Πηγή: http://www.sideris.de/apollon/index1_gr.html
Apollon from Kalogeros Mountain - Ο Απόλλωνας από το βουνό Καλόγερος
Πηγή: http://www.sideris.de/apollon/index1_gr.html
Ονοματολογία στη Βόρεια Ορεινή Νάξο - Onomatology in North Mountain Naxos
Τα ονόματα με τα οποία συναντάμε τα χωριά της βόρειας ορεινής Νάξου την περίοδο της Φραγκοκρατίας είναι Κεραμωτή, Τρικοκιές (Κόρωνος), Σκαδός, Μέση και Κομνιακή (Κορωνίδα). Το όνομα Βόθροι χρησιμοποιείται άλλοτε για όλη τη βόρεια ορεινή Νάξο, άλλοτε για τμήματα ή ολόκληρη την περιοχή των Σμυριδοχωρίων (1) και άλλοτε για την σημερινή Κόρωνο (2).
Το 1835 ιδρύθηκε ο παλαιός δήμος Κορωνίδας που περιελάμβανε όλα τα χωριά της βόρειας ορεινής Νάξου με πρωτεύουσα την Κωμιακή (βλέπε παρακάτω). Έκτος από την Κωμιακή τα χωριά που τον απάρτιζαν ήταν η Κεραμωτή (μαζί με Σίφωνες), οι Τρικοκιές και το Σκαδό (μαζί με τη Μέση). Στην επόμενη απογραφή (1844) η περιοχή περιλαμβάνεται στον δήμο Απειρανθίας με πρωτεύουσα της Απείρανθο. Τα ονόματα των χωριών παραμένουν τα ίδια.
Τη 24η Ιουνίου του 1858 η περιοχή της βόρειας ορεινής Νάξου ανασυγκροτείται στον παλαιό δήμο Κορωνίδας και πάλι με πρωτεύουσα τη Κωμιακή. Στην απογραφή του 1907 βρίσκουμε τις Τρικοκκιές (Κόρωνος) με το όνομα Βόθροι.
Ο παλαιός δήμος Κορωνίδας παρέμεινε ενιαίος δήμος μέχρι το 1912 όταν και διασπάστηκε σε τρεις διαφορετικούς δήμους (3): τον δήμο Βόθρων (Βόθροι-Κεραμωτή) με πρωτεύουσα τους Βόθρους, τον δήμο Σκαδού (Σκαδό-Μέση) με πρωτεύουσα το Σκαδό και τον δήμο Κορωνίδας με πρωτεύουσα την Κορωνίδα. Δηλαδή η Κωμιακή όχι μόνο οικειοποιήθηκε το όνομα Κορωνίδα για την ευρύτερη περιοχή της αλλά άλλαξε και το παραδοσιακό όνομα του χωριού.
Το 1927 ο δήμος Βόθρων μετονομάστηκε σε δήμο Κορώνου (4) παίρνοντας το όνομα του βουνού Κόρωνος που βρίσκεται πάνω από το χωριό, ουσιαστικά προσπαθώντας να διεκδικήσει το όνομα του παλαιού δήμου για λογαριασμό του.
Από το 1931 και η Κεραμωτή αποσπάται από την δικαιοδοσία της Κορώνου και γίνεται αυτόνομος δήμος ενώ το τελευταίο χωριό που έγινε αυτόνομος δήμος (5)(πλέον Κοινότητες) ήταν η Μέση το 1950 (6).
Κατόπιν τούτων, για λόγους political correct θα αναφερόμαστε σε κάθε χωριό με το όνομα το οποίο έχει την στιγμή για την οποία γίνεται η αναφορά. Για τη μεν Κόρωνο και μέχρι το 1907 θα αναφερόμαστε με το όνομα Τρικοκκιές, από το 1907 μέχρι το 1927 με το όνομα Βόθροι και από εκεί και έπειτα με το όνομα Κόρωνος. Για την Κορωνίδα θα αναφερόμαστε σε αυτήν με το όνομα Κωμιακή μέχρι το 1912 και από εκεί και έπειτα θα χρησιμοποιηθεί το ίδιο όνομα για την ευρύτερη περιοχή ενώ το όνομα Κορωνίδα για το κεντρικό χωριό. Μέχρι και σήμερα τα δύο ονόματα είναι ενεργά για την περιοχή της Κωμιακής και χρησιμοποιούνται εναλλακτικά και από τους εντόπιους και από τους υπόλοιπους Νάξιους (7).
(1) Κεφαλληνιάδης 1996: 378-383
(2) Ζερλέντης 1925: 64-66
(3) Β.Δ. 29-8-1912 ΦΕΚ. Α 261/1912
(4) Β.Δ. 20-8-1927 ΦΕΚ. Α 179/1927
(5) Β.Δ. 12-1-1931, ΦΕΚ. Α 10/1931
(6) Β.Δ. 25-9-1950 ΦΕΚ. Α 216/1950
(7) Ο κυριότερος προβληματισμός σε ότι αφορά την ονοματολογία προέρχεται από το γεγονός ότι και τα δύο μεγάλα χωριά της περιοχής (Κόρωνίδα, Κόρωνος) προσπάθησαν να διεκδικήσουν για λογαριασμό τους το όνομα του παλαιού δήμου Κορωνίδας με συνέπεια οι κάτοικοι και των δύο χωριών να έπρεπε να αποκαλούνται Κορωνιδιάτες.
Πηγή: Χρήστος Σιδερής ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΚΗ ΧΩΡΗΤΙΚΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΠΑΡΑΓΩΓΙΚΗΣ ΔΟΜΗΣ ΚΑΙ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗ ΣΤΗΝ ΒΟΡΕΙΑ ΟΡΕΙΝΗ ΝΑΞΟ ΑΠΟ ΤΟΝ 19Ο ΑΙΩΝΑ ΜΕΧΡΙ ΤΙΣ ΜΕΡΕΣ ΜΑΣ
The names by which we meet the villages of the northern mountain Naxos the period of the Frank occupation is Keramoti, Trikokies (Coronos), Skados, Mesi and Komiaki. The name Vothroi used sometimes for the whole northern mountainous Naxos, sometimes for parts or the whole of the Smyridochorion (1) and sometimes for the current Koronos village (2).
In 1835 is founded the old municipality of Coronis involving all the villages of the northern mountain Naxos with the capital Komiaki. Besides Komiaki the villages that constituent was Keramoti (along with Sifones), Trikokies and Skado (along with Mesi). In the next census (1844) the area included in the municipality Apeiranthias with capital Apeiranthos village. The names of the villages were still the same.
On 24 June 1858 the mountainous area north of Naxos rebuilding the old municipality Coronis again with Komiaki as capital. In the census of 1907 we find Trikokkies (Coronos) with the name Vothroi.
