το νησί δεν είναι τόσο εύφορο πια. Και πράγματι, οι περιγραφές των αρχαίων για τη Νάξο δεν συμπίπτουν με τη σημερινή εικόνα της. Μπορεί να είναι το πιο εύφορο νησί των Κυκλάδων αλλά απέχει πολύ από το να χαρακτηριστεί “λιπαρά” ή “σε ευδαιμονία” όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Ηρόδοτος .

Νάξος και θεοί

Ο Διόνυσος πάντως δεν ήταν ο μοναδικός θεός που λατρευόταν στο νησί. Από την Νάξο λέγεται ότι απήχθη η Αμφιτρίτη, η ομορφότερη από τις κόρες του Νηρέα και της Δωρίς, από τον Ποσειδώνα, ενώ χόρευε με τις αδελφές της σε μία από τις ερημικές παραλίες του νησιού. Μαζί της ο Ποσειδών απέκτησε τον Τρίτων του οποίου το τέλος επίσης συνδέεται με το νησί . Επίσης γιοι του Ποσειδώνα εμφανίζονται να είναι και οι Αλωάδες όπως είδαμε. Διαδεδομένη ήταν η λατρεία του Απόλλωνα και της Αρτεμης που μπορεί να μην γεννήθηκαν στο νησί αλλά πολλοί μύθοι τους συνδέουν με αυτό. Σύμφωνα με τον Ησίοδο η Λητώ κόρη των Τιτάνων Κοίου και Φοίβης κυνηγημένη από την ζήλεια της Ηρας που δεν ήθελε να την αφήσει να γεννήσει ένα θεό πιο σπουδαίο από τον γιο της Αρη πέρασε από τη Νάξο και τη Πάρο πριν καταφύγει στη Δήλο. Η Δήλος δημιουργήθηκε από το σώμα της Τιτανίδας Αστερίας που για να αποφύγει την αγγαλιά του Δία κατέφυγε στη θάλασσα και έγινε κινούμενη νήσος. Μόλις η Λητώ ανέβηκε πάνω της έμεινε ακίνητη δηλαδή “Δήλωσε” τη θέση της και τα υπόλοιπα νησιά έκαναν κύκλο γύρω της γι αυτό και ονομάστηκαν Κυκλάδες . Εκεί η Λητώ γέννησε τον Απόλλωνα και την Αρτεμη οι οποίοι ήταν από τους πλέον αγαπημένους θεούς των Ναξίων όπως φανερώνει και η επιβλητική πύλη του ημιτελούς ναού του Απόλλωνα που οι ντόπιοι σήμερα αποκαλούν Πορτάρα και δεσπόζει του λιμανιού. Η λατρεία της Αρτεμης στο νησί δεν αποκλείεται να αντικατέστησε σε ένα βαθμό την λατρεία της Δήμητρας που επίσης λατρευόταν στο νησί όπως φανερώνουν και τα ερείπια του αρχαίου ναού αφιερωμένου στη Δήμητρα που σώζονται μέχρι και σήμερα. Τέλος ευρύτατα διαδεδομένη ήταν και η λατρεία του Δία και όπως είδαμε οι Νάξιοι πίστευαν ότι εκεί πέρασε ένα μέρος της παιδικής του ηλικίας.


Η Αριάδνη της Νάξου

Ενας από τους πιο αγαπητούς μύθους των αρχαίων ήταν ο μύθος του Θησέα και της Αριάδνης γιατί σήμαινε την αρχή της κυριαρχίας των Ελληνικών φύλων επί του Μινωικού πολιτισμού. Το κομμάτι του μύθου που σχετίζεται με την ακούσια ή εκούσια εγκατάλλειψη της Αριάδνης στη Νάξο είναι ένα από τα πλέον αμφιλεγόμενα σημεία της Ελληνικής μυθιστορίας .
Η κυρίαρχη παραλλαγή αναφέρει ότι ο Θησέας εγκατέλλειψε την Αριάδνη στη Νάξο (που τότε ονομαζόταν Δία) είτε επειδή ενώ αγαπούσε την Αίγλη την κόρη του Πανοπέα είχε υποσχεθεί γάμο στην Αριάδνη για να τον βοηθήσει να βγεί από τον λαβύρινθο και έτσι αναγκάστηκε να την αφήσει κοιμισμένη και να φύγει, είτε επειδή τον προέτρεψε η Αθηνά , είτε επειδή ντρεπόταν να την πάει στην Αθήνα .
Ομως επίσης πολλούς υποστηρικτές έχει η άποψη πως ο Θησέας δεν εγκατέλλειψε την Αριάδνη αλλα εξαναγκάστηκε να την αφήσει είτε διότι φοβήθηκε τον Διόνυσο που την άρπαξε και την μετέφερε στο όρος Δριός , είτε γιατί τον έκανε να την ξεχάσει .
