Τα ονόματα με τα οποία συναντάμε τα χωριά της βόρειας ορεινής Νάξου την περίοδο της Φραγκοκρατίας είναι Κεραμωτή, Τρικοκιές (Κόρωνος), Σκαδός, Μέση και Κομνιακή (Κορωνίδα). Το όνομα Βόθροι χρησιμοποιείται άλλοτε για όλη τη βόρεια ορεινή Νάξο, άλλοτε για τμήματα ή ολόκληρη την περιοχή των Σμυριδοχωρίων (1) και άλλοτε για την σημερινή Κόρωνο (2).
Το 1835 ιδρύθηκε ο παλαιός δήμος Κορωνίδας που περιελάμβανε όλα τα χωριά της βόρειας ορεινής Νάξου με πρωτεύουσα την Κωμιακή (βλέπε παρακάτω). Έκτος από την Κωμιακή τα χωριά που τον απάρτιζαν ήταν η Κεραμωτή (μαζί με Σίφωνες), οι Τρικοκιές και το Σκαδό (μαζί με τη Μέση). Στην επόμενη απογραφή (1844) η περιοχή περιλαμβάνεται στον δήμο Απειρανθίας με πρωτεύουσα της Απείρανθο. Τα ονόματα των χωριών παραμένουν τα ίδια.
Τη 24η Ιουνίου του 1858 η περιοχή της βόρειας ορεινής Νάξου ανασυγκροτείται στον παλαιό δήμο Κορωνίδας και πάλι με πρωτεύουσα τη Κωμιακή. Στην απογραφή του 1907 βρίσκουμε τις Τρικοκκιές (Κόρωνος) με το όνομα Βόθροι.
Ο παλαιός δήμος Κορωνίδας παρέμεινε ενιαίος δήμος μέχρι το 1912 όταν και διασπάστηκε σε τρεις διαφορετικούς δήμους (3): τον δήμο Βόθρων (Βόθροι-Κεραμωτή) με πρωτεύουσα τους Βόθρους, τον δήμο Σκαδού (Σκαδό-Μέση) με πρωτεύουσα το Σκαδό και τον δήμο Κορωνίδας με πρωτεύουσα την Κορωνίδα. Δηλαδή η Κωμιακή όχι μόνο οικειοποιήθηκε το όνομα Κορωνίδα για την ευρύτερη περιοχή της αλλά άλλαξε και το παραδοσιακό όνομα του χωριού.
Το 1927 ο δήμος Βόθρων μετονομάστηκε σε δήμο Κορώνου (4) παίρνοντας το όνομα του βουνού Κόρωνος που βρίσκεται πάνω από το χωριό, ουσιαστικά προσπαθώντας να διεκδικήσει το όνομα του παλαιού δήμου για λογαριασμό του.
Από το 1931 και η Κεραμωτή αποσπάται από την δικαιοδοσία της Κορώνου και γίνεται αυτόνομος δήμος ενώ το τελευταίο χωριό που έγινε αυτόνομος δήμος (5)(πλέον Κοινότητες) ήταν η Μέση το 1950 (6).
Κατόπιν τούτων, για λόγους political correct θα αναφερόμαστε σε κάθε χωριό με το όνομα το οποίο έχει την στιγμή για την οποία γίνεται η αναφορά. Για τη μεν Κόρωνο και μέχρι το 1907 θα αναφερόμαστε με το όνομα Τρικοκκιές, από το 1907 μέχρι το 1927 με το όνομα Βόθροι και από εκεί και έπειτα με το όνομα Κόρωνος. Για την Κορωνίδα θα αναφερόμαστε σε αυτήν με το όνομα Κωμιακή μέχρι το 1912 και από εκεί και έπειτα θα χρησιμοποιηθεί το ίδιο όνομα για την ευρύτερη περιοχή ενώ το όνομα Κορωνίδα για το κεντρικό χωριό. Μέχρι και σήμερα τα δύο ονόματα είναι ενεργά για την περιοχή της Κωμιακής και χρησιμοποιούνται εναλλακτικά και από τους εντόπιους και από τους υπόλοιπους Νάξιους (7).
(1) Κεφαλληνιάδης 1996: 378-383
(2) Ζερλέντης 1925: 64-66
(3) Β.Δ. 29-8-1912 ΦΕΚ. Α 261/1912
(4) Β.Δ. 20-8-1927 ΦΕΚ. Α 179/1927
(5) Β.Δ. 12-1-1931, ΦΕΚ. Α 10/1931
(6) Β.Δ. 25-9-1950 ΦΕΚ. Α 216/1950
(7) Ο κυριότερος προβληματισμός σε ότι αφορά την ονοματολογία προέρχεται από το γεγονός ότι και τα δύο μεγάλα χωριά της περιοχής (Κόρωνίδα, Κόρωνος) προσπάθησαν να διεκδικήσουν για λογαριασμό τους το όνομα του παλαιού δήμου Κορωνίδας με συνέπεια οι κάτοικοι και των δύο χωριών να έπρεπε να αποκαλούνται Κορωνιδιάτες.
Πηγή: Χρήστος Σιδερής ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΚΗ ΧΩΡΗΤΙΚΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΠΑΡΑΓΩΓΙΚΗΣ ΔΟΜΗΣ ΚΑΙ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗ ΣΤΗΝ ΒΟΡΕΙΑ ΟΡΕΙΝΗ ΝΑΞΟ ΑΠΟ ΤΟΝ 19Ο ΑΙΩΝΑ ΜΕΧΡΙ ΤΙΣ ΜΕΡΕΣ ΜΑΣ
The names by which we meet the villages of the northern mountain Naxos the period of the Frank occupation is Keramoti, Trikokies (Coronos), Skados, Mesi and Komiaki. The name Vothroi used sometimes for the whole northern mountainous Naxos, sometimes for parts or the whole of the Smyridochorion (1) and sometimes for the current Koronos village (2).
In 1835 is founded the old municipality of Coronis involving all the villages of the northern mountain Naxos with the capital Komiaki. Besides Komiaki the villages that constituent was Keramoti (along with Sifones), Trikokies and Skado (along with Mesi). In the next census (1844) the area included in the municipality Apeiranthias with capital Apeiranthos village. The names of the villages were still the same.
On 24 June 1858 the mountainous area north of Naxos rebuilding the old municipality Coronis again with Komiaki as capital. In the census of 1907 we find Trikokkies (Coronos) with the name Vothroi.
The old municipality Coronis remained single municipality until 1912 when it was split into three different municipalities (3): the municipality Vothroi (Vothroi-Keramoti) with Vothroi (Coronos) as capital, the municipality Skadou (Skado-Mesi) with Skado as capital and the municipality Coronis with capital Coronis (Komiaki). So, Komiaki not only appropriated the name KOronis for the region but reversed and the traditional name of the village.
In 1927 the municipality of Vothroi renamed municipality of Koronos (4), taking the name of the mountain Coronos located above the village, essentially trying to claim the name of the old municipality on it’s behalf.
Since 1931 Keramoti distracted from the jurisdiction of Koronos and become autonomous municipality while the smallest village which became autonomous municipality (5) (now Communities) were Mesi in 1950 (6).
After that, for reasons of political correct would talk to each village with a name that had the time for which a petition. For Koronos until 1907 and would talk with the name Trikokkies, from 1907 to 1927 under the name Vothroi and that was followed by the name Coronos. For the Koronis will refear with the name Komiaki up to 1912 and from there, we will used the same name for the wider region and the name Koronis for the central village. Until now the two names are active for the region Komiaki and used interchangeably by the local people and by the rest of the Naxian people (7).
(1) Kefalliniadis 1996: 378-383
(2) Zerlentis 1925: 64-66
(3) Northeast 29-8-1912 FEK. A 261/1912
(4) NW 20-8-1927 FEK. A 179/1927
(5) KD 12-1-1931, FEK. A 10/1931
(6) Northeast 25-9-1950 FEK. A 216/1950
(7) The main concern in terms of nomenclature comes from the fact that the two large villages in the region (Koronis, Koronos) tried to reclaim them for their own account in the name of the old municipality Coronis with the local inhabitants in the two villages to be called Koronidiates.
Source: Chris Sideris DEMOGRAPHIC MANUFACTURING CAPACITY OF STRUCTURE AND IMMIGRATION IN NORTHERN MOUNTAINOUS NAXOS from THE 19th CENTURY UNTIL OUR DAYS
Showing posts with label Κεραμωτή. Show all posts
Showing posts with label Κεραμωτή. Show all posts
Ο Παλαιός Δήμος Κορωνίδας
Μετά την ίδρυση του Ελληνικού κράτους το 1830 σε απογραφή που πραγματοποίησε η εκκλησία, η περιοχή της βόρειας ορεινής Νάξου αναφέρεται ως Ανώμερα, ένα όνομα που χρησιμοποιήθηκε κυρίως για την περιοχή των Σμυριδοχωρίων την προεπαναστατική περίοδο (1).
Με διάταγμα της 26ης Φεβρουαρίου του 1835 (2) ιδρύεται ο δήμος Κορωνίδας (Βόρεια Ορεινή Νάξος) με πρωτεύουσα την Κομνιακή που περιελάμβανε τα χωριά Τρικοκκιές (Κόρωνος), Σκαδό (Σκαδό και Μέση) και Κεραμωτή (μαζί με τον οικισμό Σίφωνες). Το χωριό Αμμόμαξη (βρίσκεται στις πλαγιές του ομότιτλου βουνού ανάμεσα στη Κεραμωτή και τη Κόρωνο) δεν εμφανίζεται σε καμία από τις απογραφές του 19ου αιώνα και το πιθανότερο είναι να εγκαταλείφθηκε τον 18ο αιώνα ή και νωρίτερα. Ο δήμος μέτραγε 272 οικογένειες και ο συνολικός πληθυσμός ήταν 967 κατοίκοι (3,57 άτομα ανά οικογένεια), αριθμός που υποδεικνύει πυρηνικές οικογένειες (3). Αν η υπόθεση ότι Την ίδια περίοδο οι Φεουδαλικές σχέσεις δεν φαίνεται να έχουν αποδομηθεί πλήρως και σε έγγραφο του 1835 οι κάτοικοι της Κωμιακής (Κορωνίδας) και του Σκεπονίου βεβαιώνουν ότι η περιοχή Σκεπόνι είναι αφεντότοπος του Ιερόνυμου Μπαρότζη (4). Ο πληθυσμός της περιοχής αυτή την περίοδο ήταν μικρότερος από το 10% του συνολικού πληθυσμού του νησιού που υπολογίζεται περίπου στις 10-12.000 (5).
Τρία χρόνια αργότερα σε ιατροστατιστικό πίνακα του 1838 ο δήμος Κορωνίδας εμφανίζεται να έχει(6):
Έκταση 8 μίλια (στρέμματα 7.000)
Σύνορα: Άρκτος Ικάριον πέλαγος, Μεσημβρία Απειρανθία
Η φυσική και υγιεινή κατάσταση του είναι: Ορεινή, λοφώδης, κρημνώδης αλλά υγιεινή
Ο αριθμός των κατοίκων του: 1292
Τα προϊόντα του: Οίνος, έλαιον, τύρος, κριθή, σμιγάδι, σύκα και το εκλεκτότερον μέρος της σμυρίγλας
Αριθμός ιατρών: ουδείς
Μαίες: 2 (άνευ αδείας)
Πληθυσμός των κατοίκων: Άνδρες 371, γυναίκες 353.
Παιδιά μέχρι του 18ου έτους: Άρρενα 272, θήλυ 287
Ολικός αριθμός οικογενειών: 319
Ολικός αριθμός δημοτικού: 299
Γεωργοί: 353
Ποιμένες: 18
Ιερείς: 9
Άνδρες ιδόντες (ειδότες) γράφειν: 20
Ολικός αριθμός κατοίκων: 1.075 (7)
Η δημογραφική ερμηνεία του παραπάνω πίνακα μπορεί να αποδοθεί ως εξής. Από τους 371 άντρες οι 353 είναι γεωργοί και οι 18 κτηνοτρόφοι, το σύνολο 371. Αν προσθέσουμε και τις γυναίκες όπως και τα παιδιά κάτω των 18 ετών και των δύο φύλων έχουμε συνολικό πληθυσμό 1283 κατοίκους. Αυτός ο αριθμός γίνεται 1292 μόνο εάν προσθέσουμε και τους 9 ιερείς. Επίσης, παρατηρούμε ότι δίνεται διαφορετικός πληθυσμός και διαφορετικός αριθμός κατοίκων. Νομίζω ότι ο πίνακας καταγράφει και όσους έχουν μεταναστεύσει συνεπώς αριθμός 1075 αντιπροσωπεύει τον πληθυσμό της περιοχής ενώ ο αριθμός 1292 όλα τα μέλη των οικογενειών που βρίσκονται εντός και εκτός της περιοχής (νόμιμο πληθυσμό), που δεν έχουν δηλαδή αποκοπεί από την διαδικασία αναπαραγωγής. Αν αυτή η υπόθεση είναι σωστή τότε 217 άτομα μέλη των οικογενειών της περιοχής βρίσκονται ήδη σε άλλους δήμους της χώρας ή στην αλλοδαπή, ενώ η αύξηση του πληθυσμού, από το 1935 ως το 1938 είναι 11%. Επίσης ο μέσος αριθμός μελών ανά οικογένεια είναι 4 ενώ μόνο σε ότι αφορά του διαμένοντες στην περιοχή έχουμε 3,4 άτομα ανά νοικοκυριό.
Αν η υπόθεση μου, ότι στον ιατροστατιστικό πίνακα του 1838 καταγράφονται και οι μετανάστες δεν είναι σωστή, τότε από το 1835 μέχρι το 1938 η αύξηση του πληθυσμού ξεπερνάει το 30%. Το νούμερο αυτό είναι εξαιρετικά μεγάλο και δεν μπορεί να εξηγηθεί ούτε από την όποια αυξημένη γεννητικότητα που υποδεικνύεται από τον μεγάλο αριθμό παιδιών κάτω των δεκαοκτώ. Είναι αρκετά πιθανό να έχουμε αυξημένη γεννητικότητα από τις αρχές του 19ου αιώνα, αλλά όχι τέτοια που να μπορεί να προκαλεί αύξηση πληθυσμού 10% ετησίως. Η μόνη εξήγηση για μια τόσο απότομη αύξηση του πληθυσμού είναι η εισροή προσφύγων από άλλες περιοχές της χώρας, κάτι πολύ πιθανό με βάση τα νούμερα που δίνονται για την προσφυγική κίνηση προς τις Κυκλάδες, ανάμεσα στις οποίες η Νάξος αποτελούσε έναν από τους προνομιακούς τόπους υποδοχής (8).