The old municipality Coronis remained single municipality until 1912 when it was split into three different municipalities (3): the municipality Vothroi (Vothroi-Keramoti) with Vothroi (Coronos) as capital, the municipality Skadou (Skado-Mesi) with Skado as capital and the municipality Coronis with capital Coronis (Komiaki). So, Komiaki not only appropriated the name KOronis for the region but reversed and the traditional name of the village.
In 1927 the municipality of Vothroi renamed municipality of Koronos (4), taking the name of the mountain Coronos located above the village, essentially trying to claim the name of the old municipality on it’s behalf.
Since 1931 Keramoti distracted from the jurisdiction of Koronos and become autonomous municipality while the smallest village which became autonomous municipality (5) (now Communities) were Mesi in 1950 (6).
After that, for reasons of political correct would talk to each village with a name that had the time for which a petition. For Koronos until 1907 and would talk with the name Trikokkies, from 1907 to 1927 under the name Vothroi and that was followed by the name Coronos. For the Koronis will refear with the name Komiaki up to 1912 and from there, we will used the same name for the wider region and the name Koronis for the central village. Until now the two names are active for the region Komiaki and used interchangeably by the local people and by the rest of the Naxian people (7).
(1) Kefalliniadis 1996: 378-383
(2) Zerlentis 1925: 64-66
(3) Northeast 29-8-1912 FEK. A 261/1912
(4) NW 20-8-1927 FEK. A 179/1927
(5) KD 12-1-1931, FEK. A 10/1931
(6) Northeast 25-9-1950 FEK. A 216/1950
(7) The main concern in terms of nomenclature comes from the fact that the two large villages in the region (Koronis, Koronos) tried to reclaim them for their own account in the name of the old municipality Coronis with the local inhabitants in the two villages to be called Koronidiates.
Source: Chris Sideris DEMOGRAPHIC MANUFACTURING CAPACITY OF STRUCTURE AND IMMIGRATION IN NORTHERN MOUNTAINOUS NAXOS from THE 19th CENTURY UNTIL OUR DAYS
Το 1835 ιδρύθηκε ο παλαιός δήμος Κορωνίδας που περιελάμβανε όλα τα χωριά της βόρειας ορεινής Νάξου με πρωτεύουσα την Κωμιακή (βλέπε παρακάτω). Έκτος από την Κωμιακή τα χωριά που τον απάρτιζαν ήταν η Κεραμωτή (μαζί με Σίφωνες), οι Τρικοκιές και το Σκαδό (μαζί με τη Μέση). Στην επόμενη απογραφή (1844) η περιοχή περιλαμβάνεται στον δήμο Απειρανθίας με πρωτεύουσα της Απείρανθο. Τα ονόματα των χωριών παραμένουν τα ίδια.
Τη 24η Ιουνίου του 1858 η περιοχή της βόρειας ορεινής Νάξου ανασυγκροτείται στον παλαιό δήμο Κορωνίδας και πάλι με πρωτεύουσα τη Κωμιακή. Στην απογραφή του 1907 βρίσκουμε τις Τρικοκκιές (Κόρωνος) με το όνομα Βόθροι.
Ο παλαιός δήμος Κορωνίδας παρέμεινε ενιαίος δήμος μέχρι το 1912 όταν και διασπάστηκε σε τρεις διαφορετικούς δήμους (3): τον δήμο Βόθρων (Βόθροι-Κεραμωτή) με πρωτεύουσα τους Βόθρους, τον δήμο Σκαδού (Σκαδό-Μέση) με πρωτεύουσα το Σκαδό και τον δήμο Κορωνίδας με πρωτεύουσα την Κορωνίδα. Δηλαδή η Κωμιακή όχι μόνο οικειοποιήθηκε το όνομα Κορωνίδα για την ευρύτερη περιοχή της αλλά άλλαξε και το παραδοσιακό όνομα του χωριού.
Το 1927 ο δήμος Βόθρων μετονομάστηκε σε δήμο Κορώνου (4) παίρνοντας το όνομα του βουνού Κόρωνος που βρίσκεται πάνω από το χωριό, ουσιαστικά προσπαθώντας να διεκδικήσει το όνομα του παλαιού δήμου για λογαριασμό του.
Από το 1931 και η Κεραμωτή αποσπάται από την δικαιοδοσία της Κορώνου και γίνεται αυτόνομος δήμος ενώ το τελευταίο χωριό που έγινε αυτόνομος δήμος (5)(πλέον Κοινότητες) ήταν η Μέση το 1950 (6).
Κατόπιν τούτων, για λόγους political correct θα αναφερόμαστε σε κάθε χωριό με το όνομα το οποίο έχει την στιγμή για την οποία γίνεται η αναφορά. Για τη μεν Κόρωνο και μέχρι το 1907 θα αναφερόμαστε με το όνομα Τρικοκκιές, από το 1907 μέχρι το 1927 με το όνομα Βόθροι και από εκεί και έπειτα με το όνομα Κόρωνος. Για την Κορωνίδα θα αναφερόμαστε σε αυτήν με το όνομα Κωμιακή μέχρι το 1912 και από εκεί και έπειτα θα χρησιμοποιηθεί το ίδιο όνομα για την ευρύτερη περιοχή ενώ το όνομα Κορωνίδα για το κεντρικό χωριό. Μέχρι και σήμερα τα δύο ονόματα είναι ενεργά για την περιοχή της Κωμιακής και χρησιμοποιούνται εναλλακτικά και από τους εντόπιους και από τους υπόλοιπους Νάξιους (7).
(1) Κεφαλληνιάδης 1996: 378-383
(2) Ζερλέντης 1925: 64-66
(3) Β.Δ. 29-8-1912 ΦΕΚ. Α 261/1912
(4) Β.Δ. 20-8-1927 ΦΕΚ. Α 179/1927
(5) Β.Δ. 12-1-1931, ΦΕΚ. Α 10/1931
(6) Β.Δ. 25-9-1950 ΦΕΚ. Α 216/1950
(7) Ο κυριότερος προβληματισμός σε ότι αφορά την ονοματολογία προέρχεται από το γεγονός ότι και τα δύο μεγάλα χωριά της περιοχής (Κόρωνίδα, Κόρωνος) προσπάθησαν να διεκδικήσουν για λογαριασμό τους το όνομα του παλαιού δήμου Κορωνίδας με συνέπεια οι κάτοικοι και των δύο χωριών να έπρεπε να αποκαλούνται Κορωνιδιάτες.
