Βόρεια Ορεινή Νάξος . Δημογραφικές εξελίξεις (1858-1940)

Στην απογραφή του 1861 περισσότερος από τον μισό πληθυσμό της περιοχής (1871 άτομα) συγκεντρώνεται στην Κωμιακή (1005 άτομα) ενώ οι υπόλοιποι μοιράζονται στα σμυριδοχώρια (866 άτομα). Η αύξηση του πληθυσμού στην Κωμιακή από το 1844 φτάνει το 21% ενώ στα Σμυριδοχώρια είναι ακόμα μεγαλύτερη 25%.
Και ενώ στους έγγαμους παρατηρείται ισορροπία, οι άγαμοι άντρες είναι πολύ περισσότεροι από τις άγαμες γυναίκες (604 άντρες έναντι 484 γυναίκες). Και οι δύο περιοχές εμφανίζουν περίπου τις ίδιες «απώλειες» άγαμων γυναικών. Όπως παρατηρούμε στον πίνακα ηλικιών οι ηλικίες γυναικών που εμφανίζουν «απώλειες» είναι οι ηλικίες κάτω των 18 και η ηλικιακή ομάδα 40-50, δηλαδή γυναίκες λίγο πριν την ηλικία γάμου ή σε ηλικία γάμου και γυναίκες μεγαλύτερες.
Σε ότι αφορά το μέγεθος των οικογενειών, το 1835 -όπως είδαμε- είχαμε μέσο αριθμό μελών ανά οικογένεια 3,57 ενώ το 1838 ο μέσος όρος μελών πέφτει στο 3,4 αν υπολογίσουμε με βάση τον ολικό αριθμό των κατοίκων (τους δημότες που απογράφηκαν στον δήμο), ενώ ανεβαίνει (4 μέλη ανά οικογένεια) εάν υπολογίσουμε με βάση τον «αριθμό των κατοίκων» που λογικά περιλαμβάνει όλο τον νόμιμο πληθυσμό.
Ο αριθμός των οικογενειών είναι 475 (3,9 μέλη ανά οικογένεια. Ο αριθμός αυτός αφορά δημότες που απογράφηκαν στο δήμο. Στην Κωμιακή έχουμε λίγο πάνω από 4 μέλη ανά οικογένεια και στα Σμυριδοχώρια λίγο πάνω από 3,7 μέλη ανά οικογένεια.
Το 1870 εάν υπολογίσουμε με βάση τον ολικό αριθμό κατοίκων έχουμε 3,68 μέλη ανά οικογένεια ενώ αν υπολογίσουμε με βάση τον πραγματικό πληθυσμό τότε ο μέσος αριθμός μελών ανά οικογένεια είναι 4,5.

Ενδιαφέροντα για τις συνθήκες διαβίωσης είναι και τα στοιχεία που μας δίνει η απογραφή του αριθμού κατοικιών του 1861 και 1870 σε σύγκριση με τον αριθμό οικογενειών. Το 1861 (πίνακες 9 και 11 στο παράρτημα) έχουμε 475 συνολικά οικογένειες και 488 οικοδομές. Από τις 13 ακατοίκητες κατοικίες οι 6 είναι στη Κωμιακή και οι 7 στα Σμυριδοχώρια. Βεβαίως αναλογεί περισσότερο από μία οικοδομή ανά οικογένεια αλλά τίποτα δεν μας βεβαιώνει ότι όλες οι οικοδομές είναι σπίτια. Πολύ πιθανό κάποια από τα κτίσματα να είναι μητάτα ή αποθήκες ή σιδεράδικα ή κάτι ανάλογο.
Η απογραφή του 1870 είναι η πρώτη και μοναδική απογραφή του 19ου αιώνα που έχουμε στα χέρια μας και δίνει τόσο αναλυτικά στοιχεία, πλην όμως, σε επίπεδο δήμου. Γνωρίζοντας τον πληθυσμό της Κωμιακής συνάγουμε τον συνολικό πληθυσμό των Σμυριδοχωρίων. Η σύγκριση βέβαια γέρνει και πάλι σημαντικά υπέρ της Κωμιακής που εμφανίζει πληθυσμό μεγαλύτερο από όλα τα Σμυριδοχώρια μαζί (1144 έναντι 974- πίνακας 1). Από τους 2118 κατοίκους της περιοχής οι 1720 απογράφονται στα όρια του δήμου. Η απογραφή του 1870 εκτός από νόμιμο πληθυσμό (2237 κατοίκους) και τον πραγματικό πληθυσμό (2118) κατοίκους μας δίνει και «ολικό αριθμό των κατοίκων», εννοώντας όσους δημότες απογράφηκαν στα όρια του δήμου.