Όπως προκύπτει από την ανάλυση γενεαλογιών (9) τη περίοδο της επαναστάσεως, υπάρχει προσφυγική κίνηση προς την περιοχή της βόρειας ορεινής Νάξου από την Κρήτη (10), την Κωνσταντινούπολη (11), την Χίο (12), το Αιβαλί (13) (Μικρά Ασία γενικά) και άλλες περιοχές οι οποίοι προστέθηκαν ομαλά ή βίαια (14) στον εντόπιο (15) πληθυσμό.. Με δεδομένο ότι ο πληθυσμός της περιοχής αυτή τη περίοδο δεν ξεπερνά σε καμία περίπτωση τα 1000 άτομα, ο όρος πρόσφυγες μεταφράζεται σε λίγες οικογένειες ή μοναχικά άτομα. Χαρακτηριστική είναι νομίζω η διήγηση του Μιχάλη Νικολάκη, συνταξιούχου αγρότη από Κωμιακή που την δεκαετία του 1970 μετοίκησε στον Απόλλωνα ο οποίος μου είπε για τους πρόγονους του:
Ο πρώτος Νικολάκης ήρθε από το Αϊβαλί αλλά πιστεύει ότι πρέπει να πέρασε και από Κρήτη (16) που το συνάγει από την κατάληξη του ονόματος (Νικολ-άκης). Ο Νικολάκης εγκαταστάθηκε στη Κωμιακή και έκανε εννέα γιους. Οι έξι από αυτούς έμειναν στη Νάξο ενώ οι υπόλοιποι εγκαταστάθηκαν στη Κηφισιά και άλλαξαν το όνομα τους σε Νικολάου (17). Τα έξι αδέρφια που έμειναν στο νησί διασκορπίστηκαν στη βόρεια ορεινή Νάξο. Ένας πήγε στη Κόρωνο και είχε το παρατσούκλι Κατσαρός αλλά σήμερα η οικογένεια του είναι γνωστή με το παρατσούκλι της οικογένειας της γυναίκας του (σαλιμπούργος). Δύο από τα αδέρφια εγκαταστάθηκαν στην ευρύτερη περιοχή της Κωμιακής, ο ένας στο Μυρίση και ο άλλος στη Χίλια Βρύση και πήραν τα παρατσούκλια Καριοπούλης και Λοστός. Ενώ τρία από τα αδέλφια, ο Κραβοβασίλης, ο Ζαχαρούλης και ο Αυγερινός, πρόγονος του δικού του παρακλαδιού της οικογενείας εγκαταστάθηκαν στη Κωμιακή. Τον πρώτο Αυγερινό τον έλεγαν Μιχάλη η Δημήτρη. Τον έλεγαν Αυγερινό διότι ήταν ψηλός (ο κυρ-Μιχάλης είναι κοντός) στα 2 μέτρα, εύσωμος, με κόκκινα μάγουλα και φορούσε βράκες με κόκκινα παπούτσια, βυσσινί κάλτσα, βυσσινί καλτσοδέτα και φέσι με φούντα. Για την εντυπωσιακή του εμφάνιση λοιπόν τον αποκαλούσαν Αυγερινό.
Μία ακόμα σημαντική πληροφορία που μας δίνει η ιατροστατιστική του 1838 είναι ο αριθμός νέων κάτω των 18 ετών αλλά και ο συνολικός πληθυσμός κατά φύλα. Συγκεκριμένα, η αναλογία ανδρών γυναικών (σχέση αρσενικότητας)a στα παιδιά κάτω από 18 ετών είναι 95:100 ενώ η σχέση αρσενικότητας στους ενήλικες (συμπεριλαμβανομένων και των παπάδων) είναι αντίστροφη υπέρ των ανδρών 108:100. Στο σύνολο του πληθυσμού η σχέση αυτή είναι 102:100. Το 41% (18) πάντως του πληθυσμού είναι νέοι κάτω των 15 ετών και συνεπώς μπορούμε να μιλάμε για μία κοινωνία νεότητας. Η αντίστροφη σχέση αρσενικότητας στα παιδιά και του μεγαλύτερους ευνοεί και την άποψη περί προσθήκης ενός σημαντικού αριθμού μεταναστών στην περιοχή από το 1830-1835 που αλλοίωσαν την εικόνα της δομής του πληθυσμού προς «όφελος» των ανδρών. Εάν δεν ήταν οι μετανάστες αυτοί που αλλοίωσαν την γενική εικόνα τότε θα πρέπει ένας σημαντικός αριθμός γυναικών να μετακινήθηκε σε άλλους δήμους μέσω της επιγαμίας ή δια της μετανάστευσης εφόσον τίποτα δεν υποδεικνύει ότι μπορεί να έχουμε μεγαλύτερη θνησιμότητα γυναικών άνω των 18 ετών.
Στον επόμενο στατιστικό σχεδιασμό επί χάρτου και μέχρι το 1858, η περιοχή του δήμου Κορωνίδας (βόρεια ορεινή Νάξος) περνάει στη δικαιοδοσία του δήμου Απειρανθίας και δεν εμφανίζεται αυτόνομη στις απογραφές. Νομίζουμε ότι αυτό υποδεικνύει πτώση της σημασίας της περιοχής καθώς ο τρόπος απογραφής ενέχει ιεράρχηση και αξιολόγηση.
Το 1844 ο πληθυσμός της βόρειας ορεινής Νάξου ανά οικισμό ήταν ως διαμορφώθηκε ως εξής:
ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ ΒΟΡΕΙΑΣ ΟΡΕΙΝΗΣ ΝΑΞΟΥ ΑΝΑ ΟΙΚΙΣΜΟ 1844
Κεραμωτή 77
Τρικοκκιές 369
Σκαδό(Μέση) 264
Σμυριδοχώρια 692
Κωμιακή 828
Σύνολο ΒΟΝ 1520
Πηγή: Σταματάκης Ι.Δ. Πίναξ χωρογραφικός της Ελλάδος περιέχων τα ονόματα, τις αποστάσεις και τον πληθυσμό των δήμων, πόλεων, κωμοπόλεων και χωριών, 1846-Αθήνα
Η αύξηση του πληθυσμού μέσα σε 6 χρόνια ήταν 11,76% αν υπολογίσουμε με βάση το 1292 (19), ενώ αν υπολογίσουμε με βάση το 1075 (20), η αύξηση του πληθυσμού ανέρχεται σε 44,76%. Βεβαίως δεν μπορούμε να είμαστε βέβαιοι για το τι καταγράφει η απογραφή του 1844 (αν δηλαδή απογράφεται μόνο ο πραγματικός πληθυσμός ή όλοι οι δημότες), αν και νομίζω ότι μια αύξηση 44% μέσα σε έξι χρόνια είναι μάλλον υπερβολική. Στο σύνολο του πληθυσμού του νησιού η βόρεια ορεινή Νάξος καταλαμβάνει περίπου το 11,3% (πίνακας 1 στο παράρτημα).
Για την απογραφή του 1856 δεν έχουμε στοιχεία αλλά αν υπολογίσουμε μια μέση αύξηση από το 1844 (1520 κάτοικοι) μέχρι τον πληθυσμό του 1861 (1871 κάτοικοι) υπολογίζω ότι ο πραγματικός πληθυσμός της περιοχής πρέπει να ήταν περίπου 1750 άτομα το 1856 δηλαδή οι αυξητικές τάσεις λογικά συνεχίστηκαν με σταθερό ρυθμό.
Πέρα από τον πληθυσμό ανά οικισμό που παραθέσαμε παραπάνω, από το 1838 μέχρι το 1861 δεν διαθέτουμε άλλα στοιχεία για την περιοχή. Ούτε και τα μητρώα αρρένων (21) (βλέπε παράρτημα -πίνακας 3) μας βοηθάνε ιδιαίτερα στην διερεύνηση της γεννητικότητας εκείνη τη περίοδο (μάλιστα σε ότι αφορά τις διαγραφές τα κενά είναι τόσο μεγάλα που δεν επιτρέπουν την μέτρηση ούτε σε ύστερες περιόδους). Πάντως οι εγγραφές ξεκινούν πρώτα στο Σκαδό το 1835 (3 εγγραφές), στην Κόρωνο το 1840 (πρώτη εγγραφή το 1841), στην Κεραμωτή το 1849 (1 εγγραφή) και στην Κωμιακή το 1845 (7 εγγραφές). Οι Μεσώτες σε όλη τη περίοδο μέχρι το 1950 καταγράφονται και στο Σκαδό. Με έτος αναφοράς το 1848 (22) την δεκαετία 1845-1854 και με επεξεργασία (23) των δεδομένων θα είχαμε 21,3 γεννήσεις ανά έτος. Αν σε αυτό το νούμερο προσθέσουμε και ένα μέσο αριθμό θανάτων 20,6 (24) ανά έτος όπως μας δίνεται εν πολλοίς από τη βιβλιογραφία για αυτή τη περίοδο η αύξηση του πληθυσμού θα ήταν σχεδόν μηδενική (φυσική κίνηση +0,7/1000). Με έτος αναφοράς το 1856 (25) την δεκαετία 1850-1859 το αντίστοιχο νούμερο της φυσικής κίνησης θα ήταν αρνητικό (-1,6/1000). Μπορούμε λοιπόν να πούμε ότι μέχρι τουλάχιστον το 1859 τα στοιχεία από τα μητρώα αρρένων παρουσιάζονται τουλάχιστον ελλιπή και δεν μπορούμε βάσει αυτών να συνάγουμε συμπεράσματα για την φυσική κίνηση του πληθυσμού.
(1) Kasdagli Aglaia, Land and Marriage Settlements in the Aegean, A case study of the seventeen century Naxos, 1999-VENICE, σελ. 38-39 Την ίδια πληροφορία μας δίνει και ο Αντ. Κατσούρος ο οποίος αναφερόμενος στις ονομασίες της περιοχής των Σμυριδοχωρίων (Βόθροι) λεει ότι οι Βόθροι υπό των περιχωριτών καλούνται Ανούμερα ή Νούμερα (Κατσούρος 1996:. 375)
(2) (Εφημερίδα της κυβερνήσεως του βασιλείου της Ελλάδας, αριθμός 4, 22/2/1835 Αθήνα, σελ. 30)
(3) Προσθετικά στην άποψη περί πυρηνικών οικογενειών και το άρθρο περί πατρικής εξουσίας που περιλαμβάνεται σε συλλογή εθιμικών κανόνων που συνέταξε ο Έπαρχος Νάξου το 1833 στο οποίο αναφέρεται ότι οι παππούδες ουδεμίαν εξουσία έχουν επί των εγγονών αυτών. Εάν τα τέκνα μετά 18ο έτος της ηλικίας τους εγκαταλείψωσι την πατρικήν οικίαν, οσηνδήποτε περιουσίαν αποκτώσιν ανήκει εις αυτά, άλλως εις αυτών γονείς, εξαιρέσει μόνο των κληρονομικώ δικαιωμάτι προερχόμενων, των οποίων την επικαρπία απολαμβάνουσιν οι γονείς: η συνήθεια ουδέν γνωρίζει περί χρηματίου. Η Πατρική εξουσία παύει δια του γάμου και περιορίζεται μόνο επί των ιδίων τέκνων. Η συνήθεια ουδεμίαν υιοθεσία γνωρίζει. (Ιωάννη Ν. Δελλά Ρόκκα, Το δίκαιο της Νάξου κατά τους χρόνους της Τουρκοκρατίας, περιέχεται στο -Στυλιανού Κορρέ επιμέλεια- Επετηρίδα Κυκλαδικών Μελετών 1968-Αθήνα, σελ. 472-473)
(4) Αρχείο Νάξου, στο Κεφαλληνιάδης1996: 383
(5) Louis Andre Gosse, Relation de la peste qui a regne en Grece en 1827 et 1828, contenant des vues nouvelles sur le traitement de cette maladi, 1938-Paris, p. ΧΙ (Βακαλόπουλος Κωνσταντίνος, Η επαναστατημένη Ελλάδα Ηπειρωτική και Αιγαίο μεταξύ του 1826-1829, σελ. 118)
(6) Εφημερίδα «Ναξιακό Μέλλον», φύλο 352/Δεκέμβρης 1972 επίσης Γιαγκάκη,Γ.Κ. Δημογραφικά Κυκλάδων, 1821-1971, η ερήμωσις ενός Πολυνήσου, 1978-Αθήνα, πίνακας 22
(7) Κεφαλληνιάδης1996: 369
(8) Υπολογίζεται οι Κυκλάδες μόνο την περίοδο της επαναστάσεως, δέχτηκαν περίπου 70.000 πρόσφυγες από άλλες περιοχές και η Νάξος υπήρξε ένας από τους προνομιακούς τόπους υποδοχής (Ρόζου 1971: 254-255)
(9) Μερικές από τις οικογένειες που προσεγγίστηκαν, εκτός από την πατρογραμμική του γράφοντος (Σιδερήδες) και προέκυψε σαφώς ότι είναι απόγονοι μεταναστών από διάφορες περιοχές ήταν οι Κουφόπολοι, Αξαόπουλοι από Πελοπόννησο Αγγελήδες, Χατζόπουλοι, Καρούσηδες, Χωριανόπουλοι, Αυγερινοί (Νικολάκηδες) από Μικρά Ασία, Πρωτονοτάριοι κ.α.
(10) Για του Κρήτες δύο είναι οι περιόδοι που αναφέρεται ότι μετανάστευσαν. Η μία μετά την αποτυχία της επανάστασης Δασκαλογιάννη στην Κρήτη και η δεύτερη την περίοδο της επαναστάσεως στο Ρόζου1971: 253
(11) Στην περίπτωση των Κωνσταντινοπολιτών πρέπει να έχουμε διπλή μετανάστευση διότι οι λίγες εγγραφές στα μητρώα είναι ονόματα που υπάρχουν στη περιοχή από παλαιότερα.