Πηγή: Χρήστος Σιδερής ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΚΗ ΧΩΡΗΤΙΚΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΠΑΡΑΓΩΓΙΚΗΣ ΔΟΜΗΣ ΚΑΙ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗ ΣΤΗΝ ΒΟΡΕΙΑ ΟΡΕΙΝΗ ΝΑΞΟ ΑΠΟ ΤΟΝ 19Ο ΑΙΩΝΑ ΜΕΧΡΙ ΤΙΣ ΜΕΡΕΣ ΜΑΣ
The names by which we meet the villages of the northern mountain Naxos the period of the Frank occupation is Keramoti, Trikokies (Coronos), Skados, Mesi and Komiaki. The name Vothroi used sometimes for the whole northern mountainous Naxos, sometimes for parts or the whole of the Smyridochorion (1) and sometimes for the current Koronos village (2).
In 1835 is founded the old municipality of Coronis involving all the villages of the northern mountain Naxos with the capital Komiaki. Besides Komiaki the villages that constituent was Keramoti (along with Sifones), Trikokies and Skado (along with Mesi). In the next census (1844) the area included in the municipality Apeiranthias with capital Apeiranthos village. The names of the villages were still the same.
On 24 June 1858 the mountainous area north of Naxos rebuilding the old municipality Coronis again with Komiaki as capital. In the census of 1907 we find Trikokkies (Coronos) with the name Vothroi.
The old municipality Coronis remained single municipality until 1912 when it was split into three different municipalities (3): the municipality Vothroi (Vothroi-Keramoti) with Vothroi (Coronos) as capital, the municipality Skadou (Skado-Mesi) with Skado as capital and the municipality Coronis with capital Coronis (Komiaki). So, Komiaki not only appropriated the name KOronis for the region but reversed and the traditional name of the village.
In 1927 the municipality of Vothroi renamed municipality of Koronos (4), taking the name of the mountain Coronos located above the village, essentially trying to claim the name of the old municipality on it’s behalf.
Since 1931 Keramoti distracted from the jurisdiction of Koronos and become autonomous municipality while the smallest village which became autonomous municipality (5) (now Communities) were Mesi in 1950 (6).
After that, for reasons of political correct would talk to each village with a name that had the time for which a petition. For Koronos until 1907 and would talk with the name Trikokkies, from 1907 to 1927 under the name Vothroi and that was followed by the name Coronos. For the Koronis will refear with the name Komiaki up to 1912 and from there, we will used the same name for the wider region and the name Koronis for the central village. Until now the two names are active for the region Komiaki and used interchangeably by the local people and by the rest of the Naxian people (7).
(1) Kefalliniadis 1996: 378-383
(2) Zerlentis 1925: 64-66
(3) Northeast 29-8-1912 FEK. A 261/1912
(4) NW 20-8-1927 FEK. A 179/1927
(5) KD 12-1-1931, FEK. A 10/1931
(6) Northeast 25-9-1950 FEK. A 216/1950
(7) The main concern in terms of nomenclature comes from the fact that the two large villages in the region (Koronis, Koronos) tried to reclaim them for their own account in the name of the old municipality Coronis with the local inhabitants in the two villages to be called Koronidiates.
Source: Chris Sideris DEMOGRAPHIC MANUFACTURING CAPACITY OF STRUCTURE AND IMMIGRATION IN NORTHERN MOUNTAINOUS NAXOS from THE 19th CENTURY UNTIL OUR DAYS
Ο Παλαιός Δήμος Κορωνίδας
Μετά την ίδρυση του Ελληνικού κράτους το 1830 σε απογραφή που πραγματοποίησε η εκκλησία, η περιοχή της βόρειας ορεινής Νάξου αναφέρεται ως Ανώμερα, ένα όνομα που χρησιμοποιήθηκε κυρίως για την περιοχή των Σμυριδοχωρίων την προεπαναστατική περίοδο (1).
Με διάταγμα της 26ης Φεβρουαρίου του 1835 (2) ιδρύεται ο δήμος Κορωνίδας (Βόρεια Ορεινή Νάξος) με πρωτεύουσα την Κομνιακή που περιελάμβανε τα χωριά Τρικοκκιές (Κόρωνος), Σκαδό (Σκαδό και Μέση) και Κεραμωτή (μαζί με τον οικισμό Σίφωνες). Το χωριό Αμμόμαξη (βρίσκεται στις πλαγιές του ομότιτλου βουνού ανάμεσα στη Κεραμωτή και τη Κόρωνο) δεν εμφανίζεται σε καμία από τις απογραφές του 19ου αιώνα και το πιθανότερο είναι να εγκαταλείφθηκε τον 18ο αιώνα ή και νωρίτερα. Ο δήμος μέτραγε 272 οικογένειες και ο συνολικός πληθυσμός ήταν 967 κατοίκοι (3,57 άτομα ανά οικογένεια), αριθμός που υποδεικνύει πυρηνικές οικογένειες (3). Αν η υπόθεση ότι Την ίδια περίοδο οι Φεουδαλικές σχέσεις δεν φαίνεται να έχουν αποδομηθεί πλήρως και σε έγγραφο του 1835 οι κάτοικοι της Κωμιακής (Κορωνίδας) και του Σκεπονίου βεβαιώνουν ότι η περιοχή Σκεπόνι είναι αφεντότοπος του Ιερόνυμου Μπαρότζη (4). Ο πληθυσμός της περιοχής αυτή την περίοδο ήταν μικρότερος από το 10% του συνολικού πληθυσμού του νησιού που υπολογίζεται περίπου στις 10-12.000 (5).
Τρία χρόνια αργότερα σε ιατροστατιστικό πίνακα του 1838 ο δήμος Κορωνίδας εμφανίζεται να έχει(6):
Έκταση 8 μίλια (στρέμματα 7.000)
Σύνορα: Άρκτος Ικάριον πέλαγος, Μεσημβρία Απειρανθία
Η φυσική και υγιεινή κατάσταση του είναι: Ορεινή, λοφώδης, κρημνώδης αλλά υγιεινή
Ο αριθμός των κατοίκων του: 1292
Τα προϊόντα του: Οίνος, έλαιον, τύρος, κριθή, σμιγάδι, σύκα και το εκλεκτότερον μέρος της σμυρίγλας
Αριθμός ιατρών: ουδείς
Μαίες: 2 (άνευ αδείας)
Πληθυσμός των κατοίκων: Άνδρες 371, γυναίκες 353.