Εξίσου συγκεγχυμένη είναι και η τύχη της Αριάδνης μετά την φυγή του Θησέα. Οι υποστηρικτές της εγκατάλλειψης υποστηρίζουν πως μόλις η κόρη ξύπνησε και ανακάλυψε τη φυγή του Θησέα κρεμάστηκε και την ανέστησε ο Διόνυσος ή πως ο Διόνυσος την βρήκε να κλαίει και την πήρε για δική του γυναίκα.
Αλλες λιγότερο διαδεδομένες εκδοχές αναφέρουν πως η Αρτεμις σκότωσε τη κόρη γιατί έχασε την αγνότητα της από τον Θησέα ή γιατί συνευρέθει με αυτόν στο ιερό της ή στο ιερό του Διονύσου. Αλλοι πάλι υποστηρίζουν ότι η Αρτεμις παρηγόρησε την Αριάδνη και πως είτε την ζευγάρωσε με τον Οίναρο τον ιερέα του Διονύσου είτε της υποσχέθηκε πως θα ενωθεί με τον Διόνυσο.
Επίσης σύγχυση επικρατεί σε σχέση με το στεφάνι που κατασκεύασε ο Ηφαιστος από χρυσό και Ινδικούς λίθους. Πολλοί υποστηρίζουν ότι το συγκεκριμένο στεφάνι το έκανε δώρο ο Διόνυσος στην Αριάδνη για να δεχτεί να παρατήσει τον Θησέα ή για να την παρηγορήσει για την φυγή του ενώ η πιο διαδεδομένη άποψη υποστηρίζει την εκδοχή ότι το συγκεκριμένο στεφάνι ήταν δώρο της Αφροδίτης και των Ωρών για τους γάμους τους . Αναφέρεται δε, ότι ήταν τόσο λαμπρό ώστε οι θεοί το έβαλαν στον ουρανό να λάμπει πλάι στα άλλα αστέρια και το ονόμασαν αστερισμό της Αριάδνης.
Οι Νάξιοι πάντως, όπως αναφέρει ο Πλούταρχος , λάτρευαν δύο Αριάδνες. Η μία γυναίκα του Διονύσου που μαζί του απόκτησε τον Στάφυλο η οποία γιορταζόταν με χαρές και η άλλη που εγκαταλλείφθηκε από τον Θησέα στη Νάξο η οποία τιμόταν λιγότερο και με λιγότερη χαρα.
Ο βασιλιάς της Κρήτης Μίνωας πάντως δεν κάθησε με σταυρωμένα τα χέρια και κυνήγησε τον Θησέα καταλήγοντας στη Νάξο και εξαναγκάζοντας τον Διόνυσο να κρυφτεί σε μία διπλανή νήσο με το όνομα Διονουσία ή Διονυσία την σημερινή Δονούσα. Το ζευγάρι του Διονύσου και της Αριάδνης αναλήφθηκε στον ουρανό από το όρος Δριός και έγινε δεκτό με θεικές τιμές από τους θεούς του Ολύμπου όπου ο Διόνυσος πήρε τη θέση της Εστίας στο Δωδεκάθεο.


Ο εποικισμός της Νάξου

Ο εποικισμός της Νάξου που ξεκίνησε τον 11ο και ολοκληρώθηκε τον 9ο προ χριστού αιώνα από Ιωνες κάτοικους των Αθηνών, των Θηβών και ίσως της Ευβοίας φαίνεται να ήταν ειρηνικός. Οι αυτόχθονες Κάρες και οι λοιπές φυλοομάδες που κατοικούσαν το νησί δεν έφεραν αντίσταση στην εποίκιση.
Γενάρχης των Ιώνων της νήσου θεωρείται ο γιος του Νηλέ α Πρόμηθος . Ο Νηλέας ήταν γιος του βασιλιά των Αθηνών Κόδρον . Ο Κόδρον όρισε σαν κληρονόμο του τον πρωτότοκο γιο του Μέδων αλλά ο Νηλέας, επειδή ο αδελφός του ήταν κουτσός και δεν μπορούσε να πολεμήσει τον θεωρούσε κατώτερο και έτσι αποφάσισε να φύγει μαζί με τους υποστηρικτές του για να εποικίσει τα μικρασιατικά παράλια. Στο δρόμο τα καράβια σπρωγμένα από δυνατούς ανέμους προσάραξαν στη Νάξο. Η κακοκαιρία συνεχιζόταν καθιστώντας αδύνατη την συνέχεια του ταξιδιού και έτσι ο Νηλέας αποφάσισε να ζητήσει χρησμό. Οι μάντεις αποκάλυψαν ότι κάποιοι από τους ταξιδιώτες βαρύνονταν με μεγάλα κρίματα και γι αυτό οι θεοί εμπόδιζαν τη συνέχεια του ταξιδιού. Ο Νηλέας με σκοπό να παραπλανήσει τους φταίχτες και να τους κάνει να αποκαλυφθούν σοφίστηκε ένα σχέδιο. Δήλωσε ότι και ο ίδιος είχε σκοτώσει κάποιον και θα έμενε πίσω για να μπορέσουν να φύγουν οι υπόλοιποι. Τότε αυτοί που είχαν διαπράξει τα εγκλήματα ξεθάρρεψαν και φανερώθηκαν λέγοντας πως κι αυτοί θα έμεναν μαζί του. Ο Νηλέας έφυγε για τα μικρασιατικά παράλια αφήνοντας στη Νάξο όσους είχαν κρίματα στους οποίους συμπεριλαμβανόταν και ο γιος του Πρόμηθος.