Επιβεβαιώνεται έτσι η υπόθεση που κάναμε για το αντίστοιχο μέγεθος στον ιατροστατιστικό πίνακα του 1938. Η αύξηση του πληθυσμού στη Κωμιακή είναι περίπου 14% μέσα σε 9 χρόνια ενώ στα Σμυριδοχώρια πάνω από 25%.
Παρά το ότι η αύξηση του πληθυσμού από το 1861 στο 1870 ανέρχεται στο 13%, το 1870 (πίνακας 11 στο παράρτημα) έχουμε μικρή μείωση του αριθμού των οικογενειών σε 468 που είναι πιθανό να υποδεικνύει μετανάστευση ολόκληρων οικογενειών. Σε αυτή την απογραφή δίνεται και ο αριθμός των κατοικημένων οικοδομών που επιβεβαιώνει ότι και στην απογραφή του 1861 οι κατοικημένες οικοδομές ήταν λιγότερες από 488. Το 1870 468 οικογένειες κατοικούν σε 435 οικοδομές ενώ 20 οικοδομές δεν είναι κατοικημένες. Το περίεργο είναι ότι υπάρχουν 33 λιγότερες οικοδομές από την απογραφή του 1861, στοιχείο που δύσκολα μπορεί να εξηγηθεί εκτός κι αν η αντίληψη του τι είναι οικοδομή άλλαξε από το 1861 (1).
Ανεξάρτητα από τις όποιες ανακρίβειες παρουσιάζονται στις απογραφές προκύπτει ότι υπάρχουν λιγότερες από μία οικοδομή ανά οικογένεια και παρά την πιθανολογούμενη βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης σε σχέση με τον προηγούμενο αιώνα, η κατάσταση είναι ακόμα σχετικά πρωτόγονη. Μεγάλες ομάδες ανθρώπων και ίσως περισσότερες από μία οικογένειες ζουν στο ίδιο σπίτι που πολλές φορές αποτελείται από ένα δωμάτιο. Την υπόθεση αυτή επιβεβαιώνει και η μαρτυρία του Άγγλού περιηγητή Theodore Bent ο οποίος επισκέφτηκε την Κωμιακή μια δεκαετία αργότερα και αναφέρεται στις πολύ άσχημες συνθήκες διαβίωσης και υγιεινής που συνάντησε εκεί (2). Είναι επίσης φανερό ότι η κτιριακή υποδομή των χωριών της βόρειας ορεινής Νάξου δεν ήταν ικανή να στεγάσει, μεταφορικά και κυριολεκτικά, τον πλεονάζοντα πληθυσμό.
Η σχέση αρσενικότητας το 1870 στο σύνολο των ηλικιών είναι αρκετά υψηλότερη από αυτή του 1961 (112:100). Στους έγγαμους (95:100) και στους χήρους (50:100) η σχέση είναι αντίθετη συνεπώς η θετική λοξότητα οικοδομείται από την τεράστια διαφορά στους άγαμους 121:100 που αποτελούν και τη μεγάλη πλειοψηφία στο σύνολο του πληθυσμού 55%. Θα πρέπει πάντως να σημειωθεί ότι ο υπολογισμός γίνεται όχι με βάση τον πραγματικό πληθυσμό αλλά με βάση τον ολικό αριθμό των κατοίκων της περιοχής, δηλαδή, όπως είπαμε, όσους δημότες απογράφηκαν στα όρια του δήμου.