Παιδιά μέχρι του 18ου έτους: Άρρενα 272, θήλυ 287
Ολικός αριθμός οικογενειών: 319
Ολικός αριθμός δημοτικού: 299
Γεωργοί: 353
Ποιμένες: 18
Ιερείς: 9
Άνδρες ιδόντες (ειδότες) γράφειν: 20
Ολικός αριθμός κατοίκων: 1.075 (7)
Η δημογραφική ερμηνεία του παραπάνω πίνακα μπορεί να αποδοθεί ως εξής. Από τους 371 άντρες οι 353 είναι γεωργοί και οι 18 κτηνοτρόφοι, το σύνολο 371. Αν προσθέσουμε και τις γυναίκες όπως και τα παιδιά κάτω των 18 ετών και των δύο φύλων έχουμε συνολικό πληθυσμό 1283 κατοίκους. Αυτός ο αριθμός γίνεται 1292 μόνο εάν προσθέσουμε και τους 9 ιερείς. Επίσης, παρατηρούμε ότι δίνεται διαφορετικός πληθυσμός και διαφορετικός αριθμός κατοίκων. Νομίζω ότι ο πίνακας καταγράφει και όσους έχουν μεταναστεύσει συνεπώς αριθμός 1075 αντιπροσωπεύει τον πληθυσμό της περιοχής ενώ ο αριθμός 1292 όλα τα μέλη των οικογενειών που βρίσκονται εντός και εκτός της περιοχής (νόμιμο πληθυσμό), που δεν έχουν δηλαδή αποκοπεί από την διαδικασία αναπαραγωγής. Αν αυτή η υπόθεση είναι σωστή τότε 217 άτομα μέλη των οικογενειών της περιοχής βρίσκονται ήδη σε άλλους δήμους της χώρας ή στην αλλοδαπή, ενώ η αύξηση του πληθυσμού, από το 1935 ως το 1938 είναι 11%. Επίσης ο μέσος αριθμός μελών ανά οικογένεια είναι 4 ενώ μόνο σε ότι αφορά του διαμένοντες στην περιοχή έχουμε 3,4 άτομα ανά νοικοκυριό.
Αν η υπόθεση μου, ότι στον ιατροστατιστικό πίνακα του 1838 καταγράφονται και οι μετανάστες δεν είναι σωστή, τότε από το 1835 μέχρι το 1938 η αύξηση του πληθυσμού ξεπερνάει το 30%. Το νούμερο αυτό είναι εξαιρετικά μεγάλο και δεν μπορεί να εξηγηθεί ούτε από την όποια αυξημένη γεννητικότητα που υποδεικνύεται από τον μεγάλο αριθμό παιδιών κάτω των δεκαοκτώ. Είναι αρκετά πιθανό να έχουμε αυξημένη γεννητικότητα από τις αρχές του 19ου αιώνα, αλλά όχι τέτοια που να μπορεί να προκαλεί αύξηση πληθυσμού 10% ετησίως. Η μόνη εξήγηση για μια τόσο απότομη αύξηση του πληθυσμού είναι η εισροή προσφύγων από άλλες περιοχές της χώρας, κάτι πολύ πιθανό με βάση τα νούμερα που δίνονται για την προσφυγική κίνηση προς τις Κυκλάδες, ανάμεσα στις οποίες η Νάξος αποτελούσε έναν από τους προνομιακούς τόπους υποδοχής (8).
Όπως προκύπτει από την ανάλυση γενεαλογιών (9) τη περίοδο της επαναστάσεως, υπάρχει προσφυγική κίνηση προς την περιοχή της βόρειας ορεινής Νάξου από την Κρήτη (10), την Κωνσταντινούπολη (11), την Χίο (12), το Αιβαλί (13) (Μικρά Ασία γενικά) και άλλες περιοχές οι οποίοι προστέθηκαν ομαλά ή βίαια (14) στον εντόπιο (15) πληθυσμό.. Με δεδομένο ότι ο πληθυσμός της περιοχής αυτή τη περίοδο δεν ξεπερνά σε καμία περίπτωση τα 1000 άτομα, ο όρος πρόσφυγες μεταφράζεται σε λίγες οικογένειες ή μοναχικά άτομα. Χαρακτηριστική είναι νομίζω η διήγηση του Μιχάλη Νικολάκη, συνταξιούχου αγρότη από Κωμιακή που την δεκαετία του 1970 μετοίκησε στον Απόλλωνα ο οποίος μου είπε για τους πρόγονους του:
Ο πρώτος Νικολάκης ήρθε από το Αϊβαλί αλλά πιστεύει ότι πρέπει να πέρασε και από Κρήτη (16) που το συνάγει από την κατάληξη του ονόματος (Νικολ-άκης). Ο Νικολάκης εγκαταστάθηκε στη Κωμιακή και έκανε εννέα γιους. Οι έξι από αυτούς έμειναν στη Νάξο ενώ οι υπόλοιποι εγκαταστάθηκαν στη Κηφισιά και άλλαξαν το όνομα τους σε Νικολάου (17). Τα έξι αδέρφια που έμειναν στο νησί διασκορπίστηκαν στη βόρεια ορεινή Νάξο. Ένας πήγε στη Κόρωνο και είχε το παρατσούκλι Κατσαρός αλλά σήμερα η οικογένεια του είναι γνωστή με το παρατσούκλι της οικογένειας της γυναίκας του (σαλιμπούργος). Δύο από τα αδέρφια εγκαταστάθηκαν στην ευρύτερη περιοχή της Κωμιακής, ο ένας στο Μυρίση και ο άλλος στη Χίλια Βρύση και πήραν τα παρατσούκλια Καριοπούλης και Λοστός. Ενώ τρία από τα αδέλφια, ο Κραβοβασίλης, ο Ζαχαρούλης και ο Αυγερινός, πρόγονος του δικού του παρακλαδιού της οικογενείας εγκαταστάθηκαν στη Κωμιακή. Τον πρώτο Αυγερινό τον έλεγαν Μιχάλη η Δημήτρη. Τον έλεγαν Αυγερινό διότι ήταν ψηλός (ο κυρ-Μιχάλης είναι κοντός) στα 2 μέτρα, εύσωμος, με κόκκινα μάγουλα και φορούσε βράκες με κόκκινα παπούτσια, βυσσινί κάλτσα, βυσσινί καλτσοδέτα και φέσι με φούντα. Για την εντυπωσιακή του εμφάνιση λοιπόν τον αποκαλούσαν Αυγερινό.