Αλλη παραλλαγή αυτής της ιστορίας αναφέρει ότι ο Πρόμηθος αναγκάστηκε να καταφύγει στη Νάξο γιατί σκότωσε στην Ιωνία τον αδελφό του Δαμασιχθόνα. Λέγεται επίσης ότι οι γιοι του Δαμασιχθόνα κατεδίωξαν τον Πρόμηθο και στη Νάξο .
Πάντως ο Πρόμηθος είτε σκοτώθηκε είτε πέθανε από φυσικό θάνατο πέρασε τα τελευταία χρόνια της ζωής του στη Νάξο.
Ο Πρόμηθος λοιπόν και οι υπόλοιποι Ιωνες που επίσης βαρύνονταν με κρίματα εμφανίζονται από την μυθιστορία ως ο γενάρχης των Ιώνων Ναξίων. Θα πρέπει παραυτα να επισημανθεί ότι τα περισσότερα από τα παραπάνω περιστατικά δεν αποτελούν τη μυθική ιστορία της Νάξου αλλα την μυθική ιστορία της Νάξου όπως διαμορφώθηκε από την επικυρίαρχη Αθηναική κουλτούρα σε μία περίοδο που οι δύο πολεις-κράτη βρίσκονταν σε ανταγωνιστικές σχέσεις. Οι ίδιοι οι Νάξιοι το πιθανότερο είναι να διεκδικούν τους Αλωάδες ως γενάρχες τους και οι μαρτυρίες που έχουμε για την λατρεία τους συναινούν σε αυτό. Αντίθετα δεν υπάρχουν ενδείξεις ότι ο Πρόμηθος τιμώταν στο νησί ή έστω αναγνωριζόταν ως γενάρχης.
Στον Καλλίμαχο πάντως βρίσκουμε μια από τις απογόνους του Πρόμηθου την βασιλοπούλα Κυδίππη και τον πατέρα της Κήυκα. Στο μεγάλο πανηγύρι Δήλου ο Ακόντιος ένα από τα αρχοντόπουλα της Κέας είδε την Κυδίππη και την ερωτεύτηκε με τη πρώτη ματιά. Καθώς δεν μπορούσε να τη πλησιάσει μηχανεύτηκε ένα σχέδιο. Εγραψε κάτι σε ένα ρόδι και το πέταξε στα πόδια της μέσα στο ιερό της θεάς. Καθώς οι αρχαίοι Ελληνες δεν διάβαζαν ποτέ από μέσα τους η Κυδίππη σήκωσε το ρόδι και διάβασε με απορία “Ορκίζομαι να παντρευτώ τον Ακόντιο”. Ο όρκος είχε δωθεί, έστω και χωρίς να το ξέρει η κοπέλα.
Οταν επεστρεψε στη Νάξο ο πατέρας της θέλησε να τη παντρέψει με ένα από τα αρχοντόπουλα του νησιού. Η Κυδίππη δεν είχε αντίρρηση και έτσι ορίστηκε ο γαμός. Πριν τον γάμο όμως η κόρη αρρώστησε βαρειά και έτσι αναβλήθηκε. Οταν ξαναορίστηκε ο γάμος έγινε πάλι το ίδιο και όποτε κανονιζόταν και πλησίαζε η ημερομηνία η νέα έπεφτε βαρειά άρρωστη στο κρεββάτι. Ο Κήυκας κατέφυγε στο μαντείο των Δελφών. Εκεί του αποκαλύφθηκε η αλήθεια. Οταν γύρισε και καθώς ο όρκος δεν μπορούσε να παραβιαστεί πάντρεψε τη κόρη του με τον Ακόντιο. Οι απόγονοι τους έζησαν μέχρι τον 4ο αιώνα στην Ιουλίδα (πόλη της Κέας) τιμημένοι από όλο το κόσμο .