(12) Για τους Χιώτες λέγεται ότι έφθασαν στη Νάξο μετά τη καταστροφή της Χίου (καλοκαίρι του 1922) στο Ρόζου1971: 186
(13) Πιθανότατα μετά την καταστροφή του το 1821 (Βλέπε Τσουκαλά Κωνσταντίνος, Εξάρτηση και αναπαραγωγή, 1985-Θεμέλιο, σελ. 299) Την άποψη αυτή ενισχύει και το ανέκδοτο ημερολόγιο του πρόξενου της Ολλανδίας στη Νάξο Φραγκίσκου Σομαρίπα ο οποίος αναφέρει ότι στις 26-6-1821 έφτασαν με δύο πλοία 800 άτομα πρόσφυγες από το Αιβαλί (B. Slot, Το ημερολόγιο του πρόξενου της Ολλανδίας στη Νάξο, «Ναξιακά» τεύχος 16, Αύγουστος-Σεπτέμβριος 1987, σελ. 9-10
(14) Ρόζου 1971: 253 Σφακιανοί, Ανωγειώτες και Χανιώτες πολύ συχνά επιστράτευαν βία επί των εντόπιων για να επιτύχουν την παραμονή τους. Τα ίδια περίπου αναφέρονται και για τους Κασιώτες πρόσφυγες
(15) Οικογένειες όπως οι Μανωλάδες, οι Μπιντζηλαίοι, οι Κορρέδες, οι Μαντηλαράδες κ.α. φαίνεται να είναι γηγενείς τουλάχιστον από τον 16ο -17ο αιώνα, αν όχι από νωρίτερα.
(16) και ο Ζευγώλης υποστηρίζει ότι οι Νικολάκηδες κατάγονται από την Κρήτη (Γ.Δ. Ζευγώλη, Έποικοι Κρητικοί στ` Απεράθου της Νάξου, 1988-Αθήνα, σελ. 141) Πρέπει να σημειώσει ότι την ίδια αίσθηση έχει και ο πατέρας μου καθώς ο πρώτος μας πρόγονος στο νησί ονομαζόταν Χατζηκυριακάκης.
(17) Όπως μου εκμυστηρεύτηκε θα ήθελε πολύ να ψάξει να βρει τους απόγονους τους αλλά δεν το αποφάσιζε.
(18) Αναλογία ανδρών ανά 100 γυναίκες (Βλέπε Σιδερή 1986, Τσαούσης 1971, Valaoras 1960)
(19) Η ηλικία 15-18 αφαιρέθηκε με υπολογισμένη θνησιμότητα 50/1000 σε ηλικία 0-5 και 7,5/1000 στην ομάδα ηλικιών 5-15 βάσει των στοιχείων του Con Stefanos για την περίοδο 1968-1978 (βλέπε Ματούλα Τομαρά Σιδέρη-Νίκος Σιδέρης, Συγκρότηση και διαδοχή των γενεών στην Ελλάδα του 19ου αιώνα, 1986-Γενική Γραμματεία Νέας Γενιάς, σελ. 190-191
(20) Τον αριθμό των κατοίκων της περιοχής όπως αναφέρεται στον ιατροστατιστικό πίνακα του 1938
(21) Δηλαδή τον ολικό αριθμό των κατοίκων, ως άνω
(22) Μητρώα αρρένων Σκαδού 1835-1950, Κορώνου 1840-1950, Κεραμωτής 1849-1950, Κωμιακή 1845-1950 (Δήμος Δρυμαλίας)
(23) Με υπολογισμένο πληθυσμό περίπου 1500 άτομα
(24) Μετράμε το σύνολο των εγγραφών στα μητρώα αρρένων σε μία δεκαετία στην μέση της οποίας βρίσκεται το έτος αναφοράς και προσθέτουμε αριθμό κοριτσιών με βάση τη σχέση αρσενικότητας 105:100 που δίνει ο Con Stefanos για τη Νάξο (βλέπε και παρακάτω). Διαιρούμε με το 10 βγάζοντας την γεννητικότητα ανά έτος και έπειτα υπολογίζουμε με βάση τον πληθυσμό του έτους αναφοράς την γεννητικότητα ανά 1000 άτομα, αφαιρώντας θνησιμότητα 19,2/1000 κατοίκους (Con Stefanos, ως άνω, βλέπε παρακάτω)
(25) Ενδεικτικά: ο Τσαούσης δίνει για την περίοδο 1960-1964 20,6 θανάτους ανά 1000 κατοίκους (Βλέπε Τσαούσης Δ.Γ., Μορφολογία της νεοελληνικής κοινωνίας, 1971-Αθήνα, σε. 178, πίνακα 1:2) και πάντως όλοι οι συγγραφείς δίνουν θνησιμότητα 20/1000 και <
Πηγή: Χρήστος Σιδερής ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΚΗ ΧΩΡΗΤΙΚΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΠΑΡΑΓΩΓΙΚΗΣ ΔΟΜΗΣ ΚΑΙ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗ ΣΤΗΝ ΒΟΡΕΙΑ ΟΡΕΙΝΗ ΝΑΞΟ ΑΠΟ ΤΟΝ 19Ο ΑΙΩΝΑ ΜΕΧΡΙ ΤΙΣ ΜΕΡΕΣ ΜΑΣ
Με διάταγμα της 26ης Φεβρουαρίου του 1835 (2) ιδρύεται ο δήμος Κορωνίδας (Βόρεια Ορεινή Νάξος) με πρωτεύουσα την Κομνιακή που περιελάμβανε τα χωριά Τρικοκκιές (Κόρωνος), Σκαδό (Σκαδό και Μέση) και Κεραμωτή (μαζί με τον οικισμό Σίφωνες). Το χωριό Αμμόμαξη (βρίσκεται στις πλαγιές του ομότιτλου βουνού ανάμεσα στη Κεραμωτή και τη Κόρωνο) δεν εμφανίζεται σε καμία από τις απογραφές του 19ου αιώνα και το πιθανότερο είναι να εγκαταλείφθηκε τον 18ο αιώνα ή και νωρίτερα. Ο δήμος μέτραγε 272 οικογένειες και ο συνολικός πληθυσμός ήταν 967 κατοίκοι (3,57 άτομα ανά οικογένεια), αριθμός που υποδεικνύει πυρηνικές οικογένειες (3). Αν η υπόθεση ότι Την ίδια περίοδο οι Φεουδαλικές σχέσεις δεν φαίνεται να έχουν αποδομηθεί πλήρως και σε έγγραφο του 1835 οι κάτοικοι της Κωμιακής (Κορωνίδας) και του Σκεπονίου βεβαιώνουν ότι η περιοχή Σκεπόνι είναι αφεντότοπος του Ιερόνυμου Μπαρότζη (4). Ο πληθυσμός της περιοχής αυτή την περίοδο ήταν μικρότερος από το 10% του συνολικού πληθυσμού του νησιού που υπολογίζεται περίπου στις 10-12.000 (5).
Τρία χρόνια αργότερα σε ιατροστατιστικό πίνακα του 1838 ο δήμος Κορωνίδας εμφανίζεται να έχει(6):
Έκταση 8 μίλια (στρέμματα 7.000)
Σύνορα: Άρκτος Ικάριον πέλαγος, Μεσημβρία Απειρανθία
Η φυσική και υγιεινή κατάσταση του είναι: Ορεινή, λοφώδης, κρημνώδης αλλά υγιεινή
Ο αριθμός των κατοίκων του: 1292
Τα προϊόντα του: Οίνος, έλαιον, τύρος, κριθή, σμιγάδι, σύκα και το εκλεκτότερον μέρος της σμυρίγλας
Αριθμός ιατρών: ουδείς
Μαίες: 2 (άνευ αδείας)
Πληθυσμός των κατοίκων: Άνδρες 371, γυναίκες 353.
Παιδιά μέχρι του 18ου έτους: Άρρενα 272, θήλυ 287
Ολικός αριθμός οικογενειών: 319
Ολικός αριθμός δημοτικού: 299
Γεωργοί: 353
Ποιμένες: 18
Ιερείς: 9
Άνδρες ιδόντες (ειδότες) γράφειν: 20
Ολικός αριθμός κατοίκων: 1.075 (7)
Η δημογραφική ερμηνεία του παραπάνω πίνακα μπορεί να αποδοθεί ως εξής. Από τους 371 άντρες οι 353 είναι γεωργοί και οι 18 κτηνοτρόφοι, το σύνολο 371. Αν προσθέσουμε και τις γυναίκες όπως και τα παιδιά κάτω των 18 ετών και των δύο φύλων έχουμε συνολικό πληθυσμό 1283 κατοίκους. Αυτός ο αριθμός γίνεται 1292 μόνο εάν προσθέσουμε και τους 9 ιερείς. Επίσης, παρατηρούμε ότι δίνεται διαφορετικός πληθυσμός και διαφορετικός αριθμός κατοίκων. Νομίζω ότι ο πίνακας καταγράφει και όσους έχουν μεταναστεύσει συνεπώς αριθμός 1075 αντιπροσωπεύει τον πληθυσμό της περιοχής ενώ ο αριθμός 1292 όλα τα μέλη των οικογενειών που βρίσκονται εντός και εκτός της περιοχής (νόμιμο πληθυσμό), που δεν έχουν δηλαδή αποκοπεί από την διαδικασία αναπαραγωγής. Αν αυτή η υπόθεση είναι σωστή τότε 217 άτομα μέλη των οικογενειών της περιοχής βρίσκονται ήδη σε άλλους δήμους της χώρας ή στην αλλοδαπή, ενώ η αύξηση του πληθυσμού, από το 1935 ως το 1938 είναι 11%. Επίσης ο μέσος αριθμός μελών ανά οικογένεια είναι 4 ενώ μόνο σε ότι αφορά του διαμένοντες στην περιοχή έχουμε 3,4 άτομα ανά νοικοκυριό.
Αν η υπόθεση μου, ότι στον ιατροστατιστικό πίνακα του 1838 καταγράφονται και οι μετανάστες δεν είναι σωστή, τότε από το 1835 μέχρι το 1938 η αύξηση του πληθυσμού ξεπερνάει το 30%. Το νούμερο αυτό είναι εξαιρετικά μεγάλο και δεν μπορεί να εξηγηθεί ούτε από την όποια αυξημένη γεννητικότητα που υποδεικνύεται από τον μεγάλο αριθμό παιδιών κάτω των δεκαοκτώ. Είναι αρκετά πιθανό να έχουμε αυξημένη γεννητικότητα από τις αρχές του 19ου αιώνα, αλλά όχι τέτοια που να μπορεί να προκαλεί αύξηση πληθυσμού 10% ετησίως. Η μόνη εξήγηση για μια τόσο απότομη αύξηση του πληθυσμού είναι η εισροή προσφύγων από άλλες περιοχές της χώρας, κάτι πολύ πιθανό με βάση τα νούμερα που δίνονται για την προσφυγική κίνηση προς τις Κυκλάδες, ανάμεσα στις οποίες η Νάξος αποτελούσε έναν από τους προνομιακούς τόπους υποδοχής (8).
Όπως προκύπτει από την ανάλυση γενεαλογιών (9) τη περίοδο της επαναστάσεως, υπάρχει προσφυγική κίνηση προς την περιοχή της βόρειας ορεινής Νάξου από την Κρήτη (10), την Κωνσταντινούπολη (11), την Χίο (12), το Αιβαλί (13) (Μικρά Ασία γενικά) και άλλες περιοχές οι οποίοι προστέθηκαν ομαλά ή βίαια (14) στον εντόπιο (15) πληθυσμό.. Με δεδομένο ότι ο πληθυσμός της περιοχής αυτή τη περίοδο δεν ξεπερνά σε καμία περίπτωση τα 1000 άτομα, ο όρος πρόσφυγες μεταφράζεται σε λίγες οικογένειες ή μοναχικά άτομα. Χαρακτηριστική είναι νομίζω η διήγηση του Μιχάλη Νικολάκη, συνταξιούχου αγρότη από Κωμιακή που την δεκαετία του 1970 μετοίκησε στον Απόλλωνα ο οποίος μου είπε για τους πρόγονους του:
Ο πρώτος Νικολάκης ήρθε από το Αϊβαλί αλλά πιστεύει ότι πρέπει να πέρασε και από Κρήτη (16) που το συνάγει από την κατάληξη του ονόματος (Νικολ-άκης). Ο Νικολάκης εγκαταστάθηκε στη Κωμιακή και έκανε εννέα γιους. Οι έξι από αυτούς έμειναν στη Νάξο ενώ οι υπόλοιποι εγκαταστάθηκαν στη Κηφισιά και άλλαξαν το όνομα τους σε Νικολάου (17). Τα έξι αδέρφια που έμειναν στο νησί διασκορπίστηκαν στη βόρεια ορεινή Νάξο. Ένας πήγε στη Κόρωνο και είχε το παρατσούκλι Κατσαρός αλλά σήμερα η οικογένεια του είναι γνωστή με το παρατσούκλι της οικογένειας της γυναίκας του (σαλιμπούργος). Δύο από τα αδέρφια εγκαταστάθηκαν στην ευρύτερη περιοχή της Κωμιακής, ο ένας στο Μυρίση και ο άλλος στη Χίλια Βρύση και πήραν τα παρατσούκλια Καριοπούλης και Λοστός. Ενώ τρία από τα αδέλφια, ο Κραβοβασίλης, ο Ζαχαρούλης και ο Αυγερινός, πρόγονος του δικού του παρακλαδιού της οικογενείας εγκαταστάθηκαν στη Κωμιακή. Τον πρώτο Αυγερινό τον έλεγαν Μιχάλη η Δημήτρη. Τον έλεγαν Αυγερινό διότι ήταν ψηλός (ο κυρ-Μιχάλης είναι κοντός) στα 2 μέτρα, εύσωμος, με κόκκινα μάγουλα και φορούσε βράκες με κόκκινα παπούτσια, βυσσινί κάλτσα, βυσσινί καλτσοδέτα και φέσι με φούντα. Για την εντυπωσιακή του εμφάνιση λοιπόν τον αποκαλούσαν Αυγερινό.