Μία ακόμα σημαντική πληροφορία που μας δίνει η ιατροστατιστική του 1838 είναι ο αριθμός νέων κάτω των 18 ετών αλλά και ο συνολικός πληθυσμός κατά φύλα. Συγκεκριμένα, η αναλογία ανδρών γυναικών (σχέση αρσενικότητας)a στα παιδιά κάτω από 18 ετών είναι 95:100 ενώ η σχέση αρσενικότητας στους ενήλικες (συμπεριλαμβανομένων και των παπάδων) είναι αντίστροφη υπέρ των ανδρών 108:100. Στο σύνολο του πληθυσμού η σχέση αυτή είναι 102:100. Το 41% (18) πάντως του πληθυσμού είναι νέοι κάτω των 15 ετών και συνεπώς μπορούμε να μιλάμε για μία κοινωνία νεότητας. Η αντίστροφη σχέση αρσενικότητας στα παιδιά και του μεγαλύτερους ευνοεί και την άποψη περί προσθήκης ενός σημαντικού αριθμού μεταναστών στην περιοχή από το 1830-1835 που αλλοίωσαν την εικόνα της δομής του πληθυσμού προς «όφελος» των ανδρών. Εάν δεν ήταν οι μετανάστες αυτοί που αλλοίωσαν την γενική εικόνα τότε θα πρέπει ένας σημαντικός αριθμός γυναικών να μετακινήθηκε σε άλλους δήμους μέσω της επιγαμίας ή δια της μετανάστευσης εφόσον τίποτα δεν υποδεικνύει ότι μπορεί να έχουμε μεγαλύτερη θνησιμότητα γυναικών άνω των 18 ετών.
Στον επόμενο στατιστικό σχεδιασμό επί χάρτου και μέχρι το 1858, η περιοχή του δήμου Κορωνίδας (βόρεια ορεινή Νάξος) περνάει στη δικαιοδοσία του δήμου Απειρανθίας και δεν εμφανίζεται αυτόνομη στις απογραφές. Νομίζουμε ότι αυτό υποδεικνύει πτώση της σημασίας της περιοχής καθώς ο τρόπος απογραφής ενέχει ιεράρχηση και αξιολόγηση.
Το 1844 ο πληθυσμός της βόρειας ορεινής Νάξου ανά οικισμό ήταν ως διαμορφώθηκε ως εξής:
ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ ΒΟΡΕΙΑΣ ΟΡΕΙΝΗΣ ΝΑΞΟΥ ΑΝΑ ΟΙΚΙΣΜΟ 1844
Κεραμωτή 77
Τρικοκκιές 369
Σκαδό(Μέση) 264
Σμυριδοχώρια 692
Κωμιακή 828
Σύνολο ΒΟΝ 1520
Πηγή: Σταματάκης Ι.Δ. Πίναξ χωρογραφικός της Ελλάδος περιέχων τα ονόματα, τις αποστάσεις και τον πληθυσμό των δήμων, πόλεων, κωμοπόλεων και χωριών, 1846-Αθήνα
Η αύξηση του πληθυσμού μέσα σε 6 χρόνια ήταν 11,76% αν υπολογίσουμε με βάση το 1292 (19), ενώ αν υπολογίσουμε με βάση το 1075 (20), η αύξηση του πληθυσμού ανέρχεται σε 44,76%. Βεβαίως δεν μπορούμε να είμαστε βέβαιοι για το τι καταγράφει η απογραφή του 1844 (αν δηλαδή απογράφεται μόνο ο πραγματικός πληθυσμός ή όλοι οι δημότες), αν και νομίζω ότι μια αύξηση 44% μέσα σε έξι χρόνια είναι μάλλον υπερβολική. Στο σύνολο του πληθυσμού του νησιού η βόρεια ορεινή Νάξος καταλαμβάνει περίπου το 11,3% (πίνακας 1 στο παράρτημα).
Για την απογραφή του 1856 δεν έχουμε στοιχεία αλλά αν υπολογίσουμε μια μέση αύξηση από το 1844 (1520 κάτοικοι) μέχρι τον πληθυσμό του 1861 (1871 κάτοικοι) υπολογίζω ότι ο πραγματικός πληθυσμός της περιοχής πρέπει να ήταν περίπου 1750 άτομα το 1856 δηλαδή οι αυξητικές τάσεις λογικά συνεχίστηκαν με σταθερό ρυθμό.
Πέρα από τον πληθυσμό ανά οικισμό που παραθέσαμε παραπάνω, από το 1838 μέχρι το 1861 δεν διαθέτουμε άλλα στοιχεία για την περιοχή. Ούτε και τα μητρώα αρρένων (21) (βλέπε παράρτημα -πίνακας 3) μας βοηθάνε ιδιαίτερα στην διερεύνηση της γεννητικότητας εκείνη τη περίοδο (μάλιστα σε ότι αφορά τις διαγραφές τα κενά είναι τόσο μεγάλα που δεν επιτρέπουν την μέτρηση ούτε σε ύστερες περιόδους). Πάντως οι εγγραφές ξεκινούν πρώτα στο Σκαδό το 1835 (3 εγγραφές), στην Κόρωνο το 1840 (πρώτη εγγραφή το 1841), στην Κεραμωτή το 1849 (1 εγγραφή) και στην Κωμιακή το 1845 (7 εγγραφές). Οι Μεσώτες σε όλη τη περίοδο μέχρι το 1950 καταγράφονται και στο Σκαδό. Με έτος αναφοράς το 1848 (22) την δεκαετία 1845-1854 και με επεξεργασία (23) των δεδομένων θα είχαμε 21,3 γεννήσεις ανά έτος. Αν σε αυτό το νούμερο προσθέσουμε και ένα μέσο αριθμό θανάτων 20,6 (24) ανά έτος όπως μας δίνεται εν πολλοίς από τη βιβλιογραφία για αυτή τη περίοδο η αύξηση του πληθυσμού θα ήταν σχεδόν μηδενική (φυσική κίνηση +0,7/1000). Με έτος αναφοράς το 1856 (25) την δεκαετία 1850-1859 το αντίστοιχο νούμερο της φυσικής κίνησης θα ήταν αρνητικό (-1,6/1000). Μπορούμε λοιπόν να πούμε ότι μέχρι τουλάχιστον το 1859 τα στοιχεία από τα μητρώα αρρένων παρουσιάζονται τουλάχιστον ελλιπή και δεν μπορούμε βάσει αυτών να συνάγουμε συμπεράσματα για την φυσική κίνηση του πληθυσμού.