Μετά τον εποικισμό της από τους Ιωνες και ολοκληρη την προκλασική περίοδο (8ος-6ος αιώνας π.χ.) γνώρισε μεγάλη ακμή και κυριάρχησε πολιτισμικά στην ευρύτερη περιοχή του Αιγαίου . Οπως είδαμε η Νάξος εκείνη τη περίοδο χαρακτηρίζεται “λιπαραν” ή σε ευδαιμονία από τους αρχαίους. Τα φημισμένα γλυπτά της από Ναξιακό μάρμαρο κοσμούν ακόμα και σήμερα τη Δήλο.




Η αρχή του τέλους της μυθιστορίας

Οπως είπαμε και στο προμύθιο, μέχρι τη προκλασική περίοδο στην αρχαία Ελλάδα δεν υπήρχε διαχωρισμός της Ιστορίας από τον μυθο. Την κλασική περίοδο εμφανίζεται η εξής παραδοξότητα. Η μυθική ιστορία και η ιστορική καταγραφή που διεκδικεί την αντικειμενικότητα συνυπάρχουν. Το πως οι δύο εκφάνσεις της πραγματικότητας διαπλέκονται θα το δούμε στην παρακάτω εξιστόρηση.
Η ολιγαρχία των “παχέων” στη Νάξο κατέρρευσε το 550 π.χ. Την εξουσία πήρε ο τύρρανος Λύγδαμις με τη βοήθεια του Πεισίστρατου . Οι ηγέτες των αριστοκρατικών εξορίστηκαν στη Μιλητό . Ο Λύγδαμις βασίλεψε από το 550 μέχρι το 525 π.χ. Το 525 π.χ. ο Λύγδαμις βοήθησε τον Πολυκράτη να επιβάλει την τυρανία στη Σάμο. Επί Λύγδαμι άρχισε να κτίζεται και ο νάος του Απόλλωνα που η πύλη του δεσπόζει μέχρι σήμερα στο λιμάνι της Νάξου που όμως έμεινε ατελείωτος. Μετά τον Λύγδαμι την εξουσία στη Νάξο πήραν οι ολιγαρχικοί μέχρι το 500 π.χ. όταν οι δημοκρατικοί κατάφεραν να να διώξουν. Οι ολιγαρχικοί κατέφυγαν στη Μίλητο και ζήτησαν τη βοήθεια του Αρισταγόρα. Ο Αρισταγόρας αν και στην αρχή ήταν διστακτικός τελικά ζήτησε τη βοήθεια του Ξέρξη. Τελικά κατάφερε να συγκεντρώσει 200 τριήρεις κυρίως Ελληνικές και άγνωστο αριθμό μικρών πλοίων που το 499 απέπλευσαν για τη Νάξο. Μετά από πολιορκία 4 μηνών ο επιτιθέμενος στόλος επέστρεψε άπρακτος. Οι Νάξιοι που είχαν με κάποιο τρόπο ειδοποιηθεί βρέθηκαν καλά οχυρωμένοι και κατάφεραν να αντιμετωπίσουν με επιτυχία τη πολιορκία. Πολλά λέγονται για τον τρόπο με τον οποίο διέρευσε το μυστικό της εκστρατείς. Ο Ηρόδοτος υποστηρίζει ότι την προδοσία την διέπραξε ο Μεγαβάτης ενώ οι περισσότεροι σύχρονοι συγγραφείς αποδίδουν την διαρροή είτε στα Ελληνικά πληρώματα των πλοίων είτε στον ίδιο τον Αρισταγόρα!! Ας δούμε όμως πως ο μύθος κινούμενος παράλληλα με την ιστορική καταγραφή περιέγραψε το γεγονός.
Κάποτε ο Νάξιος Προμέδοντας φιλοξενήθηκε στο σπίτι ενός φίλου του Μιλήσιου Υψικρέοντα. Η γυναίκα του Υψικρέοντα ερωτεύτηκε παράφορα τον Προμέδοντα και μία νύχτα που έλειπε ο άντρας της πήγε στο δωμάτιο του. Παρόλο που ο Προμέδοντας δεν ήθελε να προδώσει τον φίλο του δεν μπόρεσε να αντισταθεί στην Νέαιρα. Την πήρε και εφυγαν κρυφά για την Νάξο. Η απαγωγή αυτή προκάλεσε μακροχρόνιο πόλεμο μεταξύ των πόλεων. Οι Μιλήσιοι με τους συμμάχους τους κατάφεραν στη διάρκεια του πολέμου να κτίσουν ένα πολεμικό κάστρο μπροστά στη πόλη της Νάξου από όπου έκαναν επιδρομές. Σε μία από αυτές τις εξορμήσεις έπιασαν αιχμαλώτους κι αρκετούς αμάχους μεταξύ των οποίων και μια αρχοντοπούλα την Πολυκρίτη. Η ομορφιά της κοπέλας θάμπωσε έναν από τους στρατηλάτες των συμμάχων τον Διόγνητο ο οποίος συμπεριφορόταν στη κοπέλα σαν να ήταν γυναίκα του. Ετσι η Πολυκρίτη άρχισε να κινείται πιο ελεύθερα μέσα στο στρατόπεδο των συμμάχων. Μία ημέρα που οι Μιλήσιοι γιόρταζαν τα Θαργήλια κατάφερε με το πρόσχημα ότι ήθελε να στείλει ένα δώρο στα αδέλφια της να κρύψει μέσα στο ψωμί που τους έψησε ένα μήνυμα που παρακινούσε τους Ναξίους να επιτεθούν μετά το πέρας της γιορτής όταν όλοι θα ήταν μεθυσμένοι ή θα κοιμούνταν. Οι Νάξιοι ακολουθώντας τις οδηγίες της εισέβαλαν στο στρατόπεδο των συμμάχων κατατροπώνοντας τους .
