Βόρεια Ορεινή Νάξος. Παραγωγική δομή και καταμερισμός εργασίας

Η δομή της παραγωγής σε όλη τη περιοχή της βόρειας ορεινής Νάξου τον 19ο αιώνα είναι σχεδόν καθαρά αγροτική, παρόλο που από παλαιότερα η εξόρυξη της σμύριδας ήταν μια προσοδοφόρος δραστηριότητα (1). Τωόντι η συγκεκριμένη δραστηριότητα μνημονεύεται στον ιατροστατιστικό πίνακα του 1838 δεν φαίνεται η σημασία της να είναι τόσο μεγάλη ώστε να αλλοιώνεται η γενική εικόνα μιας αγροτικής οικονομίας. Άλλωστε το 1830 η παραγωγή σμύριδας ανερχόταν μόλις σε 600 τόνους (2). Βέβαια, από προφορικές μαρτυρίες, λαογραφικές πηγές αλλά και από την προκύπτει μια σχετική εξειδίκευση σε περιφερειακά επαγγέλματα όπως αυτά του γύφτου (σιδερά) ή του Αξάη (μυλωνά) (3) αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι όσοι ασκούσαν τέτοιες δραστηριότητες δεν ασκούσαν παράλληλα μικρής κλίμακας καλλιεργητική και κτηνοτροφική δραστηριότητα.
Θα πρέπει επίσης να σημειωθεί ότι παρότι η βόρεια ορεινή Νάξος διαθέτει πολλά επίνεια δεν υπάρχουν στοιχεία για ενασχόληση σημαντικού αριθμού (4) των κατοίκων με την θάλασσα λόγω της πειρατείας που λυμαινόταν τα παράλια των νησιών την προεπαναστατική περίοδο. Το ψάρεμα όπως και το κυνήγι ήταν δραστηριότητες που διεξαγόταν περιστασιακά και, ειδικά το ψάρεμα, κυρίως την καλοκαιρινή περίοδο (5). Αργότερα βέβαια, με την χρήση δυναμίτιδας που οι σμυριδεργάτες προμηθεύονταν φθηνά για τα ορυχεία, το ψάρεμα πήρε άλλες διαστάσεις.
Ο πίνακας επιτηδευμάτων (βλέπε παρακάτω) από τις απογραφές πληθυσμού του 1861 και του 1870 είναι νομίζω εξαιρετικά χρήσιμος στην ανάλυση.
Μέχρι το 1861 οι υπηρεσίες του δήμου φαίνεται να είναι συγκεντρωμένες στην Κωμιακή όπου υπάρχει το μοναδικό σχολείο της περιοχής με 45 παιδιά όλα αγόρια. Εκεί διαμένει και ο μοναδικός δάσκαλος, ο δημοτικός υπάλληλος και οι 3 από τους 5 κληρικούς. Από το γεγονός ότι στην Κωμιακή διαμένουν οι 9 από τους 12 «βιομηχάνους» συμπεραίνω ότι οι «βιομήχανοι» δεν είναι ιδιοκτήτες ορυχείων αλλά σιδεράδες ή ασκούν κάποιο άλλο μεταποιητικό επάγγελμα: πιθανά μυλωνάδες ή κάτι ανάλογο. Η σημασία της σμύριδας πρέπει να είναι ακόμα περιορισμένη και μόνο 7 άτομα δηλώνουν εργάτες, χωρίς και αυτό να σημαίνει ότι και αυτοί απασχολούνται στην εξόρυξη του μεταλλεύματος. Από τους 413 γεωργούς που αποτελούν και την πολυπληθέστερη επαγγελματική εξειδίκευση οι 202 διαμένουν στην Κωμιακή και οι υπόλοιποι 210 στα σμυριδοχώρια.
ΕΠΙΤΗΔΕΥΜΑΤΑ ΣΤΟ ΠΑΛΑΙΟ ΔΗΜΟ ΚΟΡΩΝΙΔΑΣ 1861-1870

ΕΠΙΤΗΔΕΥΜΑΤΑ ΣΤΟ ΠΑΛΑΙΟ ΔΗΜΟ ΚΟΡΩΝΙΔΑΣ 1861-1870
Σύνολο Σύνολο
Παλαιού Παλαιού
δήμου δήμου
Κορωνίδας Κωμιακή Κορωνίδας
(1861) 1861 (1870)