(1) Kasdagli Aglaia, Land and Marriage Settlements in the Aegean, A case study of the seventeen century Naxos, 1999-VENICE, σελ. 38-39 Την ίδια πληροφορία μας δίνει και ο Αντ. Κατσούρος ο οποίος αναφερόμενος στις ονομασίες της περιοχής των Σμυριδοχωρίων (Βόθροι) λεει ότι οι Βόθροι υπό των περιχωριτών καλούνται Ανούμερα ή Νούμερα (Κατσούρος 1996:. 375)
(2) (Εφημερίδα της κυβερνήσεως του βασιλείου της Ελλάδας, αριθμός 4, 22/2/1835 Αθήνα, σελ. 30)
(3) Προσθετικά στην άποψη περί πυρηνικών οικογενειών και το άρθρο περί πατρικής εξουσίας που περιλαμβάνεται σε συλλογή εθιμικών κανόνων που συνέταξε ο Έπαρχος Νάξου το 1833 στο οποίο αναφέρεται ότι οι παππούδες ουδεμίαν εξουσία έχουν επί των εγγονών αυτών. Εάν τα τέκνα μετά 18ο έτος της ηλικίας τους εγκαταλείψωσι την πατρικήν οικίαν, οσηνδήποτε περιουσίαν αποκτώσιν ανήκει εις αυτά, άλλως εις αυτών γονείς, εξαιρέσει μόνο των κληρονομικώ δικαιωμάτι προερχόμενων, των οποίων την επικαρπία απολαμβάνουσιν οι γονείς: η συνήθεια ουδέν γνωρίζει περί χρηματίου. Η Πατρική εξουσία παύει δια του γάμου και περιορίζεται μόνο επί των ιδίων τέκνων. Η συνήθεια ουδεμίαν υιοθεσία γνωρίζει. (Ιωάννη Ν. Δελλά Ρόκκα, Το δίκαιο της Νάξου κατά τους χρόνους της Τουρκοκρατίας, περιέχεται στο -Στυλιανού Κορρέ επιμέλεια- Επετηρίδα Κυκλαδικών Μελετών 1968-Αθήνα, σελ. 472-473)
(4) Αρχείο Νάξου, στο Κεφαλληνιάδης1996: 383
(5) Louis Andre Gosse, Relation de la peste qui a regne en Grece en 1827 et 1828, contenant des vues nouvelles sur le traitement de cette maladi, 1938-Paris, p. ΧΙ (Βακαλόπουλος Κωνσταντίνος, Η επαναστατημένη Ελλάδα Ηπειρωτική και Αιγαίο μεταξύ του 1826-1829, σελ. 118)
(6) Εφημερίδα «Ναξιακό Μέλλον», φύλο 352/Δεκέμβρης 1972 επίσης Γιαγκάκη,Γ.Κ. Δημογραφικά Κυκλάδων, 1821-1971, η ερήμωσις ενός Πολυνήσου, 1978-Αθήνα, πίνακας 22
(7) Κεφαλληνιάδης1996: 369
(8) Υπολογίζεται οι Κυκλάδες μόνο την περίοδο της επαναστάσεως, δέχτηκαν περίπου 70.000 πρόσφυγες από άλλες περιοχές και η Νάξος υπήρξε ένας από τους προνομιακούς τόπους υποδοχής (Ρόζου 1971: 254-255)
(9) Μερικές από τις οικογένειες που προσεγγίστηκαν, εκτός από την πατρογραμμική του γράφοντος (Σιδερήδες) και προέκυψε σαφώς ότι είναι απόγονοι μεταναστών από διάφορες περιοχές ήταν οι Κουφόπολοι, Αξαόπουλοι από Πελοπόννησο Αγγελήδες, Χατζόπουλοι, Καρούσηδες, Χωριανόπουλοι, Αυγερινοί (Νικολάκηδες) από Μικρά Ασία, Πρωτονοτάριοι κ.α.
(10) Για του Κρήτες δύο είναι οι περιόδοι που αναφέρεται ότι μετανάστευσαν. Η μία μετά την αποτυχία της επανάστασης Δασκαλογιάννη στην Κρήτη και η δεύτερη την περίοδο της επαναστάσεως στο Ρόζου1971: 253
(11) Στην περίπτωση των Κωνσταντινοπολιτών πρέπει να έχουμε διπλή μετανάστευση διότι οι λίγες εγγραφές στα μητρώα είναι ονόματα που υπάρχουν στη περιοχή από παλαιότερα.
(12) Για τους Χιώτες λέγεται ότι έφθασαν στη Νάξο μετά τη καταστροφή της Χίου (καλοκαίρι του 1922) στο Ρόζου1971: 186
(13) Πιθανότατα μετά την καταστροφή του το 1821 (Βλέπε Τσουκαλά Κωνσταντίνος, Εξάρτηση και αναπαραγωγή, 1985-Θεμέλιο, σελ. 299) Την άποψη αυτή ενισχύει και το ανέκδοτο ημερολόγιο του πρόξενου της Ολλανδίας στη Νάξο Φραγκίσκου Σομαρίπα ο οποίος αναφέρει ότι στις 26-6-1821 έφτασαν με δύο πλοία 800 άτομα πρόσφυγες από το Αιβαλί (B. Slot, Το ημερολόγιο του πρόξενου της Ολλανδίας στη Νάξο, «Ναξιακά» τεύχος 16, Αύγουστος-Σεπτέμβριος 1987, σελ. 9-10
(14) Ρόζου 1971: 253 Σφακιανοί, Ανωγειώτες και Χανιώτες πολύ συχνά επιστράτευαν βία επί των εντόπιων για να επιτύχουν την παραμονή τους. Τα ίδια περίπου αναφέρονται και για τους Κασιώτες πρόσφυγες
(15) Οικογένειες όπως οι Μανωλάδες, οι Μπιντζηλαίοι, οι Κορρέδες, οι Μαντηλαράδες κ.α. φαίνεται να είναι γηγενείς τουλάχιστον από τον 16ο -17ο αιώνα, αν όχι από νωρίτερα.
(16) και ο Ζευγώλης υποστηρίζει ότι οι Νικολάκηδες κατάγονται από την Κρήτη (Γ.Δ. Ζευγώλη, Έποικοι Κρητικοί στ` Απεράθου της Νάξου, 1988-Αθήνα, σελ. 141) Πρέπει να σημειώσει ότι την ίδια αίσθηση έχει και ο πατέρας μου καθώς ο πρώτος μας πρόγονος στο νησί ονομαζόταν Χατζηκυριακάκης.
(17) Όπως μου εκμυστηρεύτηκε θα ήθελε πολύ να ψάξει να βρει τους απόγονους τους αλλά δεν το αποφάσιζε.