Μία άλλη εκδοχή ιστορεί πως εκείνος που πρόδωσε τους Μιλησίους ήταν ο Διόγνητος. Σύμφωνα με αυτή την εκδοχή όταν η Πολυκρίτη ζήτησε από τον Διόγνητο να προδώσει τους συμμάχους εκείνος έβγαλε μαχαίρι να τη σκοτώσει αλλά η αγάπη του για την κόρη υπερίσχυσε .
Μια άλλη παραλλαγή αναφέρει πως ο Διόγνητος γνώρισε την κόρη στο Δήλιο ιερό όπου είχε αποκλειστεί από την πολιορκία. Οταν της ζήτησε να γίνει δική του εκείνη δέχτηκε με αντάλλαγμα την προδοσία των συμμάχων.
Σε κάθε περίπτωση πάντως η Πολυκρίτη είχε τραγικό τέλος. Λέγεται ότι ενώ είχε ζητήσει να μην σκοτώσουν τον Διόγνητο αφού και εκείνη τον αγαπούσε, οι Νάξιοι τον σκότωσαν κατά λάθος και εκείνη πέθανε από την λύπη της για τον θάνατο του. Αλλη εξιστορήσεις αναφέρουν ότι η νέα πέθανε από τη συγκίνηση της στη διάρκεια της μεγαλοπρεπούς υποδοχής που της επεφύλαξαν οι Νάξιοι ή πως θάφτηκε κάτω από το βάρος των ταινιών και των ζωνών που τις πετούσαν από τον ενθουσιασμό τους οι συμπατριώτες της.
Το μέρος όπου τάφηκε ονομάστηκε “Βασκάνου τάφος” γιατί οι Νάξιοι έλεγαν πως μία βάσκανη μοίρα δεν άφησε την Πολυκρίτη να ζήσει για να χαρεί τις τιμές που της άξιζαν.
Οτι δεν κατάφεραν ο Αρισταγόρας με τον Αρταφέρνη το 499 το κατάφεραν 9 χρόνια αργότερα ο Δάτης με τον Αρταφέρνη. 600 τριήρεις απέπλευσαν από τη Σάμο με κατεύθυνση τη Νάξο. Οι Νάξιοι εγκατέλλειψαν τη πόλη και κρύφτηκαν στους λόφους. Οι Πέρσες έκαψαν τη πόλη για να τιμωρήσουν τους Νάξιους για την νίκη τους εννιά χρόνια νωρίτερα.
Μπορεί να πει κανείς ότι αυτό ήταν και το τέλος της ακμής της Νάξου. Εκτοτε το νησί, μέχρι τον 15ο αιώνα και το Δουκάτο της Νάξου, δεν γνώρισε ιδιαίτερη ανάπτυξη και κατακτήθηκε διαδοχικά από Πέρσες Αθηναίους, Σπαρτιάτες, Θηβαίους και Αθηναίους. Μπορεί να πει κανείς ότι αυτό ήταν και το τέλος της ακμής της Νάξου. Έκτοτε, μέχρι τον 12ο αιώνα και την περίοδο της «Φραγκοκρατίας», το νησί δεν γνώρισε ιδιαίτερη ανάπτυξη και κατακτήθηκε διαδοχικά από Πέρσες Αθηναίους, Σπαρτιάτες, Θηβαίους και Αθηναίους. Στους αιώνες που ακολούθησαν οι Νάξος έχασε τη παλιά της αίγλη και επήλθε στη κυριαρχία Μακεδόνων, Ρωμαίων και Βυζαντινών έγινε τόπος εξορίας και άντρο πειρατών .