Κτηματίαι 2
Βιομήχανοι 12 9 28
Έμποροι 2 ? 4
Γεωργοί 413 202 483
Ποιμένες 65 2 116
Εργάτες 7 ? 3
Υπηρέτες 6 ? 15
Υπηρέτριαι - 24
Αγωγιάται -
Κληρικοί 5 3 43
Ναυτικοί -
Δημόσιοι
υπάλληλοι - -
Δημοτικοί
υπάλληλοι 1 1 8
Διδάσκαλοι 1 1 3
Δικηγόροι -
Ιατροί -
Μαίες 1 1
Μαθητές 45 45 72
Μαθήτριες -
Αριθμός
σχολείων 1 1 2

Πηγή: Υπουργείου Εσωτερικών, Γραφείο Δημόσιας Οικονομίας, Στατιστική της Ελλάδος, πληθυσμός του έτους 1861, Αθήνα-1862 , ανατύπωση από Εταιρία μελέτης νέου Ελληνισμού, Παράρτημα του περιοδικού «μνημών» αριθμός 7 –επιμέλεια ανατύπωσης Γιάννης Μπαφούνης- 1991-Πολιτιστικό εκπαιδευτικό ίδρυμα ΕΤΒΑ και Απογραφή πραγματικού πληθυσμού 1970 (Γενάδιος βιβλιοθήκη)

Σε σύγκριση με τον ιατροστατιστικό πίνακα του 1838 παρατηρούμε μια σημαντική αύξηση των ασχολούμενων με την κτηνοτροφία. Σχεδόν το σύνολο των ποιμένων μένουν στα Σμυριδοχώρια (56 από τους 65) και μόνο 9 μένουν στην Κωμιακή (6).
Από εκεί και πέρα και σε ότι αφορά το σύνολο της βόρειας ορεινής Νάξου παρατηρούμε ότι δεν υπάρχουν καθόλου κτηματίες, και αν υπάρχουν δεν διαμένουν στην περιοχή. Επίσης υπάρχουν λίγοι υπηρέτες αλλά καθόλου υπηρέτριες,. Τέλος, η εγγραμματοσύνη φαίνεται να είναι αποκλειστικό προνόμιο των αντρών.
Αν και στην απογραφή του 1870 δεν έχουμε στοιχεία για την πρωτεύουσα του δήμου για να προβούμε σε επιμέρους συγκρίσεις, η συνολική στατιστική εικόνα της περιοχής «φωνάζει» ανάπτυξη. Σε όλες τις απασχολήσεις παρουσιάζεται αύξηση και ειδικά οι κτηνοτρόφοι διπλασιάζονται. Επίσης για πρώτη φορά έχουμε και αρκετούς υπηρέτες/υπηρέτριες, υπερβολικά πολλούς κληρικούς που προφανώς διαμένουν στην μονή Φανερωμένης και δύο κτηματίες. Οι έμποροι διπλασιάζονται, οι «βιομήχανοι» υπερδιπλασιάζονται, οι αγρότες αυξάνονται, οι δάσκαλοι από ένας γίνονται τρεις και ιδρύεται και ένα ακόμα σχολείο είτε στις Τρικοκκιές (το πιθανότερο) είτε στο Σκαδό και στα δύο σχολεία πλέον φοιτούν 75 αντί για 45 παιδιά. Οι δημοτικοί υπάλληλοι από 1 γίνονται 8 και το πιθανότερο είναι από το 1970 να δημιουργούνται δύο πόλοι στην περιοχή, ο ένας ο παραδοσιακός που είναι η Κωμιακή και ο δεύτερος είτε στο Σκαδό είτε στις Τρικοκκιές.