Το πιο ενδιαφέρον ίσως στοιχείο που μας προσφέρει η απογραφή του 1870 είναι ο πίνακας με τον πληθυσμός ανά φύλα και ηλικιακές ομάδες που είναι ιδιαίτερα αναλυτικός. Ξεκινώντας από την ηλικιακή ομάδα 0-12 μηνών, φτάνουμε ανά πενταετία μέχρι τις κατηγορίες 95-100 και 100-άνω. Η ηλικιακή ομάδα 0-12 μήνες μας επιτρέπει να μάθουμε πόσες γεννήσεις αρρένων είχαμε την χρονιά πριν την απογραφή (μετρώντας από την στιγμή της απογραφής) και οι αριθμοί που παίρνουμε είναι 49 γεννήσεις αρρένων και 54 γεννήσεις θηλέων, συνολικά δηλαδή 103 γεννήσεις (3). Παρότι είδαμε πως η υψηλά λοξή υπέρ των ανδρών σχέση αρσενικότητας στηρίζεται στις διαφορές των άγαμων και των δύο φύλων στην ηλικιακή ομάδα 0-10 ετών η σχέση αυτή είναι 92:100 υπέρ των γυναικών. Στην ηλικιακή ομάδα 10-25 η σχέση αυτή μετατρέπεται σε 129:100, στην ηλικιακή ομάδα 25-50 σε 118:100 και στην ηλικιακή ομάδα άνω των 50 (148:100).
Τέλος, μόλις το 9% του πληθυσμού είναι εγγράμματο (191 άτομα) εκ των οποίων μόλις 4 γυναίκες που λογικά πρέπει να πήγαν σχολείο στη Χώρα όπου υπάρχει το μοναδικό σχολείο θηλέων. Πάντως το ποσοστό της βόρειας ορεινής Νάξου είναι περίπου ίδιο η υψηλότερο των άλλων δήμων (4) με εξαίρεση την Χώρα (5).

Μέχρι και το 1896 οι μισοί κάτοικοι της βόρειας ορεινής Νάξου (1.434 από τους 2.894) καταμετρούνται στην περιοχή της Κωμιακής. Οι υπόλοιποι μοιράζονται στα υπόλοιπα χωριά: 769 στην Κόρωνο (Βόθροι), 217 στην Κεραμωτή και 474 στο Σκαδό που περιλαμβάνει και τη Μέση. Ο πληθυσμιακός αυτός καταμερισμός συνάδει με τις εκτάσεις που διαθέτει η κάθε κοινότητα και υποδεικνύει ότι η βάση της παραγωγής, παρά τα όποια οφέλη από την εξόρυξη της σμύριδας, παραμένει στη βάση της αγροτική.
Ως τα τέλη του 19ου αιώνα τα επίνεια των ορεινών οικισμών στην βόρεια ορεινή Νάξο δεν κατοικούνται. Ο πρώτος πεδινός οικισμός που εμφανίζεται κατοικημένος στις στατιστικές είναι ο Απόλλωνας (6) που το 1889 έχει 10 κατοίκους. Αυτό βέβαια δεν αποκλείει ότι υπήρχαν εκεί κάποια μητάτα χρήσιμα για την χειμερινή διαμονή των βοσκών, την μεσημεριανή ξεκούραση όσων έρχονταν να φροντίσουν τα ποτιστικά και τις ενγγαριές. Ο Γκασέρ έγραφε για τον Απόλλωνα (7): «εδώ όλα είναι από μάρμαρο και τα περισσότερα με πέτρες που είχαν πελεκηθεί εδώ και 2.500 χρόνια και είχαν από τον ήλιο και τον αέρα σκουρύνει και γυαλίσει μέχρις ότου ύστερα, οι λίγοι ψαράδες κάτοικοι, έφτιαξαν από κυβικές πέτρες ένα μύλο στο λιμανάκι, λίγα τετράγωνα σπιτάκια, στάβλους για τις γίδες και περιέφραξαν τα αμπέλια τους». Πιθανά τα ίδια συνέβαιναν και με όλους τους παραθαλάσσιους μετέπειτα οικισμούς της Κωμιακής αλλά και τον Λυώνα.
Το 1907 για πρώτη φορά ο πληθυσμός Σμυριδοχωρίων ξεπερνάει αρκετά αυτόν της Κωμιακής (πίνακας 1 στο παράρτημα). Οι Βόθροι καταγράφουν αύξηση 31% (1008 έναντι 769) μέσα σε 11 χρόνια ενώ η αντίστοιχη αύξηση στο Σκαδό ξεπερνάει το 32% (627 έναντι 474). Αντίθετα ο πληθυσμός της Κωμιακής παραμένει σταθερός.