(18) Αναλογία ανδρών ανά 100 γυναίκες (Βλέπε Σιδερή 1986, Τσαούσης 1971, Valaoras 1960)
(19) Η ηλικία 15-18 αφαιρέθηκε με υπολογισμένη θνησιμότητα 50/1000 σε ηλικία 0-5 και 7,5/1000 στην ομάδα ηλικιών 5-15 βάσει των στοιχείων του Con Stefanos για την περίοδο 1968-1978 (βλέπε Ματούλα Τομαρά Σιδέρη-Νίκος Σιδέρης, Συγκρότηση και διαδοχή των γενεών στην Ελλάδα του 19ου αιώνα, 1986-Γενική Γραμματεία Νέας Γενιάς, σελ. 190-191
(20) Τον αριθμό των κατοίκων της περιοχής όπως αναφέρεται στον ιατροστατιστικό πίνακα του 1938
(21) Δηλαδή τον ολικό αριθμό των κατοίκων, ως άνω
(22) Μητρώα αρρένων Σκαδού 1835-1950, Κορώνου 1840-1950, Κεραμωτής 1849-1950, Κωμιακή 1845-1950 (Δήμος Δρυμαλίας)
(23) Με υπολογισμένο πληθυσμό περίπου 1500 άτομα
(24) Μετράμε το σύνολο των εγγραφών στα μητρώα αρρένων σε μία δεκαετία στην μέση της οποίας βρίσκεται το έτος αναφοράς και προσθέτουμε αριθμό κοριτσιών με βάση τη σχέση αρσενικότητας 105:100 που δίνει ο Con Stefanos για τη Νάξο (βλέπε και παρακάτω). Διαιρούμε με το 10 βγάζοντας την γεννητικότητα ανά έτος και έπειτα υπολογίζουμε με βάση τον πληθυσμό του έτους αναφοράς την γεννητικότητα ανά 1000 άτομα, αφαιρώντας θνησιμότητα 19,2/1000 κατοίκους (Con Stefanos, ως άνω, βλέπε παρακάτω)
(25) Ενδεικτικά: ο Τσαούσης δίνει για την περίοδο 1960-1964 20,6 θανάτους ανά 1000 κατοίκους (Βλέπε Τσαούσης Δ.Γ., Μορφολογία της νεοελληνικής κοινωνίας, 1971-Αθήνα, σε. 178, πίνακα 1:2) και πάντως όλοι οι συγγραφείς δίνουν θνησιμότητα 20/1000 και <
Πηγή: Χρήστος Σιδερής ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΚΗ ΧΩΡΗΤΙΚΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΠΑΡΑΓΩΓΙΚΗΣ ΔΟΜΗΣ ΚΑΙ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗ ΣΤΗΝ ΒΟΡΕΙΑ ΟΡΕΙΝΗ ΝΑΞΟ ΑΠΟ ΤΟΝ 19Ο ΑΙΩΝΑ ΜΕΧΡΙ ΤΙΣ ΜΕΡΕΣ ΜΑΣ
Με διάταγμα της 26ης Φεβρουαρίου του 1835 (2) ιδρύεται ο δήμος Κορωνίδας (Βόρεια Ορεινή Νάξος) με πρωτεύουσα την Κομνιακή που περιελάμβανε τα χωριά Τρικοκκιές (Κόρωνος), Σκαδό (Σκαδό και Μέση) και Κεραμωτή (μαζί με τον οικισμό Σίφωνες). Το χωριό Αμμόμαξη (βρίσκεται στις πλαγιές του ομότιτλου βουνού ανάμεσα στη Κεραμωτή και τη Κόρωνο) δεν εμφανίζεται σε καμία από τις απογραφές του 19ου αιώνα και το πιθανότερο είναι να εγκαταλείφθηκε τον 18ο αιώνα ή και νωρίτερα. Ο δήμος μέτραγε 272 οικογένειες και ο συνολικός πληθυσμός ήταν 967 κατοίκοι (3,57 άτομα ανά οικογένεια), αριθμός που υποδεικνύει πυρηνικές οικογένειες (3). Αν η υπόθεση ότι Την ίδια περίοδο οι Φεουδαλικές σχέσεις δεν φαίνεται να έχουν αποδομηθεί πλήρως και σε έγγραφο του 1835 οι κάτοικοι της Κωμιακής (Κορωνίδας) και του Σκεπονίου βεβαιώνουν ότι η περιοχή Σκεπόνι είναι αφεντότοπος του Ιερόνυμου Μπαρότζη (4). Ο πληθυσμός της περιοχής αυτή την περίοδο ήταν μικρότερος από το 10% του συνολικού πληθυσμού του νησιού που υπολογίζεται περίπου στις 10-12.000 (5).
Τρία χρόνια αργότερα σε ιατροστατιστικό πίνακα του 1838 ο δήμος Κορωνίδας εμφανίζεται να έχει(6):
Έκταση 8 μίλια (στρέμματα 7.000)
Σύνορα: Άρκτος Ικάριον πέλαγος, Μεσημβρία Απειρανθία
Η φυσική και υγιεινή κατάσταση του είναι: Ορεινή, λοφώδης, κρημνώδης αλλά υγιεινή
Ο αριθμός των κατοίκων του: 1292
Τα προϊόντα του: Οίνος, έλαιον, τύρος, κριθή, σμιγάδι, σύκα και το εκλεκτότερον μέρος της σμυρίγλας
Αριθμός ιατρών: ουδείς
Μαίες: 2 (άνευ αδείας)
Πληθυσμός των κατοίκων: Άνδρες 371, γυναίκες 353.
Παιδιά μέχρι του 18ου έτους: Άρρενα 272, θήλυ 287
Ολικός αριθμός οικογενειών: 319
Ολικός αριθμός δημοτικού: 299
Γεωργοί: 353
Ποιμένες: 18
Ιερείς: 9
Άνδρες ιδόντες (ειδότες) γράφειν: 20
Ολικός αριθμός κατοίκων: 1.075 (7)
Η δημογραφική ερμηνεία του παραπάνω πίνακα μπορεί να αποδοθεί ως εξής. Από τους 371 άντρες οι 353 είναι γεωργοί και οι 18 κτηνοτρόφοι, το σύνολο 371. Αν προσθέσουμε και τις γυναίκες όπως και τα παιδιά κάτω των 18 ετών και των δύο φύλων έχουμε συνολικό πληθυσμό 1283 κατοίκους. Αυτός ο αριθμός γίνεται 1292 μόνο εάν προσθέσουμε και τους 9 ιερείς. Επίσης, παρατηρούμε ότι δίνεται διαφορετικός πληθυσμός και διαφορετικός αριθμός κατοίκων. Νομίζω ότι ο πίνακας καταγράφει και όσους έχουν μεταναστεύσει συνεπώς αριθμός 1075 αντιπροσωπεύει τον πληθυσμό της περιοχής ενώ ο αριθμός 1292 όλα τα μέλη των οικογενειών που βρίσκονται εντός και εκτός της περιοχής (νόμιμο πληθυσμό), που δεν έχουν δηλαδή αποκοπεί από την διαδικασία αναπαραγωγής. Αν αυτή η υπόθεση είναι σωστή τότε 217 άτομα μέλη των οικογενειών της περιοχής βρίσκονται ήδη σε άλλους δήμους της χώρας ή στην αλλοδαπή, ενώ η αύξηση του πληθυσμού, από το 1935 ως το 1938 είναι 11%. Επίσης ο μέσος αριθμός μελών ανά οικογένεια είναι 4 ενώ μόνο σε ότι αφορά του διαμένοντες στην περιοχή έχουμε 3,4 άτομα ανά νοικοκυριό.