Την Βυζαντινή περίοδο η εντόπιοι κουρασμένοι από τις συνεχείς επιδρομές και την αδυναμία της αυτοκρατορίας να τους προστατεύσει αποτραβήχτηκαν στο εσωτερικό του νησιού. Το κάστρο του Απάλιρου που εντοπίζεται στα νότια, νοτιοδυτικά του νησιού φαίνεται να είχε αναλάβει την διοίκηση και την προστασία του νησιού αν και το κάστρο του Καλόγερου (κοντά στο χωριό Μέση) ήταν εκείνη τη περίοδο κατοικημένο . Σύμφωνα με ορισμένους συγγραφείς το κάστρο του Απάλιρου αλώθηκε από Γενοβέζους πειρατές που ήρθαν από Κρήτη το 850 ενώ η πιο διαδεδομένη άποψη είναι ότι επρόκειτο για Σαρακηνούς πειρατές που δεν άλωσαν το Κάστρο αλλά επέβαλαν στους Νάξιους να πληρώνουν ετήσιο φόρο υποτέλειας .


ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
24 Βλέπε Ελλάδα: Ϊστορία και πολιτισμός, τόμος 1 επίσης Ιστορία του Ελληνικού έθνους, τόμος 1, 1981
25 Οπως για παράδειγμα η Νίσυρος και η Δήλος ως αποτέλεσμα της τιτανομαχίας όπως αναφέρεται χαρακτηριστικά στη θεογονία του Ησίοδου
26 Ιστορία του Ελληνικού Εθνους, τόμος 1
27 Θα πρέπει να σημειωθεί ότι ενώ στη σύγχρονη βιβλιογραφία φάινεται να ταυτίζονται οι Κάρες και οι Θράκες στα αρχαία κείμενα οι Θράκες παρουσιάζονται ως μία φυλή βαρβάρων σε αντίθεση με τους Κάρες, όπως θα δούμε και παρακάτω.
28 Ιστορία Ελληνικού έθνους, τόμος 1, 1981
29 Ιππόλυτος: χρονικον, βιβλιο 5, τμήμα 208-209
30 Παρθένιος¨Narationes amotoriae κεφάλαιο 19
31 Αν και ο Πίνδαρος αναφέρει ότι ο Αλωέας ήταν ο πραγματικός τους πατέρας (Πίνδαρος, 4ο, 156)
32 Ελληνική μυθολογία: Οι ήρωες Τεκμηρίωση Ομηρος Ε 385-391 Λ 305-320, 576-581 Πίνδαρος: Πυθία 4, 44-47 και 88-95 Απολλώνιος Ρόδιος 1, 179-184 και 760-762 Απολλόδωρος 1, 23 και 1, 53-55 Διόδωρος 5, 50-51 Λουκρήτιος 3, 984-994 Βιργίλιος: Ανειάδα, 580-600 Υγίνος 28 και 55
33 Σχόλια στον Πίνδαρο 4ο , 156
34 Ελληνική μυθολογία¨ως άνω
35 Διόδωρος, βιβλίο 5, 50, 1
36 Διόδωρος, βιβλίο 4, 61.5 αναφέρει χαρακτηριστικά για τον Θησέα “κατήγε εις νήσον την τότε μεν Δίαν, νυν δε Νάξον προσαγορευομένη”.
37 Στα σχόλια στον Ομηρο αναφέρεται Δία η Νάξος η ιερή του Διονύσου ενώ και ο Ησύχιος (1178.2) αναφέρει “Δία την νυν αποκαλουμένην Νάξο”.