Μία ακόμα σημαντική πληροφορία που μας δίνει η ιατροστατιστική του 1838 είναι ο αριθμός νέων κάτω των 18 ετών αλλά και ο συνολικός πληθυσμός κατά φύλα. Συγκεκριμένα, η αναλογία ανδρών γυναικών (σχέση αρσενικότητας)a στα παιδιά κάτω από 18 ετών είναι 95:100 ενώ η σχέση αρσενικότητας στους ενήλικες (συμπεριλαμβανομένων και των παπάδων) είναι αντίστροφη υπέρ των ανδρών 108:100. Στο σύνολο του πληθυσμού η σχέση αυτή είναι 102:100. Το 41% (18) πάντως του πληθυσμού είναι νέοι κάτω των 15 ετών και συνεπώς μπορούμε να μιλάμε για μία κοινωνία νεότητας. Η αντίστροφη σχέση αρσενικότητας στα παιδιά και του μεγαλύτερους ευνοεί και την άποψη περί προσθήκης ενός σημαντικού αριθμού μεταναστών στην περιοχή από το 1830-1835 που αλλοίωσαν την εικόνα της δομής του πληθυσμού προς «όφελος» των ανδρών. Εάν δεν ήταν οι μετανάστες αυτοί που αλλοίωσαν την γενική εικόνα τότε θα πρέπει ένας σημαντικός αριθμός γυναικών να μετακινήθηκε σε άλλους δήμους μέσω της επιγαμίας ή δια της μετανάστευσης εφόσον τίποτα δεν υποδεικνύει ότι μπορεί να έχουμε μεγαλύτερη θνησιμότητα γυναικών άνω των 18 ετών.
Στον επόμενο στατιστικό σχεδιασμό επί χάρτου και μέχρι το 1858, η περιοχή του δήμου Κορωνίδας (βόρεια ορεινή Νάξος) περνάει στη δικαιοδοσία του δήμου Απειρανθίας και δεν εμφανίζεται αυτόνομη στις απογραφές. Νομίζουμε ότι αυτό υποδεικνύει πτώση της σημασίας της περιοχής καθώς ο τρόπος απογραφής ενέχει ιεράρχηση και αξιολόγηση.
Το 1844 ο πληθυσμός της βόρειας ορεινής Νάξου ανά οικισμό ήταν ως διαμορφώθηκε ως εξής:
ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ ΒΟΡΕΙΑΣ ΟΡΕΙΝΗΣ ΝΑΞΟΥ ΑΝΑ ΟΙΚΙΣΜΟ 1844
Κεραμωτή 77
Τρικοκκιές 369
Σκαδό(Μέση) 264
Σμυριδοχώρια 692
Κωμιακή 828
Σύνολο ΒΟΝ 1520
Πηγή: Σταματάκης Ι.Δ. Πίναξ χωρογραφικός της Ελλάδος περιέχων τα ονόματα, τις αποστάσεις και τον πληθυσμό των δήμων, πόλεων, κωμοπόλεων και χωριών, 1846-Αθήνα
Η αύξηση του πληθυσμού μέσα σε 6 χρόνια ήταν 11,76% αν υπολογίσουμε με βάση το 1292 (19), ενώ αν υπολογίσουμε με βάση το 1075 (20), η αύξηση του πληθυσμού ανέρχεται σε 44,76%. Βεβαίως δεν μπορούμε να είμαστε βέβαιοι για το τι καταγράφει η απογραφή του 1844 (αν δηλαδή απογράφεται μόνο ο πραγματικός πληθυσμός ή όλοι οι δημότες), αν και νομίζω ότι μια αύξηση 44% μέσα σε έξι χρόνια είναι μάλλον υπερβολική. Στο σύνολο του πληθυσμού του νησιού η βόρεια ορεινή Νάξος καταλαμβάνει περίπου το 11,3% (πίνακας 1 στο παράρτημα).
Για την απογραφή του 1856 δεν έχουμε στοιχεία αλλά αν υπολογίσουμε μια μέση αύξηση από το 1844 (1520 κάτοικοι) μέχρι τον πληθυσμό του 1861 (1871 κάτοικοι) υπολογίζω ότι ο πραγματικός πληθυσμός της περιοχής πρέπει να ήταν περίπου 1750 άτομα το 1856 δηλαδή οι αυξητικές τάσεις λογικά συνεχίστηκαν με σταθερό ρυθμό.
Πέρα από τον πληθυσμό ανά οικισμό που παραθέσαμε παραπάνω, από το 1838 μέχρι το 1861 δεν διαθέτουμε άλλα στοιχεία για την περιοχή. Ούτε και τα μητρώα αρρένων (21) (βλέπε παράρτημα -πίνακας 3) μας βοηθάνε ιδιαίτερα στην διερεύνηση της γεννητικότητας εκείνη τη περίοδο (μάλιστα σε ότι αφορά τις διαγραφές τα κενά είναι τόσο μεγάλα που δεν επιτρέπουν την μέτρηση ούτε σε ύστερες περιόδους). Πάντως οι εγγραφές ξεκινούν πρώτα στο Σκαδό το 1835 (3 εγγραφές), στην Κόρωνο το 1840 (πρώτη εγγραφή το 1841), στην Κεραμωτή το 1849 (1 εγγραφή) και στην Κωμιακή το 1845 (7 εγγραφές). Οι Μεσώτες σε όλη τη περίοδο μέχρι το 1950 καταγράφονται και στο Σκαδό. Με έτος αναφοράς το 1848 (22) την δεκαετία 1845-1854 και με επεξεργασία (23) των δεδομένων θα είχαμε 21,3 γεννήσεις ανά έτος. Αν σε αυτό το νούμερο προσθέσουμε και ένα μέσο αριθμό θανάτων 20,6 (24) ανά έτος όπως μας δίνεται εν πολλοίς από τη βιβλιογραφία για αυτή τη περίοδο η αύξηση του πληθυσμού θα ήταν σχεδόν μηδενική (φυσική κίνηση +0,7/1000). Με έτος αναφοράς το 1856 (25) την δεκαετία 1850-1859 το αντίστοιχο νούμερο της φυσικής κίνησης θα ήταν αρνητικό (-1,6/1000). Μπορούμε λοιπόν να πούμε ότι μέχρι τουλάχιστον το 1859 τα στοιχεία από τα μητρώα αρρένων παρουσιάζονται τουλάχιστον ελλιπή και δεν μπορούμε βάσει αυτών να συνάγουμε συμπεράσματα για την φυσική κίνηση του πληθυσμού.
(1) Kasdagli Aglaia, Land and Marriage Settlements in the Aegean, A case study of the seventeen century Naxos, 1999-VENICE, σελ. 38-39 Την ίδια πληροφορία μας δίνει και ο Αντ. Κατσούρος ο οποίος αναφερόμενος στις ονομασίες της περιοχής των Σμυριδοχωρίων (Βόθροι) λεει ότι οι Βόθροι υπό των περιχωριτών καλούνται Ανούμερα ή Νούμερα (Κατσούρος 1996:. 375)
(2) (Εφημερίδα της κυβερνήσεως του βασιλείου της Ελλάδας, αριθμός 4, 22/2/1835 Αθήνα, σελ. 30)
(3) Προσθετικά στην άποψη περί πυρηνικών οικογενειών και το άρθρο περί πατρικής εξουσίας που περιλαμβάνεται σε συλλογή εθιμικών κανόνων που συνέταξε ο Έπαρχος Νάξου το 1833 στο οποίο αναφέρεται ότι οι παππούδες ουδεμίαν εξουσία έχουν επί των εγγονών αυτών. Εάν τα τέκνα μετά 18ο έτος της ηλικίας τους εγκαταλείψωσι την πατρικήν οικίαν, οσηνδήποτε περιουσίαν αποκτώσιν ανήκει εις αυτά, άλλως εις αυτών γονείς, εξαιρέσει μόνο των κληρονομικώ δικαιωμάτι προερχόμενων, των οποίων την επικαρπία απολαμβάνουσιν οι γονείς: η συνήθεια ουδέν γνωρίζει περί χρηματίου. Η Πατρική εξουσία παύει δια του γάμου και περιορίζεται μόνο επί των ιδίων τέκνων. Η συνήθεια ουδεμίαν υιοθεσία γνωρίζει. (Ιωάννη Ν. Δελλά Ρόκκα, Το δίκαιο της Νάξου κατά τους χρόνους της Τουρκοκρατίας, περιέχεται στο -Στυλιανού Κορρέ επιμέλεια- Επετηρίδα Κυκλαδικών Μελετών 1968-Αθήνα, σελ. 472-473)
(4) Αρχείο Νάξου, στο Κεφαλληνιάδης1996: 383
(5) Louis Andre Gosse, Relation de la peste qui a regne en Grece en 1827 et 1828, contenant des vues nouvelles sur le traitement de cette maladi, 1938-Paris, p. ΧΙ (Βακαλόπουλος Κωνσταντίνος, Η επαναστατημένη Ελλάδα Ηπειρωτική και Αιγαίο μεταξύ του 1826-1829, σελ. 118)
(6) Εφημερίδα «Ναξιακό Μέλλον», φύλο 352/Δεκέμβρης 1972 επίσης Γιαγκάκη,Γ.Κ. Δημογραφικά Κυκλάδων, 1821-1971, η ερήμωσις ενός Πολυνήσου, 1978-Αθήνα, πίνακας 22
(7) Κεφαλληνιάδης1996: 369
(8) Υπολογίζεται οι Κυκλάδες μόνο την περίοδο της επαναστάσεως, δέχτηκαν περίπου 70.000 πρόσφυγες από άλλες περιοχές και η Νάξος υπήρξε ένας από τους προνομιακούς τόπους υποδοχής (Ρόζου 1971: 254-255)
(9) Μερικές από τις οικογένειες που προσεγγίστηκαν, εκτός από την πατρογραμμική του γράφοντος (Σιδερήδες) και προέκυψε σαφώς ότι είναι απόγονοι μεταναστών από διάφορες περιοχές ήταν οι Κουφόπολοι, Αξαόπουλοι από Πελοπόννησο Αγγελήδες, Χατζόπουλοι, Καρούσηδες, Χωριανόπουλοι, Αυγερινοί (Νικολάκηδες) από Μικρά Ασία, Πρωτονοτάριοι κ.α.
(10) Για του Κρήτες δύο είναι οι περιόδοι που αναφέρεται ότι μετανάστευσαν. Η μία μετά την αποτυχία της επανάστασης Δασκαλογιάννη στην Κρήτη και η δεύτερη την περίοδο της επαναστάσεως στο Ρόζου1971: 253
(11) Στην περίπτωση των Κωνσταντινοπολιτών πρέπει να έχουμε διπλή μετανάστευση διότι οι λίγες εγγραφές στα μητρώα είναι ονόματα που υπάρχουν στη περιοχή από παλαιότερα.
(12) Για τους Χιώτες λέγεται ότι έφθασαν στη Νάξο μετά τη καταστροφή της Χίου (καλοκαίρι του 1922) στο Ρόζου1971: 186
(13) Πιθανότατα μετά την καταστροφή του το 1821 (Βλέπε Τσουκαλά Κωνσταντίνος, Εξάρτηση και αναπαραγωγή, 1985-Θεμέλιο, σελ. 299) Την άποψη αυτή ενισχύει και το ανέκδοτο ημερολόγιο του πρόξενου της Ολλανδίας στη Νάξο Φραγκίσκου Σομαρίπα ο οποίος αναφέρει ότι στις 26-6-1821 έφτασαν με δύο πλοία 800 άτομα πρόσφυγες από το Αιβαλί (B. Slot, Το ημερολόγιο του πρόξενου της Ολλανδίας στη Νάξο, «Ναξιακά» τεύχος 16, Αύγουστος-Σεπτέμβριος 1987, σελ. 9-10
(14) Ρόζου 1971: 253 Σφακιανοί, Ανωγειώτες και Χανιώτες πολύ συχνά επιστράτευαν βία επί των εντόπιων για να επιτύχουν την παραμονή τους. Τα ίδια περίπου αναφέρονται και για τους Κασιώτες πρόσφυγες
(15) Οικογένειες όπως οι Μανωλάδες, οι Μπιντζηλαίοι, οι Κορρέδες, οι Μαντηλαράδες κ.α. φαίνεται να είναι γηγενείς τουλάχιστον από τον 16ο -17ο αιώνα, αν όχι από νωρίτερα.
(16) και ο Ζευγώλης υποστηρίζει ότι οι Νικολάκηδες κατάγονται από την Κρήτη (Γ.Δ. Ζευγώλη, Έποικοι Κρητικοί στ` Απεράθου της Νάξου, 1988-Αθήνα, σελ. 141) Πρέπει να σημειώσει ότι την ίδια αίσθηση έχει και ο πατέρας μου καθώς ο πρώτος μας πρόγονος στο νησί ονομαζόταν Χατζηκυριακάκης.
(17) Όπως μου εκμυστηρεύτηκε θα ήθελε πολύ να ψάξει να βρει τους απόγονους τους αλλά δεν το αποφάσιζε.