Αν και δεν υπάρχει ένα απόλυτος καταμερισμός εργασίας μεταξύ γυναικείων και ανδρικών εργασιών μπορούμε να πούμε ότι ορισμένες δουλειές χαρακτηρίζονται αμιγώς θηλυκές ενώ κάποιες άλλες αμιγώς αρσενικές. Ως καθαρά γυναικείες εργασίες μπορούν να χαρακτηριστούν το εβδομαδιαίο ψήσιμο του ψωμιού (7), το πλύσιμο των ρούχων στο ποτάμι η καλλιέργεια και η επεξεργασία του λιναριού (αν και στα στάδια που απαιτούνταν δύναμη όπως το κοπάνισμα βοηθούσαν οι άντρες) και η κατασκευή των ρούχων από λινάρι ή από το μαλλί των προβάτων με τη κρεβαταριά (χειροκίνητος αργαλειός). Θα πρέπει να σημειωθεί ότι αυτές οι εργασίες εκείνη την εποχή ήταν ιδιαίτερα σκληρές και ειδικά για το λινάρι αναφέρονταν σε αυτό μιλώντας για «τα βάσανα του λιναριού» και πολλές φορές μια κατάρα ή ένα ακραίο παράδειγμα συνοδευόταν από χαρακτηρισμούς σχετικούς με το λινάρι (8). Επιπρόσθετα οι γυναίκες εργάζονταν μαζί με τους άντρες στα χωράφια (9) ανάλογα με τον χρόνο του καθενός αν και το κύλισμα (πολύ βαθύ σκάψιμο), δηλαδή η εξημέρωση των χωραφιών ήταν μία μάλλον ανδρική δραστηριότητα (10). Τέλος δύο περιφερειακά επαγγέλματα μπορούν να χαρακτηριστούν αμιγώς γυναικεία αυτό της μαμής και της σύστρας (11).
Ως καθαρά ανδρικές δραστηριότητες μπορούν να χαρακτηριστούν τα περιφερειακά επαγγέλματα που μνημονεύσαμε παραπάνω (γύφτοι, αξάηδες) και η κτηνοτροφική ημινομαδική δραστηριότητα. Μια εν πολλοίς ανδρική δραστηριότητα ήταν και το πάτημα των σταφυλιών διότι δεν επιτρεπόταν στις γυναίκες να πατήσουν σταφύλια καθώς πίστευαν ότι το κρασί θα μπορούσε να ξιδιάσει (12).
Γενικά οι άνδρες δεν ταυτίζονται τόσο με επαγγέλματα λόγω του ιδιαίτερου χαρακτήρα (απαιτήσεις σε μυϊκή δύναμη)(13) τους, όσο με δραστηριότητες που τους απομακρύνουν από την οικογενειακή εστία. Οι γυναίκες, αναγκασμένες να αναλαμβάνουν την διαπαιδαγώγηση και το μεγάλωμα των παιδιών γενικά δραστηριοποιούνται σε εργασίες που δεν τις απομακρύνουν από την οικογενειακή εστία και τις επιτρέπουν να φροντίζουν ταυτόχρονα και τα μικρά παιδιά, εκτός κι αν μπορούν να τα πάρουν μαζί τους ή έχουν μεγαλώσει αρκετά για να τα αφήσουν μόνα τους, πάντα όμως για μικρά χρονικά διαστήματα.
Μπορούμε να πούμε ότι η ζωή για τις γυναίκες αυτή τη περίοδο ήταν ιδιαίτερα σκληρή, ίσως πολύ σκληρότερη από ότι για τους άνδρες διότι εκτός των άλλων οι γυναίκες ήταν επιφορτισμένες με όλες τις οικιακές εργασίες.