38 Ο χαλκός λειτουργούσε ανασταλτικά για την δύναμη των θεών
39 Ευστάθιος: σχόλια για την Ιλιάδα, 2. 97
40 Σχόλια στο Ομηρο: σχόλιο 385 Σχόλια στον Απολλόδωρο τον Ρόδιο, 319.3
41 η τόξα όπως αναφέρεται στα σχόλια στον Πίνδαρο ( 4ο 156)
42 Σχόλια στο Ομηρο, σχόλιο 385
43 Το ότι δεν μπορούσαν να πεθάνουν μητε από χέρι θνητού μήτε από χέρι αθανάτου
44 Η άποψη πως με το ονομα Δία εννοείται η μικρή νησίδα έξω από την Κρήτη δεν έχει υποστηρικτές καθώς το σύνολο των συγγραφέων αναφέρονται στη Νάξο ως πρώην Δία
45 τη σημερινή Λαμία
46 Διόδωρος, βιβλίο 4, 61 αν και αρκετοί μεταγενέστεροι, κυρίως Λατίνοι συγγραφείς, φαίνεται να μην είναι βέβαιοι και αποδίδουν το όνομα είτε στον Νάξο των Καρών βασιλέα είτε στον Νάξο του Ενδυμίωνα (βλ. Παρθένιος Narrationes amotoriae, κεφάλαιο 18 και Αέλιος Ηροδιανός στο De prosodia Catholica, 3,1 186)
47 ο Nonnus (βιβλίο 47) αναφέρει τη Νάξο ως Διονυσιάδα
48 Διόδωρος βιβλίο 5, 50 το ίδιο και ο Καλλίμαχος 75, 38
49 Η Σεμέλη η κόρη του Κάδμου πέθανε κατακεραυνωμένη από την αληθινή μορφή του Δία μετά από την πονηριά της ζηλιάρας Ηρας που την προέτρεψε να ζητήσει να δει τον Δία με την αληθινή μορφή του (τη μορφή που παρουσιάστηκε ο Δίας στον δικό τους γάμο) γιατί μόνο με αυτό τον τρόπο θα εξισωνόταν μαζί της ως αληθινή γυναίκα του. Παρόλο που ο Δίας προσπάθησε να τη μεταπείσει εκείνη επέμεινε για να καεί τελικά από τη λάμψη του βασιλέα των θεών (βλ. Θεογονία του Ησίοδου)
50 Στέφανος: Εθνικα, επιτομη 235
51 Την ίδια άποψη βρίσκουμε και στο λεξικό του Σούδα
52 Είναι βέβαια πολλές οι περιοχές που διεκδικούν την ανατροφή του Διονύσου αλλά στη παρούσα φάση θα εξετάσουμε μόνο εκείνες που αναφέρονται στη Νάξο
53 Διόδωρος: βιβλίο 4, 61
54 Λιδός: De mensibus βιβλιο 4, τμημα 71
55 Είναι το ίδιο όρος στο οποίο διεκόπη το όργιο των ιερειών του Διονύσου από την επιδρομή του Βούτη.
56 Ελληνική μυθολογία: Οι θεοί
57 Σχόλια στο Διονύσιο τον περιηγητή, 79
58 Στέφανος: ως άνω
59 Απολλόδωρος 3, 37-38
60 Δ. Φωτιάδης: Ζωή και τεχνη, 1978, σελίδα 285
61 Πίνδαρος, “Πυθέας” 88
62 Αριστοτέλης “Περί ζώων” 1, 17 επίσης Αθηναίος, βιβλίο 12. 57
63 Κορδάτος: Ιστορία της Ελλάδας
64 Κορδάτος: ως άνω
65 Ηρόδοτος, βιβλίο 4, 5, 30
66 Ιστορία του Ελληνικού έθνους, τόμος 2, σελίδα 104 και Ελληνική μυθολογία, Οι θεοί
67 Λέγεται ότι ο Απόλλωνας επειδή ζήλευε τον Τριτων για την ομορφιά του προκάλεσε την Αρτεμη να σημαδεύσει ένα αντικείμενο που φαινόταν μακρυά στον ορίζοντα. Ετσι η Αρτεμη, από την ακτή της Νάξου όπου βρισκόταν σκότωσε άθελα της τον Τρίτωνα
68 Σχόλια στο Θουκυδίδη βιβλίο 4, 1 επίσης Ελληνικη μυθολογία: Οι θεοί επίσης Ησίοδος: Θεογονία
69 Ανάνιος, 1, 2
70 Πολλές φορές οι δύο θεότητες ταυτίζονται. Η Δήμητρα θεωρείται αρχαία θεότητα αντίστοιχη της Αστάρτης και της Ισιδός ενώ η Αρτεμης είναι καθαρά Ελληνική θεότητα.