(18) Αναλογία ανδρών ανά 100 γυναίκες (Βλέπε Σιδερή 1986, Τσαούσης 1971, Valaoras 1960)
(19) Η ηλικία 15-18 αφαιρέθηκε με υπολογισμένη θνησιμότητα 50/1000 σε ηλικία 0-5 και 7,5/1000 στην ομάδα ηλικιών 5-15 βάσει των στοιχείων του Con Stefanos για την περίοδο 1968-1978 (βλέπε Ματούλα Τομαρά Σιδέρη-Νίκος Σιδέρης, Συγκρότηση και διαδοχή των γενεών στην Ελλάδα του 19ου αιώνα, 1986-Γενική Γραμματεία Νέας Γενιάς, σελ. 190-191
(20) Τον αριθμό των κατοίκων της περιοχής όπως αναφέρεται στον ιατροστατιστικό πίνακα του 1938
(21) Δηλαδή τον ολικό αριθμό των κατοίκων, ως άνω
(22) Μητρώα αρρένων Σκαδού 1835-1950, Κορώνου 1840-1950, Κεραμωτής 1849-1950, Κωμιακή 1845-1950 (Δήμος Δρυμαλίας)
(23) Με υπολογισμένο πληθυσμό περίπου 1500 άτομα
(24) Μετράμε το σύνολο των εγγραφών στα μητρώα αρρένων σε μία δεκαετία στην μέση της οποίας βρίσκεται το έτος αναφοράς και προσθέτουμε αριθμό κοριτσιών με βάση τη σχέση αρσενικότητας 105:100 που δίνει ο Con Stefanos για τη Νάξο (βλέπε και παρακάτω). Διαιρούμε με το 10 βγάζοντας την γεννητικότητα ανά έτος και έπειτα υπολογίζουμε με βάση τον πληθυσμό του έτους αναφοράς την γεννητικότητα ανά 1000 άτομα, αφαιρώντας θνησιμότητα 19,2/1000 κατοίκους (Con Stefanos, ως άνω, βλέπε παρακάτω)
(25) Ενδεικτικά: ο Τσαούσης δίνει για την περίοδο 1960-1964 20,6 θανάτους ανά 1000 κατοίκους (Βλέπε Τσαούσης Δ.Γ., Μορφολογία της νεοελληνικής κοινωνίας, 1971-Αθήνα, σε. 178, πίνακα 1:2) και πάντως όλοι οι συγγραφείς δίνουν θνησιμότητα 20/1000 και <
Πηγή: Χρήστος Σιδερής ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΚΗ ΧΩΡΗΤΙΚΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΠΑΡΑΓΩΓΙΚΗΣ ΔΟΜΗΣ ΚΑΙ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗ ΣΤΗΝ ΒΟΡΕΙΑ ΟΡΕΙΝΗ ΝΑΞΟ ΑΠΟ ΤΟΝ 19Ο ΑΙΩΝΑ ΜΕΧΡΙ ΤΙΣ ΜΕΡΕΣ ΜΑΣ
Βόρεια Ορεινή Νάξος (Κωμιακή, Κόρωνος, Μέση, Σκαδό, Κεραμωτή). Η περιοχή μέχρι την ίδρυση του Ελληνικού κράτους
Πριν από την απελευθέρωση και καθ` όλη την Φράγκικη και Οθωμανική περίοδο οι τόποι της Κωμιακής και των Σμυριδοχωρίων άνηκαν σε Φράγκους τιμαριώτες (1) με εξαίρεση τους Σίφωνες που για κάποια περίοδο άνηκαν στην Σουλτάνα που ήταν κόρη του Πιαλή Αγά (2).
. Οι Βόθροι (Κεραμωτή, Αμμόμαξη, Τρικοκκιές και ίσως Σκαδός (3)) παρουσιάζονται το 1541 ως αφεντότοπος του αυθέντη Τζιας, κυρίου Γιαννούλη Γοζαδίνο ο οποίος τον ανέθεσε σε έναν ντόπιο τον Μανώλη Κοχλιό με την προϋπόθεση βέβαια να εισπράττει τους φόρους για λογαριασμό του. Τον 17ο αιώνα η περιοχή πέρασε στην ιδιοκτησία των Μπαρότζη και Κορονέλλο και στις αρχές του 18ου αιώνα στους Σομαρίπα (4).
Οι τόποι της Κομνιακής μέχρι το 1660 άνηκαν στην Μαργέτα Σφόρτζα Κάστρη (γυναίκα του Φραντζέσκου Κορονέλλου) όταν και τους πούλησε στον Φραντζέσκο Μπαρότζη για 900 ρεάλια. Μέχρι και το 1835 τουλάχιστον ένα μέρος της Κωμιακής παρέμεινε στην ιδιοκτησία της οικογένειας Μπαρότζη εκτός από τον τόπο του Κανά και μερικά ακόμα κτήματα που δόθηκαν ως προίκα στο Φίλιππο Γριμάλδι όταν παντρεύτηκε την Βιολάντα Καρλ Ντερέμου(5).
Το 1670 (11-5-1670) η περιοχή χωριζόταν στα εξής τιμάρια (Βουνά, Εντριτείαις και Πάσκουλα) (6).
Αμμόμαξη Νικολέτος Σομαρίπας 1000 άσπρα
Βόθροι Χρουσή Σομαρίπα 1000 άσπρα
Μέση Τζιορτζέτος Μπαρότζης 2400 άσπρα
Κομνιακή Φρατζέσκος Μπαρότζης 2400 άσπρα
Αγιά Μοναστήρι 400 άσπρα
Κανάς Γιάκουμος Καστρής 1000 άσπρα
Σκεπόνη Μάρκος Κορονέλος 1000 άσπρα
Κεραμωτή Γιάκουμος Γριμάλτις, Τζαμπάτης 900 άσπρα
Σίφωνες Τζανές Γιουστινάκης και Σουλτάνα 1300 άσπρα
Τα τιμάρια άλλαζαν χέρια κατά καιρούς από μεταβιβάσεις ή γαμήλιες συμφωνίες (7) αλλά η εκμετάλλευση των χωρικών συνεχιζόταν παρά τις όποιες αλλαγές (8).
Σε Ταχίρι (9) (φορολογικό κατάστιχο) του 1708 τα χωριά της Βόρειας Ορεινής Νάξου έχουν τους ακόλουθους χανέδες (οίκους):
χοριά Βόθροι και Τρικοκές 13
Σκάδος 16
Κομηακί 21
Σήφοναις κ(αι) Κεραμοτή 6
συνολικά 56 χανέδες σε σύνολο νήσου 803 (ή 783)(10) . Δηλαδή το 1708 μόλις το 7% των «οίκων» του νησιού βρισκόταν στην βόρεια ορεινή Νάξο. Αν ο πληθυσμός του νησιού ήταν περίπου 7.000 τότε ο πληθυσμός όλης της βόρειας ορεινής Νάξου δεν πρέπει να ξεπερνούσε τα 500 άτομα. Σε αυτή την απογραφή λογικά η Αμόμμαξη περιλήφθηκε στις Τρικοκκιές διότι εμφανίζεται στην φορολογική λίστα του 1719.
Το 1757 Στους Βόθρους (Τρικοκκιές, Σκαδό) έχουμε 62 φορολογήσιμους κάτοικους, η Κομνιακή 69 και οι Σίφωνες-Κεραμωτή 11 (11). Η φορολογήσιμη παραγωγή φαίνεται να αποτελείται κυρίως από σιτάρι, μιγάδι, λίγο αρακά και κουκιά. Οι 116 φορολογήσιμοι κάτοικοι στους Βόθρους-Κομνιακή δηλώνουν 326 χωράφια (2 εμφανίζονται αποθαμένοι) περίπου 3 αγροτεμάχια ανά εκμετάλλευση (οίκο). Χαρακτηριστικό είναι ενώ οι άκληροι στους Βόθρους είναι 3, ο αριθμός τους φτάνει τους 11 στην Κομνιακή.
Το 1828 οι πρόσοδοι από την βόρεια ορεινή Νάξο φαίνεται να αφορούν στο μεγαλύτερο τους μέρος την εκμετάλλευση του σμυριγλιού. Ενώ τα χωριά καταβάλουν 6.740 γρόσια συνολικά (Κωμιακή 3.340, Τρικοκκιές-Σκαδός, 3.150, Κεραμωτή 250) οι πρόσοδοι από το σμυρίγλι έφταναν τα 12.700 γρόσια (12). Για την ίδια περίοδο στην πρώτη θέση ανάμεσα στα εξαγώγιμα προϊόντα του νησιού αναφέρεται η σμύριδα (μαζί με το τυρί, το κρασί, τα εσπεριδοειδή, τα σιτηρά, τις ελιές και το κίτρο) (13).
Από τους φορολογήσιμους κάτοικους από τον 16ο μέχρι τον 18ο αιώνα δεν μπορούν να συναχθούν συμπεράσματα για τον πληθυσμό της βόρειας ορεινής Νάξου αυτή τη περίοδο. Το νούμερο πάντως θα πρέπει να είναι εξαιρετικά μικρό (περίπου 500 κάτοικοι) καθώς ακόμα και η Απείρανθος που θεωρείτο μεγάλο χωριό υπολογίζεται ότι δεν μπορεί να αριθμούσε πάνω από μερικές εκατοντάδες κατοίκους (14).
Καθ` όλη την περίοδο της «Φραγκοκρατίας» οι κάτοικοι της βόρειας ορεινής Νάξου υπέφεραν πολύ από τους φεουδαλικούς άρχοντες (15). Η κατάληψη του νησιού από τους Οθωμανούς δημιούργησε κάποιες ελπίδες που όμως αποδείχτηκαν μάταιες, διότι οι Οθωμανοί το μόνο που τους ενδιέφερε ήταν να εισπράττουν τους φόρους. Το 1537 και μετά την κατάληψη του νησιού από τον Μπαρμπαρόσα, ένας ιερέας, εν ονόματι Θεωνάς, επιχειρεί να ξεσηκώσει τον λαό ενάντια στους Φεουδάρχες αλλά απελαύνεται αφού παρά την προσάρτηση του νησιού στην Οθωμανική αυτοκρατορία οι Κρίσπι παραμένουν στην εξουσία (16).
Σε πολλές ακόμα περιπτώσεις οι χωρικοί επιχείρησαν να προβάλουν διεκδικήσεις με την υποστήριξη των ελλήνων προεστών (17). Το 1670 ο ξεσηκωμός των χωρικών ενάντια στους φεουδάρχες με πρωτοστάτη το Κωνσταντίνο Κόκκο καταλήγει με την φυλάκιση του τελευταίου (18).
Το 1687 έχουμε νέες ταραχές και πάλι με μπροστάρη τον Κόκκο που απευθύνεται στον Ναύαρχο της Βενετικής Δημοκρατίας Μοροσοζίνη (19). Ο Λατίνος Φραγκίσκος Μπαρότζης μαζί με τον υποτακτικό του Θωμά Παραρά και τον Κωμιακίτη Γεώργη του Μυλωνά που ήταν υπηρέτης του πεθερού του στήνει ενέδρα και δολοφονεί τον Έλληνα προεστό Κωνσταντίνο Κόκκο (20). Λίγα χρόνια αργότερα οι Φράγκοι προεστοί φαίνεται να έχουν αφήσει τον Γεώργη του Μυλωνά να τρομοκρατεί του χωρικούς. Σε μία επιστολή του 1692 «εις πάσα υψηλότατο και δικαιότατο κριτήριον όπου θέλει αναφερθεί το παρόν» γράφουν:
«Αδικημένοι, παραπονεμένοι και ξεκουμπισμένοι εμείς όλοι οι Κωμιακίτες και Βοθριάτες και άλλα λοιπά χωριά και φτωχολογιά του νησιού Αξίας από τες αδικίες και κλεψιές, σασιναμέντα, φονικά και άλλα κακά όπου καθημερινώς μας κάμνει ο Γεώργης του Μυλωνά (.. ..) έτσι όλοι συμφωνισμένοι με μαρτυρίες έμπροσθεν εμένα του υπογράφοντος γραφέου και αξιόπιστων μαρτύρων λέσιν και ομολογούσιν πως είναι κακός και άτυχος άνθρωπος και κλαίουν και φωνάζουσι δικαιοσύνη εις πάσα υψηλότατο και δικαιότατο κριτήριον όπου θέλει αναφερθεί το παρόν (.. .. ) δια τούτο, όλοι εμείς υποκάτωθεν του χωριού υπογεγραμμένοι μαζί με τον εφημέριον και γέροντες, άνδρες, γυναίκες, παιδιά, τον εκαταμαρτυρούμε σασίνο (δολοφόνο), κλέφτη και φονιά και άτυχον και κακό άνθρωπον, καταδότη και εχθρόν της αλήθειας και έτσι όσοι ηξέρουν γράμματα υπογράφουν» (21).
Το 1719 τα χωριά (22) του νησιού (μεταξύ των οποίων και αυτά της ΒΟΝ) στέλνουν μια επιστολή διαμαρτυρίας προς τους φεουδάρχες. Το ύφος αυτής της επιστολής, σε αντίθεση με τη μεμψιμοιρία που απέπεμπε η προηγούμενη είναι διεκδικητικό:
«Πρώτο να κοπούν τα τέλητα πάσκουλα.
Στα χωρία ενγγκαριές (23) να μην κάνουν των αρχόντω
Καπριάτικα να μην παίρνουν.
Στα λέφτερα πράμματα να μην πεχερίζωνται.
Τα μετάξια να τα δεκατίζουν οι βοηβοντάδες του κάθε χωριού και τα φύλλα που μαζόνουν από κεσίμνια να τα πλερώνουν.
Σε όσα πράγματα εβρίσκουνται αγριλιές και ελιές εντριτεμμένες και κεντριστούνε να γροικούνται των νοικοκυραίων οπούνε το πράμμα και να μετρούνται ως καθώς μετράται και η γης του ιδίου πραμμάτου τόσον και οι ελιές..
Τα έξοδα όπου γίνουντε στες αφεντείες να μοιράζονται στο τρίτο.
Τα πράγματα όπου ένε μέσα στους τόπους να μην σηκόνουνται από τους νοικοκύριδες.
Τα ζωντόβολα όπου εβρίσκουνται μέσα στους τόπους τα ασφράγιστα να μην τα παίρνουν οι άρχοντες αλλά ναναι των νοικοκυρών όπου τάχουν.
Τα δερματικά να ταφίνουν οι νοικοκύριδες των πραμμάτων εκείνω πούνε το διατεταγμένο, βγάνοντας από 15 δεμάτια να παίρνη το ένα , να πηγαίνουν οι δεργάτες να τον παίρνουν ομπρός στους νοικοκύριδες
Το μετριτικό να βγαίνει από πάνω των αρχόντων ηγούν εις τους τόπους.
Τες μέλισσες όπου ένε εις τα χωριά και στα λέφτερα πράμματα να πληρώνου το χαράτζι τως το κάθε χωριό στον βοιβόντα.
Σε κάθε 10 ζώα ή πρόβατα να δων ένα δεκάρι τυρί εκείνου πώχει τον τόπο, ήγουν διά τα κοστούδια γροικάτε.