Από το 1907 μέχρι το 1920 οι Βόθροι σημειώνουν νέα αύξηση σχεδόν 32% ενώ ο πληθυσμός του Σκαδού-Μέσης παραμένει σχεδόν σταθερός (+3%) και ο πληθυσμός της Κωμιακής (Κορωνίδας) μειώνεται ελαφρά (-3%). Ο Απόλλωνας που παραμένει ο μοναδικός κατοικημένος παραθαλάσσιος οικισμός, αυξάνει λίγο τον πληθυσμό του (42 κατοίκους). Σε όλο αυτό το διάστημα (1896-1920) η Κεραμωτή αυξάνει τον πληθυσμό της κατά 11,5%.
Το 1920 έχουμε στα Σμυριδοχώρια 480 νοικοκυριά και 4,6 μέλη ανά νοικοκυριό ενώ στην περιοχή της Κωμιακής 336 νοικοκυριά και 4,1 μέλη ανά νοικοκυριό με βάση τον πραγματικό πληθυσμό, έχουμε δηλαδή μια διαφορά +0,5 μέλη ανά νοικοκυριό στην περιοχή των Σμυριδοχωρίων (8). Παρατηρούμε δηλαδή μια τάση προς αύξηση του μέσου αριθμού μελών ανά νοικοκυριό στα Σμυριδοχώρια από τις αρχές του 20ου αιώνα που είναι πολύ πιθανό να οφείλεται στην διεύρυνσης της παραγωγικής βάσης (βλέπε παρακάτω) και στην συνεχή αύξηση της γεννητικότητας.
Το 1928 παρατηρούμε μια νέα πληθυσμιακή έκρηξη. Η Κόρωνος (Βόθροι) φτάνει τους 1707 κατοίκους (+28%) ξεπερνώντας την Κωμιακή που και αυτή αυξάνει κάπως τον πληθυσμό της (+14%). Η Κεραμωτή σημειώνει αύξηση 14%, το Σκαδό 16% ενώ η Μέση καταγράφει την μεγαλύτερη αύξηση (+32%). Οι Κωμιακίτες, ξεπερνώντας τους αρχέγονους φόβους της πειρατείας, αρχίζουν να μετοικούν προς τις παράλιες περιοχές. Εκτός από το Σκεπόνι (18 κ.), του Μυρίση (27) και την μονή Φανερωμένης (23 κ.) που παλαιότερα ήταν κατοικημένες περιοχές και τον Απόλλωνα που ολοένα αυξάνει τον πληθυσμό του (88 κ.) δύο νέοι οικισμοί κάνουν την εμφάνιση τους: η Αγιά με 35 κατοίκους και η Χίλια Βρύση με 25.
Το 1940 έχουμε και νέα αύξηση του πληθυσμού στα Σμυριδοχώρια με εξαίρεση την Κεραμωτή που παρουσιάζει μείωση (-12%). Η Κόρωνος φτάνει στο υψηλότερο νούμερο της ιστορίας της (1903 κ. +11.5%) όπως και το Σκαδό (615 κ. +3%). Ο πληθυσμός της Κωμιακής παραμένει σχεδόν σταθερός (-2%) αλλά οι περισσότεροι οικισμοί εγκαταλείπονται. Ο Απόλλωνας μόνο αυξάνει κι άλλο τον πληθυσμό του (118 κ.) και αρκετός κόσμος καταφεύγει λόγω του πολέμου στη μονή Φανερωμένης (71 κ.).