71 Πηγή¨Ελληνική μυθολογία τόμοι 1-5 Τεκμηρίωση παραλλαγών: Ομηρος: Ιλιάδα 321-325 και σχόλια, Ησίοδος: Θεογονία 947-949, Απολλώνιος Ρόδιος 3, 997, 1004 και σχόλια, Ερατοσθένης, Καταστερισμοί 5, Απολλόδωρος: Επιτομή 1, 8-10, Διόδωρος 4, 61, 4-5 και 5, 51, 4 Πλούταρχος: Θησευς, 20 Παυσανίας 1, 20, 3 και 1, 22, 5 και 2, 23, 8 και 9, 40, 3-4 και 10, 29, 3-4 Τζέτζης: Χιλιάδες 11, 559-564 Ευστάθιος 1688, 40 κ.ε. στο λ 320-325 Υγίνος 42-43
72 Πλούταρχος ¨Θησευς” 19,10
73 Ευστάθιος: Σχόλια για την Ιλιάδα, 2.97
74 Υγινός 41-43
75 Διόδωρος, βιβλίο 4, 61, 5 Σε αυτή την εκδοχή αναφέρεται ότι ο λόος που ο Θησέας ξέχασε να αλλάξει το μαύρο πανι με αποτέλεσμα τον θάνατο του πατέρα του Αιγαία ήταν η λύπη του που έχασε την Αριάδνη Επίσης Nonnus: Διονυσιάδα, βιβλίο 47
76 Σχόλια στον Θεόκριτο 7. 149-150
77 Επιμενίδης βιβλίο 3, 457, 19 και Σχόλια στον Αρατο 73
78 Πλούταρχος ¨Θησευς” 20.6
79 Στέφανος: Εθνικα (επιτομή) 168
80 Ιστορία του Ελληνικού έθνους, τόμος 1
81 Ο οποίος ήταν απόγονος του Θησέα
82 Πηγή Ελληνική μυθολογία τόμοι 1-5 Τεκμηρίωση: Λυκούργος: Κατά Λεωκράτους 84-87 Κόνων 26 φ 1, 39 Αελιανός: Ποίκιλη ιστορία, 8, 5 Σχόλια στο Πλάτωνα: Συμποσίου 208
83 Ο οποίος διάλεξε να πεθάνει για να σώσει τη πόλη του από τους Δωριείς
84 Παυσανίας 2,18,8 και 7, 1, 9 και 7, 3, 7
85 Καλλίμαχος 75, 38
86 Πηγή Ελληνική μυθολογία: οι ήρωες Τεκμηρίωση Βακχυλίδης: Επινίκαι 1, 125 Οβίδιος 20, 21
87 Βλ. Σχετικά Ιστορία του Ελληνικού έθνους, τόμος 2 Ελλάδα: Ιστορία και πολιτισμός , τόμος 3
88 Αριστοτέλης 15, 3, 4
89 Ιστορία της Ελλάδος, τόμος 2, σελ 258-259
90 Παρθένιος, Narrationes amotoriae , κεφάλαιο 2
91 Πλούταρχος: Γυναικών αρεταί 17, 254 β
92 Αριστοτέλης : Απόσπασμα 519 Παρθένιος 9
93 Για μια επισκόπηση των πειρατικών επιδρομών στη Νάξο βλέπε Ιωάννη Δελλά-Ρόκα, Πειρατικές επιδρομές κατά της νήσου Νάξου, 1948 περιέχεται στο Ναξιακό Αρχείο, τόμος 1, 1947-1949, σελίδες 165-178 (γενάδιος βιβλιοθήκη)
94 Π. Ζερλέντη, Φεουδαλική πολιτεία εν τη νήσω Νάξω, 1923-Ερμούπολη, σελ. 4 επίσης Ν Κεφαλληνιάδη, Τα δύο κάστρα της Νάξου: του Απάλιρου και το Απάνω κάστρο, Εταιρία Κυκλαδικών μελετών, 1964, τόμος Δ΄, σελ. 162 επίσης Δελλα-ρόκα Ιω. 1948: σελ. 169
95 Ν Κεφαλληνιάδη, Τα δύο κάστρα της Νάξου: του Απάλιρου και το Απάνω κάστρο, Εταιρία Κυκλαδικών μελετών, 1964, τόμος Δ΄, σελ. 162 επίσης Ludwig Ross Reisen aut den Griechischen Inseln des Agaischem Meeres, 1840-Stuttgart und Tubingen in 8 Bd 1, σελ. 41 επίσης Ι. Λίχτε (μετάφραση Γ.Π. Κρέμου) Η Νάξος, περιοδικό «Απόλλων» έτος Η΄ σελ 68-69
96 Εμμανουήλ Ψαράς, Του Φιλωτίου η όψη άλλοτε και τώρα, εφημερίδα φωνή «Νάξου-Πάρου» 10-7-1927, έτος Β΄, αριθμός φύλου 77, σελ. 3 επίσης William Miller, Φραγκοκρατία στην Ελλάδα, 1997-Ελληνικά γράμματα (πρωτότυπο 1907-London)
97 Μεταξύ άλλων Κορδάτου Γιάννη, Ιστορία της Ελλάδος, τόμος 8ος (1204-1453), σελ. 29 επίσης Ζερλέντης 1925: 6 του ιδίου 1902: 498 επίσης Theophanes Continautus, L Canieniata in Corp, Script, Hist Byzant (Bonnae 1838 8o) σελ.. 583 επίσης Δελλά-Ρόκας 1948: 169


Πηγή: Χρήστος Σιδερής ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΚΗ ΧΩΡΗΤΙΚΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΠΑΡΑΓΩΓΙΚΗΣ ΔΟΜΗΣ ΚΑΙ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗ ΣΤΗΝ ΒΟΡΕΙΑ ΟΡΕΙΝΗ ΝΑΞΟ ΑΠΟ ΤΟΝ 19Ο ΑΙΩΝΑ ΜΕΧΡΙ ΤΙΣ ΜΕΡΕΣ ΜΑΣ