Τα πράμματα τα δεντρολογημένα των Αργιώ και τ`αμπέλια Κοζάκης και στα Τζιμαούρι, μαντρί να μην εμπαίνει μέσα και αν γίνη, σκότωμα να ένε του νοικοκύρου πούνε το πράμμα, τόσον να γροικούνται και τα λιβάδια Πολιχνίου.
Ξύλα άγρια και κλαδιά φωτιάς, βελάνια, αγριελιές, κουντουρούδια να μην εμποδίζουνται από εκείνους που έχουν τους τόπους και να τα παίρνουν ελεύθερα όλοι οι ραγιάδες.
Σκότωμα να μην γίνεται απαράδοτο.
Τα περιβολιασμένα πράγματα δεργατικό να μη δώνουν.
Όποιος ραγιάς ήθελε φυτέψει αμπέλι ή χωράφι να τραφοκοπήση να ένε νοικοκύρις και εμπόδια να μην έχη από τίνα τόσον και σε εντριτεμμένα.
Σμυρίγλι να είναι ελεύθερο των κοπιαστάδω
Τον τόπο του Φαναρίου και Αγίας Κυριακής και Αγίου Ηλία τα λεύθερα να τα σπέρνουν όποντες θέλουν οι ραγιάδες.
Του Δανακού τα περιβόλια να είναι λεύθερα να μην εμπαίνει μανδρί μέσα (24)»
Η απόκριση των φεουδαρχών στα περισσότερα αιτήματα των χωρικών ήταν αρνητική:
«δια τα τέλητα το κάμνομεν σπάτι με τες όμοιες των μαρτυρίες, πως είναι γονικά μας μούλκια και παλαιό μας ζάπτι από τους προγονέους μας εώς και την σήμερον πριν τον ταχριτζί και μετέπειτα τον ταχριτζί, διατί τον καιρόν όπου εχτίζουνταν τα σπίτια έστοντας η γης εδική μας επαίρναμε το δικαίωμα μας καθώς φαίνεται η απόφασι της κραταιάς βασιλείας, διά το οποίον πλερόνομεν το βασιλικό δόσιμον καθώς εγνώρισεν η βασιλεία
Δια τα καπριάτικα, έχοντας κάπρο και βόσκοντας και εις τα πάσκουλα του καθενός κράτησιν έχουν να τα δίνουν ωσάν παλιόν ζάπτι των προγονέων μας.
Δια τα λεύτερα όσα εθέλαν αποδείξη με δίκαιες και νόμιμες απόδειξες να είναι εδικά τως.
Στα μετάξια όπου γίνουνται από κεσίμνια πάντα τα εδεκάτιζαν εκείνοι που είχαν τα κεσίμνια και από τινά δεν είχαν κανένα εμπόδιο, τόσο πρι το ταχίρι ωσάν και ύστερα εώς την σήμερον.
Δια αγριλιές όπου κεντρίζουνται ελιές γροικούνται των αφεντοτόπω καθώς διαλαμβάνει η απόφασι της βασιλείας, άγρια και ήμερα δέντρα και στες αφέντικες ελιές δεν έχει να κάμη ο κοπιαστής μόνο εις τες μισιάρικες παίρνει ο κοπιαστής τες εμισές και ο αφεντότοπος τες άλλες μισές κατά το ζάπτι μας το γονικό εώς την σήμερο.
Δια τα πράγματα τα ντριτεμμένα κατά το παλαιό αντέτι όντας ήθελαν τα αφίση να παιράσουν τέσσαροις χρόνοι να μη τα σπέρνουν έχει θέλημα ο αφεντότοπος να τα δίνει αλλονώ κοπαδιαστάδω να λαβένει το δικαίωμα του καθώς και αφτός πλερόνει της βασιλείας το κεσίμι δια να μην έχη ζημιά.
Δια τα ασφράγιστα ζωντόβολα ζάπτι παλαιό εστάθη γενόμενο ενούς χρόνου και δεν ήθελεν έσθαι σφραγισμένο έχει εξουσία ο αφεντότοπος να το πιάνει, και εώς την σήμερον έτρεξαν έτζι.
Δια τα δεργατικά πάντα από δέκα δεμάτια αγγίζει τω εργατώ το ένα.
Διά το μετριτικό να βγαίνει από τον αφεντότοπο μετά χαράς, μα να μην εμπορή να θερίζη δίχως το θέλημα του αφεντοτόπου και νάνε ο δεργάτης εκεί να μετρά τα δεμάτια και να μην εμπορή να κοπανήσει (Σημ συγ. Κοπάνιζαν τα στάχια γιατί δεν είχαν γεννήματα)
Διά τζοί μέλισσες οπούνται στα λεύτερα ας πλερόνουν το δόσιμο τως του βοιβόντα.
Δια τα κουστούδια οπού βόσκουν μέσα στους τόπους λογάται ωσάν νοίκι του σπιτιού, και είνε αντέτι παλαιό να πλερώνει από πάσα δέκα το ένα.
Διά τα πράμματα τα δεντρολογημένα τόσο ένε υποκείμενα εις την βοσκήν ωσάν και εις το σκότωμα, ωσάν και τάλλα κατά την απόφασι της βασιλείας, εκείνα που ένε μέσα εις τους τόπους.
Ξύλα της φωτιάς και κλαδιά εώς την σήμερο τινάς δεν τους αμπόδισε, δια τα βελάνια μαζώνοντας ο νοικοκύρης εκείνα που του χρειάζονται ας έχουν θέλημα οι κοπιαστάδες να τα μαζώνουν τόσον και δια τες αγριλιές.
Δια τα σκοτώματα αφόντις διαλαληθή να παντησή ο καθένας τα ζωντόβολα του, ύστερα έχει θέλημα και άδεια ο νοικοκύρις στα πράμματα τα τραφοκοπημένα να σκοτώνη, δια να παντάται τόσον το ουσούρι του αφέντη μπέγι ωσάν και των ίδιων των νοικοκυρών.
Δια τα αμπέλια και χωράφια όπου ζητούν να τραφοκοπούν μέσα εις τους τόπου δεν εμπορούν να τα κάμουν επειδή αμποδίζουν την βοσκή των ζωντοβόλων.
Δια το τζυκαλόχωμα τινάς δεν αμποδίζει ξέχως να γίνεται ζημιά τινός. δια το σμυρίγλι φανερόν πράμμα είνε από παλαιόθες πως είνε δικαίωμα των αφεντότοπω.
Διά τα λέφτερα που ήθελαν φανερώση δίκαια, Φαναρίου, Αγίας Κυριακής και Αγίου Ηλία να μην εμπορούν να σπέρνουνται παρά τον καιρό που σπέρνουνται οι τόποι μην εμπορόντας να απαντηχτού δίχως ναναι σπαρμένοι οι τόποι.
Δια τα περιβόλια του Δανακού λείποντας η βοσκή ο αφεντότοπος δεν έχει άλλο παρά το πάσκουλο, διά το οποίο πλερόνει το βασιλικό κεσίμι μη έχοντας το πάσκουλο δεν του απομένει τίποτις(25).
Είναι φανερό από τον παραπάνω διάλογο των χωρικών με τους φεουδάρχες ότι οι χωρικοί διεκδικούν ορισμένα δικαιώματα που δεν είχαν παλαιότερα και οι φεουδάρχες στηρίζονται σε όσα ίσχυαν στην εποχή των προγόνων τους για να υποστηρίξουν την θέση τους. Δηλαδή οι μεν χωρικοί εμφανίζονται ριζοσπαστικοί και οι φεουδάρχες υπέρμαχοι της «παράδοσης». Τελικά δεν μπορεί να επιτευχθεί συμφωνία μεταξύ των δύο πλευρών και στέλνονται αντιπροσωπείες στην Πόλη όπου αποφασίζεται οι φόροι να καταβάλλονται ξεχωριστά για το Κάστρο και ξεχωριστά για τους άλλους (26).
Από τα μέσα του 18ου αιώνα και έπειτα έχουμε μία βασική στροφή στη συγκρουσιακή διαδικασία. Ενώ παλαιότερα είχαμε από τη μία μεριά τους Λατίνους ευγενείς και από την άλλη τους Έλληνες ευγενείς και τους χωρικούς, πλέον οι Έλληνες προεστοί και Λατίνοι προεστοί εμφανίζονται ενωμένοι ενάντια στους χωρικούς. Σε μία συμφωνία που γίνεται το 1736 οι χωρικοί καταφέρνουν να αποσπάσουν ορισμένα δικαιώματα από τα Κοινά του Μπούργου και του Κάστρου (27) την οποία όμως παράβαιναν συστηματικά οι προεστοί. Αλλά και οι χωρικοί, σε πολλές περιπτώσεις, αρνούνταν να καταβάλουν τις προσόδους στους φεουδαλικούς ιδιοκτήτες (28).
(1) Δεν μπορούμε να δεχτούμε τον χαρακτηρισμό Φεουδαλικοί άρχοντες διότι παραπέμπει σε δουλοκτητικό τρόπο παραγωγής.
(2) Ο Πιαλή Αγάς ήταν χριστιανός εξωμότης και μάλιστα ήταν αυτός που είχε διώξει του γενοβέζους από την Χίο και αργότερα ο ίδιος έδιωξε τους Φράγκους δούκες από την Νάξο (βλέπε William Miller, Η Φραγκοκρατία στην Ελλάδα, 1997-Ελληνική Γράμματα, σελ. 700
(3) Είναι πολύ πιθανό η περιοχή του Σκαδού Μέσης να άνηκε στην Κωμιακή εκείνη τη περίοδο
(4) Ζερλεντής 1925: 47-49 επίσης Κεφαλληνιάδης 1996: 391
(5) Εθνική Βιβλιοθήκη, τμήμα χειρογράφων, Νάξος Ξ1, 27, Ξ32, Ξ48, Ξ52, επίσης Ξ2, Ξ67, Ξ110 (περιέχονται στο Κεφαλληνιάδης 1996)
(6) Ζερλέντης 1925: 64-66
(7) Βλέπε Κεφαλληνιάδης 1996: 378-393 επίσης Ζερλέντης 1925
(8)Για την συνθήκες διαβίωσης των χωρικών βλέπε Ζερλέντης 1925, Kasdagli 1996, Πρωτονοτάριου Ν.Α., Το αγροτικόν ζήτημα και οι Φράγκοι της Νάξου, 1945-Αθήνα
(9) Ταχίρι=είσπραξη
(10) Αν και το κατάστιχο έγραφε 783 χανέδες η πρόσθεση έβγαζε 803. Νίκος Βέης, Η Τσακωνική εποίκισις εν Νάξω, 1949-Ναξιακό Αρχείο, έτος Β, Ιανουάριος Απρίλιος 1949, τεύχος 15 (περιέχεται στον Α τόμο Ναξιακού Αρχείου 1947-1949: 189-190- γενάδιος Βιβλιοθήκη). Από τους 803 χανέδες οι 157 είναι στο Μπούργος, οι 99 στο Κάστρο και οι υπόλοιποι στα χωριά (Απεράθου 119)
(11) Γενικά αρχεία του κράτους, χειρόγραφο Β΄ 200 Νίκος Κεφαλληνιάδης1996: 380
(12) Γενικά αρχεία του κράτους, Γενική Γραμματεία, φ. 28 Εμπερ. 8-3-1828 Κεφαλληνιάδης 1996:
(13) Βακαλόπουλος Κωνσταντίνος, Η επαναστατημένη Ελλάδα Ηπειρωτική και Αιγαίο μεταξύ του 1826-1829, σελ. 118. Αναφέρονται ότι καλλιεργούνται ακόμα στο νησί φοινικιές, δαμασκηνιές και άσπρες και κόκκινες μουριές (M. Pitton de Tournefort, Re;lation d`un voyage de Levant fait par ordre du roi, 1717-Amsterdam, σελ 81 ep;ishw G-A. Olivier, Voyage dans l`Empire Othoman, τομος 2, σελ. 172-174
(14) Kasdagli Aglaia: Land and marriage settlements in the Aegean, 1999-Veniche, Σελ.. 43
(15) Για τα βάσανα ων χωρικών της Ναξιάς γενικά από τις απαιτήσεις των Φεουδαρχών βλέπε Μαρκόπολις:1893, Ζερλέντου 1925 Kasdagli 1986
(16) Μελισσινός 1959: 132 Ζερλέντης 1925: 24-25
(17) Μαρκόπολις 1893: 10-11. Το 1623 ο οικονόμος της εκκλησίας της Δρυμαλίας του οίκου των Πολιτών (έλληνες προεστοί) ζήτησε και πέτυχε την αποκοπή των εντριτειών αλλά οι Λατίνοι πέτυχαν την κατάργηση της απόφασης (Ζερλέντης 1925: 25-27)
(18) Μελισσινός 1959: 133
(19) Μαρκόπολις 1893: 20 Ζερλέντης 1925: 68-72
(20) Μαρκόπολις 1893: 1 Σε αντίποινα οι Κόκκοι σκότωσαν τον πεθερό του Μπαρότζη Ολλανδό πρόξενο στη Νάξο Χρουσινό Κορονέλλο 24-7-1689 (Μαρκόπολις 1893: 20) Βεβαίως ο Κορονέλλος είχε σκοτώσει πριν αρκετά χρόνια (1669) και έναν άλλο έλληνα προεστό τον Στέφανο Κανδιώτη (Ζερλέντης 1922: 39)
(21) Μαρκόπολις1893:1
(22) Σχετικά με τους τόπους Κουτζοχεράδο, Τζυκαλαριό, Δαμαριώνας, Φιλώτι, Μονή, Σίφωνες, Κεραμωτή, Κινίδαρος, Βόθροι, Κομνιακή, Σαγγριά, Ποταμιά, Μέλανες και Απεράθου
(23) Οι Ενγκαριές ήταν περιοχές σπαρμένες απαγορευμένες για τα ζώα. Από την λέξη εν καιρώ (Βλέπε Ζευγώλη Γ.Δ. Ποιμενικά της Νάξου , περιοδικό «Λαογραφία» τεύχος 15, 1953, σελ. 85)
Σύμφωνα με διήγηση του Στέφανου Κεραμιώτη το 1979 στην περιοχή της Κωμιακή υπήρχαν τέσσερις ενγκαριές (Απόλλωνα, Αγιά, Κανά, Φανερωμένη) που σπέρνονταν εναλλακτικά ενώ στις άλλες δύο βοσκούσαν τα ζώα (Σφακιανός Νίκος, Παραδοσιακή τεχνική και έθιμα: η καλλιέργεια και αποθήκευση του κριθαριού στη Νάξο, «Κυκλαδικά θέματα», τεύχος 4, Σεπτέμβριος-Οκτώβριος 1984, σελ. 220)
(24) Ζελρέντης 1925: 77-79
(25) Ζερλέντης 1925: 79-81
(26) Μελισσινός 1959: 134-135
(27) Ζερλέντης 1925: 23 επίσης Ζευγώλης 1947: 143
(28) Μελισσινός 1959: 135 Ζερλέντης 1925: 93-95
Πηγή: Χρήστος Σιδερής ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΚΗ ΧΩΡΗΤΙΚΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΠΑΡΑΓΩΓΙΚΗΣ ΔΟΜΗΣ ΚΑΙ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗ ΣΤΗΝ ΒΟΡΕΙΑ ΟΡΕΙΝΗ ΝΑΞΟ ΑΠΟ ΤΟΝ 19Ο ΑΙΩΝΑ ΜΕΧΡΙ ΤΙΣ ΜΕΡΕΣ ΜΑΣ
. Οι Βόθροι (Κεραμωτή, Αμμόμαξη, Τρικοκκιές και ίσως Σκαδός (3)) παρουσιάζονται το 1541 ως αφεντότοπος του αυθέντη Τζιας, κυρίου Γιαννούλη Γοζαδίνο ο οποίος τον ανέθεσε σε έναν ντόπιο τον Μανώλη Κοχλιό με την προϋπόθεση βέβαια να εισπράττει τους φόρους για λογαριασμό του. Τον 17ο αιώνα η περιοχή πέρασε στην ιδιοκτησία των Μπαρότζη και Κορονέλλο και στις αρχές του 18ου αιώνα στους Σομαρίπα (4).