(1) Παρατηρώντας τις εξελίξεις και στους υπόλοιπους δήμους από το 1861 στο 1870 θα δούμε ότι είναι εξαιρετικά διάφορες σε σημείο που να μην εξηγείται τόσο μεγάλη διαφοροποίηση. Στην Απείρανθο έχουμε τεράστια αύξηση των οικοδομών, στην Τραγέα μικρή αύξηση ενώ στους δήμους Νάξου και Βίβλου μείωση (πίνακες 9 και 11 –στο παράρτημα)
(2) Bent Theodore J., Cyclades or Life among the insular Greeks, 1885-London (Γενάδιος βιβλιοθήκη)
Ο Theodore Bent βρέθηκε στη Κωμιακή καλεσμένος κάποιου Κωνσταντινίδη για το σπίτι του οποίου λεει ότι ήταν το μοναδικό υποφερτό οίκημα σε όλο το χωριό. Τον υποδέχτηκε η κόρη του Κωνσταντινίδη, η Αθηνά η οποία όπως παρατηρεί ήταν πολύ όμορφη (αλλά μάλλον όλες οι κόρες του φαινόντουσαν όμορφες του Θεόδωρου) . Του έκανε πολύ άσχημη εντύπωση ο τρόπος με τον οποίο βολεύτηκε ο οδηγός του στο σπίτι και ακόμα χειρότερη η είσοδος ενός χωρικού τον οποίο χαρακτήρισε «αξιοθρήνητο και τσακισμένο από πυρετό χωρικό που ήρθε να παρακαλέσει για να του δώσουν κινίνο» τον οποίο προσκάλεσαν και κάθισε. Με πολύ κριτικό ύφος ο Bent διαπίστωσε μετά βλεδυγμίας ότι «ακόμα και ο πιο αφελής χωρικός που έρχεται στο σπίτι τον καλούνε μέσα και του προσφέρεται ρακί από την κυρία του σπιτιού» (Bent 1885: 360) Λεει ακόμα ο Bent (που του έκανε αληθινά πολύ κακή εντύπωση η Κωμιακή) ότι είναι ένα αξιοθρήνητο χωριό βοσκών που ζούνε σε χαμόσπιτα σαν τα ζώα και μάλιστα παραθέτει ένα περιστατικό που συνέβη κατά τη διαμονή του όταν ένα παιδάκι δυο χρονών πέθανε από πυρετό και οι γονείς του παιδιού έλεγαν πως ο θάνατος του οφειλόταν σε υπερφυσικά αίτια ενώ όλη η οικογένεια ζούσε σε ένα δωμάτιο σε άσχημες συνθήκες υγιεινής (Bent 1885: 361-362)
(3) Για την περίοδο 1865-1975 η υπολογιστική μέθοδος βάσει των μητρώων αρρένων (βλέπε παρακάτω) μας δίνει περίπου 70 γεννήσεις ανά έτος. Φυσικά οι 105 γεννήσεις και μάλιστα οι περισσότερες γεννήσεις θηλέων μπορεί να αποτελούν και τυχαία διακύμανση
(4) Απείρανθος 9,6%, Τραγέα 7,6%, Βίβλος 6,9% (Απογραφή πληθυσμού 1870, ως άνω)
(5) Η Χώρα Νάξου παρουσιάζει εξαιρετικά ποσοστά εγγράμματων για την εποχή. Το 36,6% είναι εγγράμματοι ενώ σχεδόν οι μισοί από τους εγγράμματους είναι γυναίκες 40,5%. (Βλέπε Απογραφή πληθυσμού 1870)
(6) Η Μονή Φανερωμένης έχει βέβαια 8 κατοίκους το 1886 και είναι παραθαλάσσια αλλά δεν νομίζουμε ότι στοιχειοθετεί οικισμό παρόλο που την περίοδο της Γερμανικής κατοχής έπαιξε σημαντικό ρόλο στην επιβίωση κάποιων Κωμιακιτών
(7)Περιέχεται μεταφρασμένο στο Γεωργίου Π. Μελισσηνού, Η Νάξος, Σε απλή γεωγραφική, ιστορική και γεωλογική επισκόπηση, 1958-Αθήνα (Γενάδιος Βιβλιοθήκη), σελ 12
(8) Πηγή: ΕΣΥΕ, Απογραφή πληθυσμού 1920. Αναλυτικά Σκαδό 115/515, Μέση 30/133, Κόρωνος 278/1.330, Κεραμωτή 57/251, Απόλλων 8/42.


Πηγή: Χρήστος Σιδερής ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΚΗ ΧΩΡΗΤΙΚΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΠΑΡΑΓΩΓΙΚΗΣ ΔΟΜΗΣ ΚΑΙ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗ ΣΤΗΝ ΒΟΡΕΙΑ ΟΡΕΙΝΗ ΝΑΞΟ ΑΠΟ ΤΟΝ 19Ο ΑΙΩΝΑ ΜΕΧΡΙ ΤΙΣ ΜΕΡΕΣ ΜΑΣ