(1) Το Σκαδό είχε βέβαια 627 κατοίκους το 1907 αλλά συμπεριλάμβανε και την Μέση
(2) Ο Ζερλέντης μας πληροφορεί ότι ήδη από το 1699 η σμύριδα εξορυσσόταν για λογαριασμό των Φράγκων τιμαριούχων Κορονέλλου και Γριμάλδου. Από εκεί την έστελναν στην παραλία του Αγίου Ιωάννη (κάτω από τη Μέση) από όπου την παραλάμβαναν οι Άγγλοι.Ζερλέντη Π. Φεουδαλική Πολιτεία εν τη νήσο Νάξο, 1925-Ερμούπολη, σελ. 72
(3) Αριάδνη Α.Ε., Τοπικό αναπτυξιακό πρόγραμμα Νάξου 2000-2006
(4) Τα επαγγέλματα του δεργάτη (επεξεργασία δερμάτων), γανωτζή (γανωματή), μάστορη, του αγωγιάτη και του ταχυδρόμου που αναφέρονται από τον Λεβογιάννη . (Λεβογιάννης1996: ) είναι νομίζω μεταγενέστερα (20ος αιώνας) φαίνεται να είναι μεταγενέστερα, όπως και το επάγγελμα του σμυριδεργάτη
(5) Δεν είναι απίθανο κάποιοι να ασχολούνταν και με θαλάσσιες επιχειρήσεις και αυτό συνάγεται από την ύπαρξη του επιθέτου Παρτσινέβελος που σημαίνει συνέταιρος σε θαλάσσια εμπορική επιχείρηση.
(6) Kasdagli 1996:114
(7) Η περισσότερο κτηνοτροφική δομή των σμυριδοχωρίων τον 19ο αιώνα επιβεβαιώνεται και από την απογραφή Γεωργίας-Κτηνοτροφίας του 1911
(8) Την ευθύνη της λειτουργίας των φούρνων την είχαν οι γυναίκες (φουρναριές) και γι αυτό οι φούρνοι είχαν γυναικεία ονόματα (Λεβογιάννης, ως άνω, σελ. 31)
(9) Για το λινάρι και την κρεβαταριά βλέπε Νίκος Λεβογιάνης, «Τα βάσανα του λιναριού» και «Η κρεβαταριά», στο Λεβογιάννης, ως άνω 1996-ΣΑΝ, σελ.189-198)
(10) Ο κυρ-Μιχάλης (Νικολάκης), ένας αγρότης από Κωμιακή που μετανάστευσε στον Απόλλωνα την δεκαετία του 1970, μιλούσε με μεγάλο θαυμασμό για την κυρά-ρήνη για τις ικανότητες και τη δύναμη που είχε νέα και μάλιστα παραδέχτηκε ότι ενώ εκείνη κατάφερνε να σκάβει και να έχει το παιδί στη πλάτη ή να το κουβαλάει από τον Απόλλωνα στη Κωμιακή ή στον γιατρό στη Τραγέα εκείνος δεν μπορούσε ούτε δέκα βήματα να κάνει με το παιδί στην αγκαλιά.
(11) Σύμφωνα με πολλές μαρτυρίες το κύλισμα ήταν μία ιδιαίτερα επίπονη διαδικασία και πολλές φορές για να κυλιστεί ένα χωράφι σε μικρό χρόνο πολλοί συγχωριανοί η συντοπίτες βοηθούσαν. Ο Ιάκωβος Μανωλάς, Κορωνιδιάτης που μετανάστευσε στυον Καναδά μεταπολεμικά, μου είπε ότι τα χρόνια που είχαν πολλά χρήματα ο πατέρας του προσέλαβε δέκα εργάτες για να κυλίσουν ένα χωράφι.
(12) Βλέπε Λεβογιάννης Νικόλαος (επιμέλεια), Κωμιακή, 1996-ΣΑΝ
Τον Σεπτέμβρη είχα φωνάξει κάτι φίλες μου από το χωριό να πατήσουν μαζί μου σταφύλια και όλη την ώρα ο πατέρας μου γκρίνιαζε. Όταν τον ρώτησα μου είπε ότι τώρα το κρασί θα ξιδιάσει. Πάντως, το κρασί τελικά δεν ξίδιασε και μάλιστα ήταν το ίδιο κρασί που πίναμε τις ημέρες του Πάσχα.
(13) Ακόμα και η παντοκρατορία της ανδρικής μυϊκής δύναμης αμφισβητείται από νεώτερες περιγραφές. Οι πολύ δυνατοί άντρες αποκαλούνταν γενναίοι και είχαν οργιά (ουρά). Δηλαδή στη βάση του σκελετού τους είχαν μια προέκταση που έμοιαζε με μικρή ουρά και πολλοί είναι οι μύθοι γι αυτούς ότι μπορούσαν να μετακινούν «βουνά» δηλαδή πολύ μεγάλες κοτρόνες Παρόλα αυτά, ο πατέρας μου με διαβεβαίωνε ότι όλοι οι νεαροί άντρες του χωριού φοβόντουσαν την θεία μου τη Κατίνα διότι ήταν πολύ δυνατή και τους έδερνε.


Πηγή: Χρήστος Σιδερής ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΚΗ ΧΩΡΗΤΙΚΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΠΑΡΑΓΩΓΙΚΗΣ ΔΟΜΗΣ ΚΑΙ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗ ΣΤΗΝ ΒΟΡΕΙΑ ΟΡΕΙΝΗ ΝΑΞΟ ΑΠΟ ΤΟΝ 19Ο ΑΙΩΝΑ ΜΕΧΡΙ ΤΙΣ ΜΕΡΕΣ ΜΑΣ