Οι τόποι της Κομνιακής μέχρι το 1660 άνηκαν στην Μαργέτα Σφόρτζα Κάστρη (γυναίκα του Φραντζέσκου Κορονέλλου) όταν και τους πούλησε στον Φραντζέσκο Μπαρότζη για 900 ρεάλια. Μέχρι και το 1835 τουλάχιστον ένα μέρος της Κωμιακής παρέμεινε στην ιδιοκτησία της οικογένειας Μπαρότζη εκτός από τον τόπο του Κανά και μερικά ακόμα κτήματα που δόθηκαν ως προίκα στο Φίλιππο Γριμάλδι όταν παντρεύτηκε την Βιολάντα Καρλ Ντερέμου(5).
Το 1670 (11-5-1670) η περιοχή χωριζόταν στα εξής τιμάρια (Βουνά, Εντριτείαις και Πάσκουλα) (6).
Αμμόμαξη Νικολέτος Σομαρίπας 1000 άσπρα
Βόθροι Χρουσή Σομαρίπα 1000 άσπρα
Μέση Τζιορτζέτος Μπαρότζης 2400 άσπρα
Κομνιακή Φρατζέσκος Μπαρότζης 2400 άσπρα
Αγιά Μοναστήρι 400 άσπρα
Κανάς Γιάκουμος Καστρής 1000 άσπρα
Σκεπόνη Μάρκος Κορονέλος 1000 άσπρα
Κεραμωτή Γιάκουμος Γριμάλτις, Τζαμπάτης 900 άσπρα
Σίφωνες Τζανές Γιουστινάκης και Σουλτάνα 1300 άσπρα
Τα τιμάρια άλλαζαν χέρια κατά καιρούς από μεταβιβάσεις ή γαμήλιες συμφωνίες (7) αλλά η εκμετάλλευση των χωρικών συνεχιζόταν παρά τις όποιες αλλαγές (8).
Σε Ταχίρι (9) (φορολογικό κατάστιχο) του 1708 τα χωριά της Βόρειας Ορεινής Νάξου έχουν τους ακόλουθους χανέδες (οίκους):
χοριά Βόθροι και Τρικοκές 13
Σκάδος 16
Κομηακί 21
Σήφοναις κ(αι) Κεραμοτή 6
συνολικά 56 χανέδες σε σύνολο νήσου 803 (ή 783)(10) . Δηλαδή το 1708 μόλις το 7% των «οίκων» του νησιού βρισκόταν στην βόρεια ορεινή Νάξο. Αν ο πληθυσμός του νησιού ήταν περίπου 7.000 τότε ο πληθυσμός όλης της βόρειας ορεινής Νάξου δεν πρέπει να ξεπερνούσε τα 500 άτομα. Σε αυτή την απογραφή λογικά η Αμόμμαξη περιλήφθηκε στις Τρικοκκιές διότι εμφανίζεται στην φορολογική λίστα του 1719.
Το 1757 Στους Βόθρους (Τρικοκκιές, Σκαδό) έχουμε 62 φορολογήσιμους κάτοικους, η Κομνιακή 69 και οι Σίφωνες-Κεραμωτή 11 (11). Η φορολογήσιμη παραγωγή φαίνεται να αποτελείται κυρίως από σιτάρι, μιγάδι, λίγο αρακά και κουκιά. Οι 116 φορολογήσιμοι κάτοικοι στους Βόθρους-Κομνιακή δηλώνουν 326 χωράφια (2 εμφανίζονται αποθαμένοι) περίπου 3 αγροτεμάχια ανά εκμετάλλευση (οίκο). Χαρακτηριστικό είναι ενώ οι άκληροι στους Βόθρους είναι 3, ο αριθμός τους φτάνει τους 11 στην Κομνιακή.
Το 1828 οι πρόσοδοι από την βόρεια ορεινή Νάξο φαίνεται να αφορούν στο μεγαλύτερο τους μέρος την εκμετάλλευση του σμυριγλιού. Ενώ τα χωριά καταβάλουν 6.740 γρόσια συνολικά (Κωμιακή 3.340, Τρικοκκιές-Σκαδός, 3.150, Κεραμωτή 250) οι πρόσοδοι από το σμυρίγλι έφταναν τα 12.700 γρόσια (12). Για την ίδια περίοδο στην πρώτη θέση ανάμεσα στα εξαγώγιμα προϊόντα του νησιού αναφέρεται η σμύριδα (μαζί με το τυρί, το κρασί, τα εσπεριδοειδή, τα σιτηρά, τις ελιές και το κίτρο) (13).
Από τους φορολογήσιμους κάτοικους από τον 16ο μέχρι τον 18ο αιώνα δεν μπορούν να συναχθούν συμπεράσματα για τον πληθυσμό της βόρειας ορεινής Νάξου αυτή τη περίοδο. Το νούμερο πάντως θα πρέπει να είναι εξαιρετικά μικρό (περίπου 500 κάτοικοι) καθώς ακόμα και η Απείρανθος που θεωρείτο μεγάλο χωριό υπολογίζεται ότι δεν μπορεί να αριθμούσε πάνω από μερικές εκατοντάδες κατοίκους (14).
Καθ` όλη την περίοδο της «Φραγκοκρατίας» οι κάτοικοι της βόρειας ορεινής Νάξου υπέφεραν πολύ από τους φεουδαλικούς άρχοντες (15). Η κατάληψη του νησιού από τους Οθωμανούς δημιούργησε κάποιες ελπίδες που όμως αποδείχτηκαν μάταιες, διότι οι Οθωμανοί το μόνο που τους ενδιέφερε ήταν να εισπράττουν τους φόρους. Το 1537 και μετά την κατάληψη του νησιού από τον Μπαρμπαρόσα, ένας ιερέας, εν ονόματι Θεωνάς, επιχειρεί να ξεσηκώσει τον λαό ενάντια στους Φεουδάρχες αλλά απελαύνεται αφού παρά την προσάρτηση του νησιού στην Οθωμανική αυτοκρατορία οι Κρίσπι παραμένουν στην εξουσία (16).
Σε πολλές ακόμα περιπτώσεις οι χωρικοί επιχείρησαν να προβάλουν διεκδικήσεις με την υποστήριξη των ελλήνων προεστών (17). Το 1670 ο ξεσηκωμός των χωρικών ενάντια στους φεουδάρχες με πρωτοστάτη το Κωνσταντίνο Κόκκο καταλήγει με την φυλάκιση του τελευταίου (18).
Το 1687 έχουμε νέες ταραχές και πάλι με μπροστάρη τον Κόκκο που απευθύνεται στον Ναύαρχο της Βενετικής Δημοκρατίας Μοροσοζίνη (19). Ο Λατίνος Φραγκίσκος Μπαρότζης μαζί με τον υποτακτικό του Θωμά Παραρά και τον Κωμιακίτη Γεώργη του Μυλωνά που ήταν υπηρέτης του πεθερού του στήνει ενέδρα και δολοφονεί τον Έλληνα προεστό Κωνσταντίνο Κόκκο (20). Λίγα χρόνια αργότερα οι Φράγκοι προεστοί φαίνεται να έχουν αφήσει τον Γεώργη του Μυλωνά να τρομοκρατεί του χωρικούς. Σε μία επιστολή του 1692 «εις πάσα υψηλότατο και δικαιότατο κριτήριον όπου θέλει αναφερθεί το παρόν» γράφουν:
«Αδικημένοι, παραπονεμένοι και ξεκουμπισμένοι εμείς όλοι οι Κωμιακίτες και Βοθριάτες και άλλα λοιπά χωριά και φτωχολογιά του νησιού Αξίας από τες αδικίες και κλεψιές, σασιναμέντα, φονικά και άλλα κακά όπου καθημερινώς μας κάμνει ο Γεώργης του Μυλωνά (.. ..) έτσι όλοι συμφωνισμένοι με μαρτυρίες έμπροσθεν εμένα του υπογράφοντος γραφέου και αξιόπιστων μαρτύρων λέσιν και ομολογούσιν πως είναι κακός και άτυχος άνθρωπος και κλαίουν και φωνάζουσι δικαιοσύνη εις πάσα υψηλότατο και δικαιότατο κριτήριον όπου θέλει αναφερθεί το παρόν (.. .. ) δια τούτο, όλοι εμείς υποκάτωθεν του χωριού υπογεγραμμένοι μαζί με τον εφημέριον και γέροντες, άνδρες, γυναίκες, παιδιά, τον εκαταμαρτυρούμε σασίνο (δολοφόνο), κλέφτη και φονιά και άτυχον και κακό άνθρωπον, καταδότη και εχθρόν της αλήθειας και έτσι όσοι ηξέρουν γράμματα υπογράφουν» (21).
Το 1719 τα χωριά (22) του νησιού (μεταξύ των οποίων και αυτά της ΒΟΝ) στέλνουν μια επιστολή διαμαρτυρίας προς τους φεουδάρχες. Το ύφος αυτής της επιστολής, σε αντίθεση με τη μεμψιμοιρία που απέπεμπε η προηγούμενη είναι διεκδικητικό:
«Πρώτο να κοπούν τα τέλητα πάσκουλα.
Στα χωρία ενγγκαριές (23) να μην κάνουν των αρχόντω
Καπριάτικα να μην παίρνουν.
Στα λέφτερα πράμματα να μην πεχερίζωνται.
Τα μετάξια να τα δεκατίζουν οι βοηβοντάδες του κάθε χωριού και τα φύλλα που μαζόνουν από κεσίμνια να τα πλερώνουν.
Σε όσα πράγματα εβρίσκουνται αγριλιές και ελιές εντριτεμμένες και κεντριστούνε να γροικούνται των νοικοκυραίων οπούνε το πράμμα και να μετρούνται ως καθώς μετράται και η γης του ιδίου πραμμάτου τόσον και οι ελιές..
Τα έξοδα όπου γίνουντε στες αφεντείες να μοιράζονται στο τρίτο.
Τα πράγματα όπου ένε μέσα στους τόπους να μην σηκόνουνται από τους νοικοκύριδες.
Τα ζωντόβολα όπου εβρίσκουνται μέσα στους τόπους τα ασφράγιστα να μην τα παίρνουν οι άρχοντες αλλά ναναι των νοικοκυρών όπου τάχουν.
Τα δερματικά να ταφίνουν οι νοικοκύριδες των πραμμάτων εκείνω πούνε το διατεταγμένο, βγάνοντας από 15 δεμάτια να παίρνη το ένα , να πηγαίνουν οι δεργάτες να τον παίρνουν ομπρός στους νοικοκύριδες
Το μετριτικό να βγαίνει από πάνω των αρχόντων ηγούν εις τους τόπους.
Τες μέλισσες όπου ένε εις τα χωριά και στα λέφτερα πράμματα να πληρώνου το χαράτζι τως το κάθε χωριό στον βοιβόντα.
Σε κάθε 10 ζώα ή πρόβατα να δων ένα δεκάρι τυρί εκείνου πώχει τον τόπο, ήγουν διά τα κοστούδια γροικάτε.
Τα πράμματα τα δεντρολογημένα των Αργιώ και τ`αμπέλια Κοζάκης και στα Τζιμαούρι, μαντρί να μην εμπαίνει μέσα και αν γίνη, σκότωμα να ένε του νοικοκύρου πούνε το πράμμα, τόσον να γροικούνται και τα λιβάδια Πολιχνίου.
Ξύλα άγρια και κλαδιά φωτιάς, βελάνια, αγριελιές, κουντουρούδια να μην εμποδίζουνται από εκείνους που έχουν τους τόπους και να τα παίρνουν ελεύθερα όλοι οι ραγιάδες.
Σκότωμα να μην γίνεται απαράδοτο.
Τα περιβολιασμένα πράγματα δεργατικό να μη δώνουν.
Όποιος ραγιάς ήθελε φυτέψει αμπέλι ή χωράφι να τραφοκοπήση να ένε νοικοκύρις και εμπόδια να μην έχη από τίνα τόσον και σε εντριτεμμένα.
Σμυρίγλι να είναι ελεύθερο των κοπιαστάδω
Τον τόπο του Φαναρίου και Αγίας Κυριακής και Αγίου Ηλία τα λεύθερα να τα σπέρνουν όποντες θέλουν οι ραγιάδες.
Του Δανακού τα περιβόλια να είναι λεύθερα να μην εμπαίνει μανδρί μέσα (24)»
Η απόκριση των φεουδαρχών στα περισσότερα αιτήματα των χωρικών ήταν αρνητική:
«δια τα τέλητα το κάμνομεν σπάτι με τες όμοιες των μαρτυρίες, πως είναι γονικά μας μούλκια και παλαιό μας ζάπτι από τους προγονέους μας εώς και την σήμερον πριν τον ταχριτζί και μετέπειτα τον ταχριτζί, διατί τον καιρόν όπου εχτίζουνταν τα σπίτια έστοντας η γης εδική μας επαίρναμε το δικαίωμα μας καθώς φαίνεται η απόφασι της κραταιάς βασιλείας, διά το οποίον πλερόνομεν το βασιλικό δόσιμον καθώς εγνώρισεν η βασιλεία
Δια τα καπριάτικα, έχοντας κάπρο και βόσκοντας και εις τα πάσκουλα του καθενός κράτησιν έχουν να τα δίνουν ωσάν παλιόν ζάπτι των προγονέων μας.
Δια τα λεύτερα όσα εθέλαν αποδείξη με δίκαιες και νόμιμες απόδειξες να είναι εδικά τως.
Στα μετάξια όπου γίνουνται από κεσίμνια πάντα τα εδεκάτιζαν εκείνοι που είχαν τα κεσίμνια και από τινά δεν είχαν κανένα εμπόδιο, τόσο πρι το ταχίρι ωσάν και ύστερα εώς την σήμερον.
Δια αγριλιές όπου κεντρίζουνται ελιές γροικούνται των αφεντοτόπω καθώς διαλαμβάνει η απόφασι της βασιλείας, άγρια και ήμερα δέντρα και στες αφέντικες ελιές δεν έχει να κάμη ο κοπιαστής μόνο εις τες μισιάρικες παίρνει ο κοπιαστής τες εμισές και ο αφεντότοπος τες άλλες μισές κατά το ζάπτι μας το γονικό εώς την σήμερο.
Δια τα πράγματα τα ντριτεμμένα κατά το παλαιό αντέτι όντας ήθελαν τα αφίση να παιράσουν τέσσαροις χρόνοι να μη τα σπέρνουν έχει θέλημα ο αφεντότοπος να τα δίνει αλλονώ κοπαδιαστάδω να λαβένει το δικαίωμα του καθώς και αφτός πλερόνει της βασιλείας το κεσίμι δια να μην έχη ζημιά.
Δια τα ασφράγιστα ζωντόβολα ζάπτι παλαιό εστάθη γενόμενο ενούς χρόνου και δεν ήθελεν έσθαι σφραγισμένο έχει εξουσία ο αφεντότοπος να το πιάνει, και εώς την σήμερον έτρεξαν έτζι.
Δια τα δεργατικά πάντα από δέκα δεμάτια αγγίζει τω εργατώ το ένα.
Διά το μετριτικό να βγαίνει από τον αφεντότοπο μετά χαράς, μα να μην εμπορή να θερίζη δίχως το θέλημα του αφεντοτόπου και νάνε ο δεργάτης εκεί να μετρά τα δεμάτια και να μην εμπορή να κοπανήσει (Σημ συγ. Κοπάνιζαν τα στάχια γιατί δεν είχαν γεννήματα)
Διά τζοί μέλισσες οπούνται στα λεύτερα ας πλερόνουν το δόσιμο τως του βοιβόντα.
Δια τα κουστούδια οπού βόσκουν μέσα στους τόπους λογάται ωσάν νοίκι του σπιτιού, και είνε αντέτι παλαιό να πλερώνει από πάσα δέκα το ένα.
Διά τα πράμματα τα δεντρολογημένα τόσο ένε υποκείμενα εις την βοσκήν ωσάν και εις το σκότωμα, ωσάν και τάλλα κατά την απόφασι της βασιλείας, εκείνα που ένε μέσα εις τους τόπους.
Ξύλα της φωτιάς και κλαδιά εώς την σήμερο τινάς δεν τους αμπόδισε, δια τα βελάνια μαζώνοντας ο νοικοκύρης εκείνα που του χρειάζονται ας έχουν θέλημα οι κοπιαστάδες να τα μαζώνουν τόσον και δια τες αγριλιές.
Δια τα σκοτώματα αφόντις διαλαληθή να παντησή ο καθένας τα ζωντόβολα του, ύστερα έχει θέλημα και άδεια ο νοικοκύρις στα πράμματα τα τραφοκοπημένα να σκοτώνη, δια να παντάται τόσον το ουσούρι του αφέντη μπέγι ωσάν και των ίδιων των νοικοκυρών.
Δια τα αμπέλια και χωράφια όπου ζητούν να τραφοκοπούν μέσα εις τους τόπου δεν εμπορούν να τα κάμουν επειδή αμποδίζουν την βοσκή των ζωντοβόλων.
Δια το τζυκαλόχωμα τινάς δεν αμποδίζει ξέχως να γίνεται ζημιά τινός. δια το σμυρίγλι φανερόν πράμμα είνε από παλαιόθες πως είνε δικαίωμα των αφεντότοπω.
Διά τα λέφτερα που ήθελαν φανερώση δίκαια, Φαναρίου, Αγίας Κυριακής και Αγίου Ηλία να μην εμπορούν να σπέρνουνται παρά τον καιρό που σπέρνουνται οι τόποι μην εμπορόντας να απαντηχτού δίχως ναναι σπαρμένοι οι τόποι.
Δια τα περιβόλια του Δανακού λείποντας η βοσκή ο αφεντότοπος δεν έχει άλλο παρά το πάσκουλο, διά το οποίο πλερόνει το βασιλικό κεσίμι μη έχοντας το πάσκουλο δεν του απομένει τίποτις(25).
Είναι φανερό από τον παραπάνω διάλογο των χωρικών με τους φεουδάρχες ότι οι χωρικοί διεκδικούν ορισμένα δικαιώματα που δεν είχαν παλαιότερα και οι φεουδάρχες στηρίζονται σε όσα ίσχυαν στην εποχή των προγόνων τους για να υποστηρίξουν την θέση τους. Δηλαδή οι μεν χωρικοί εμφανίζονται ριζοσπαστικοί και οι φεουδάρχες υπέρμαχοι της «παράδοσης». Τελικά δεν μπορεί να επιτευχθεί συμφωνία μεταξύ των δύο πλευρών και στέλνονται αντιπροσωπείες στην Πόλη όπου αποφασίζεται οι φόροι να καταβάλλονται ξεχωριστά για το Κάστρο και ξεχωριστά για τους άλλους (26).
Από τα μέσα του 18ου αιώνα και έπειτα έχουμε μία βασική στροφή στη συγκρουσιακή διαδικασία. Ενώ παλαιότερα είχαμε από τη μία μεριά τους Λατίνους ευγενείς και από την άλλη τους Έλληνες ευγενείς και τους χωρικούς, πλέον οι Έλληνες προεστοί και Λατίνοι προεστοί εμφανίζονται ενωμένοι ενάντια στους χωρικούς. Σε μία συμφωνία που γίνεται το 1736 οι χωρικοί καταφέρνουν να αποσπάσουν ορισμένα δικαιώματα από τα Κοινά του Μπούργου και του Κάστρου (27) την οποία όμως παράβαιναν συστηματικά οι προεστοί. Αλλά και οι χωρικοί, σε πολλές περιπτώσεις, αρνούνταν να καταβάλουν τις προσόδους στους φεουδαλικούς ιδιοκτήτες (28).
(1) Δεν μπορούμε να δεχτούμε τον χαρακτηρισμό Φεουδαλικοί άρχοντες διότι παραπέμπει σε δουλοκτητικό τρόπο παραγωγής.
(2) Ο Πιαλή Αγάς ήταν χριστιανός εξωμότης και μάλιστα ήταν αυτός που είχε διώξει του γενοβέζους από την Χίο και αργότερα ο ίδιος έδιωξε τους Φράγκους δούκες από την Νάξο (βλέπε William Miller, Η Φραγκοκρατία στην Ελλάδα, 1997-Ελληνική Γράμματα, σελ. 700
(3) Είναι πολύ πιθανό η περιοχή του Σκαδού Μέσης να άνηκε στην Κωμιακή εκείνη τη περίοδο
(4) Ζερλεντής 1925: 47-49 επίσης Κεφαλληνιάδης 1996: 391
(5) Εθνική Βιβλιοθήκη, τμήμα χειρογράφων, Νάξος Ξ1, 27, Ξ32, Ξ48, Ξ52, επίσης Ξ2, Ξ67, Ξ110 (περιέχονται στο Κεφαλληνιάδης 1996)
(6) Ζερλέντης 1925: 64-66
(7) Βλέπε Κεφαλληνιάδης 1996: 378-393 επίσης Ζερλέντης 1925
(8)Για την συνθήκες διαβίωσης των χωρικών βλέπε Ζερλέντης 1925, Kasdagli 1996, Πρωτονοτάριου Ν.Α., Το αγροτικόν ζήτημα και οι Φράγκοι της Νάξου, 1945-Αθήνα
(9) Ταχίρι=είσπραξη
(10) Αν και το κατάστιχο έγραφε 783 χανέδες η πρόσθεση έβγαζε 803. Νίκος Βέης, Η Τσακωνική εποίκισις εν Νάξω, 1949-Ναξιακό Αρχείο, έτος Β, Ιανουάριος Απρίλιος 1949, τεύχος 15 (περιέχεται στον Α τόμο Ναξιακού Αρχείου 1947-1949: 189-190- γενάδιος Βιβλιοθήκη). Από τους 803 χανέδες οι 157 είναι στο Μπούργος, οι 99 στο Κάστρο και οι υπόλοιποι στα χωριά (Απεράθου 119)
(11) Γενικά αρχεία του κράτους, χειρόγραφο Β΄ 200 Νίκος Κεφαλληνιάδης1996: 380
(12) Γενικά αρχεία του κράτους, Γενική Γραμματεία, φ. 28 Εμπερ. 8-3-1828 Κεφαλληνιάδης 1996:
(13) Βακαλόπουλος Κωνσταντίνος, Η επαναστατημένη Ελλάδα Ηπειρωτική και Αιγαίο μεταξύ του 1826-1829, σελ. 118. Αναφέρονται ότι καλλιεργούνται ακόμα στο νησί φοινικιές, δαμασκηνιές και άσπρες και κόκκινες μουριές (M. Pitton de Tournefort, Re;lation d`un voyage de Levant fait par ordre du roi, 1717-Amsterdam, σελ 81 ep;ishw G-A. Olivier, Voyage dans l`Empire Othoman, τομος 2, σελ. 172-174
(14) Kasdagli Aglaia: Land and marriage settlements in the Aegean, 1999-Veniche, Σελ.. 43
(15) Για τα βάσανα ων χωρικών της Ναξιάς γενικά από τις απαιτήσεις των Φεουδαρχών βλέπε Μαρκόπολις:1893, Ζερλέντου 1925 Kasdagli 1986
(16) Μελισσινός 1959: 132 Ζερλέντης 1925: 24-25
(17) Μαρκόπολις 1893: 10-11. Το 1623 ο οικονόμος της εκκλησίας της Δρυμαλίας του οίκου των Πολιτών (έλληνες προεστοί) ζήτησε και πέτυχε την αποκοπή των εντριτειών αλλά οι Λατίνοι πέτυχαν την κατάργηση της απόφασης (Ζερλέντης 1925: 25-27)
(18) Μελισσινός 1959: 133
(19) Μαρκόπολις 1893: 20 Ζερλέντης 1925: 68-72
(20) Μαρκόπολις 1893: 1 Σε αντίποινα οι Κόκκοι σκότωσαν τον πεθερό του Μπαρότζη Ολλανδό πρόξενο στη Νάξο Χρουσινό Κορονέλλο 24-7-1689 (Μαρκόπολις 1893: 20) Βεβαίως ο Κορονέλλος είχε σκοτώσει πριν αρκετά χρόνια (1669) και έναν άλλο έλληνα προεστό τον Στέφανο Κανδιώτη (Ζερλέντης 1922: 39)
(21) Μαρκόπολις1893:1
(22) Σχετικά με τους τόπους Κουτζοχεράδο, Τζυκαλαριό, Δαμαριώνας, Φιλώτι, Μονή, Σίφωνες, Κεραμωτή, Κινίδαρος, Βόθροι, Κομνιακή, Σαγγριά, Ποταμιά, Μέλανες και Απεράθου
(23) Οι Ενγκαριές ήταν περιοχές σπαρμένες απαγορευμένες για τα ζώα. Από την λέξη εν καιρώ (Βλέπε Ζευγώλη Γ.Δ. Ποιμενικά της Νάξου , περιοδικό «Λαογραφία» τεύχος 15, 1953, σελ. 85)
Σύμφωνα με διήγηση του Στέφανου Κεραμιώτη το 1979 στην περιοχή της Κωμιακή υπήρχαν τέσσερις ενγκαριές (Απόλλωνα, Αγιά, Κανά, Φανερωμένη) που σπέρνονταν εναλλακτικά ενώ στις άλλες δύο βοσκούσαν τα ζώα (Σφακιανός Νίκος, Παραδοσιακή τεχνική και έθιμα: η καλλιέργεια και αποθήκευση του κριθαριού στη Νάξο, «Κυκλαδικά θέματα», τεύχος 4, Σεπτέμβριος-Οκτώβριος 1984, σελ. 220)
(24) Ζελρέντης 1925: 77-79
(25) Ζερλέντης 1925: 79-81
(26) Μελισσινός 1959: 134-135
(27) Ζερλέντης 1925: 23 επίσης Ζευγώλης 1947: 143
(28) Μελισσινός 1959: 135 Ζερλέντης 1925: 93-95
Πηγή: Χρήστος Σιδερής ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΚΗ ΧΩΡΗΤΙΚΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΠΑΡΑΓΩΓΙΚΗΣ ΔΟΜΗΣ ΚΑΙ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗ ΣΤΗΝ ΒΟΡΕΙΑ ΟΡΕΙΝΗ ΝΑΞΟ ΑΠΟ ΤΟΝ 19Ο ΑΙΩΝΑ ΜΕΧΡΙ ΤΙΣ ΜΕΡΕΣ ΜΑΣ
Subscribe to:
Posts (Atom)