Αν η υπόθεση μου, ότι στον ιατροστατιστικό πίνακα του 1838 καταγράφονται και οι μετανάστες δεν είναι σωστή, τότε από το 1835 μέχρι το 1938 η αύξηση του πληθυσμού ξεπερνάει το 30%. Το νούμερο αυτό είναι εξαιρετικά μεγάλο και δεν μπορεί να εξηγηθεί ούτε από την όποια αυξημένη γεννητικότητα που υποδεικνύεται από τον μεγάλο αριθμό παιδιών κάτω των δεκαοκτώ. Είναι αρκετά πιθανό να έχουμε αυξημένη γεννητικότητα από τις αρχές του 19ου αιώνα, αλλά όχι τέτοια που να μπορεί να προκαλεί αύξηση πληθυσμού 10% ετησίως. Η μόνη εξήγηση για μια τόσο απότομη αύξηση του πληθυσμού είναι η εισροή προσφύγων από άλλες περιοχές της χώρας, κάτι πολύ πιθανό με βάση τα νούμερα που δίνονται για την προσφυγική κίνηση προς τις Κυκλάδες, ανάμεσα στις οποίες η Νάξος αποτελούσε έναν από τους προνομιακούς τόπους υποδοχής (8).
Όπως προκύπτει από την ανάλυση γενεαλογιών (9) τη περίοδο της επαναστάσεως, υπάρχει προσφυγική κίνηση προς την περιοχή της βόρειας ορεινής Νάξου από την Κρήτη (10), την Κωνσταντινούπολη (11), την Χίο (12), το Αιβαλί (13) (Μικρά Ασία γενικά) και άλλες περιοχές οι οποίοι προστέθηκαν ομαλά ή βίαια (14) στον εντόπιο (15) πληθυσμό.. Με δεδομένο ότι ο πληθυσμός της περιοχής αυτή τη περίοδο δεν ξεπερνά σε καμία περίπτωση τα 1000 άτομα, ο όρος πρόσφυγες μεταφράζεται σε λίγες οικογένειες ή μοναχικά άτομα. Χαρακτηριστική είναι νομίζω η διήγηση του Μιχάλη Νικολάκη, συνταξιούχου αγρότη από Κωμιακή που την δεκαετία του 1970 μετοίκησε στον Απόλλωνα ο οποίος μου είπε για τους πρόγονους του:
Ο πρώτος Νικολάκης ήρθε από το Αϊβαλί αλλά πιστεύει ότι πρέπει να πέρασε και από Κρήτη (16) που το συνάγει από την κατάληξη του ονόματος (Νικολ-άκης). Ο Νικολάκης εγκαταστάθηκε στη Κωμιακή και έκανε εννέα γιους. Οι έξι από αυτούς έμειναν στη Νάξο ενώ οι υπόλοιποι εγκαταστάθηκαν στη Κηφισιά και άλλαξαν το όνομα τους σε Νικολάου (17). Τα έξι αδέρφια που έμειναν στο νησί διασκορπίστηκαν στη βόρεια ορεινή Νάξο. Ένας πήγε στη Κόρωνο και είχε το παρατσούκλι Κατσαρός αλλά σήμερα η οικογένεια του είναι γνωστή με το παρατσούκλι της οικογένειας της γυναίκας του (σαλιμπούργος). Δύο από τα αδέρφια εγκαταστάθηκαν στην ευρύτερη περιοχή της Κωμιακής, ο ένας στο Μυρίση και ο άλλος στη Χίλια Βρύση και πήραν τα παρατσούκλια Καριοπούλης και Λοστός. Ενώ τρία από τα αδέλφια, ο Κραβοβασίλης, ο Ζαχαρούλης και ο Αυγερινός, πρόγονος του δικού του παρακλαδιού της οικογενείας εγκαταστάθηκαν στη Κωμιακή. Τον πρώτο Αυγερινό τον έλεγαν Μιχάλη η Δημήτρη. Τον έλεγαν Αυγερινό διότι ήταν ψηλός (ο κυρ-Μιχάλης είναι κοντός) στα 2 μέτρα, εύσωμος, με κόκκινα μάγουλα και φορούσε βράκες με κόκκινα παπούτσια, βυσσινί κάλτσα, βυσσινί καλτσοδέτα και φέσι με φούντα. Για την εντυπωσιακή του εμφάνιση λοιπόν τον αποκαλούσαν Αυγερινό.
Μία ακόμα σημαντική πληροφορία που μας δίνει η ιατροστατιστική του 1838 είναι ο αριθμός νέων κάτω των 18 ετών αλλά και ο συνολικός πληθυσμός κατά φύλα. Συγκεκριμένα, η αναλογία ανδρών γυναικών (σχέση αρσενικότητας)a στα παιδιά κάτω από 18 ετών είναι 95:100 ενώ η σχέση αρσενικότητας στους ενήλικες (συμπεριλαμβανομένων και των παπάδων) είναι αντίστροφη υπέρ των ανδρών 108:100. Στο σύνολο του πληθυσμού η σχέση αυτή είναι 102:100. Το 41% (18) πάντως του πληθυσμού είναι νέοι κάτω των 15 ετών και συνεπώς μπορούμε να μιλάμε για μία κοινωνία νεότητας. Η αντίστροφη σχέση αρσενικότητας στα παιδιά και του μεγαλύτερους ευνοεί και την άποψη περί προσθήκης ενός σημαντικού αριθμού μεταναστών στην περιοχή από το 1830-1835 που αλλοίωσαν την εικόνα της δομής του πληθυσμού προς «όφελος» των ανδρών. Εάν δεν ήταν οι μετανάστες αυτοί που αλλοίωσαν την γενική εικόνα τότε θα πρέπει ένας σημαντικός αριθμός γυναικών να μετακινήθηκε σε άλλους δήμους μέσω της επιγαμίας ή δια της μετανάστευσης εφόσον τίποτα δεν υποδεικνύει ότι μπορεί να έχουμε μεγαλύτερη θνησιμότητα γυναικών άνω των 18 ετών.
Στον επόμενο στατιστικό σχεδιασμό επί χάρτου και μέχρι το 1858, η περιοχή του δήμου Κορωνίδας (βόρεια ορεινή Νάξος) περνάει στη δικαιοδοσία του δήμου Απειρανθίας και δεν εμφανίζεται αυτόνομη στις απογραφές. Νομίζουμε ότι αυτό υποδεικνύει πτώση της σημασίας της περιοχής καθώς ο τρόπος απογραφής ενέχει ιεράρχηση και αξιολόγηση.
Το 1844 ο πληθυσμός της βόρειας ορεινής Νάξου ανά οικισμό ήταν ως διαμορφώθηκε ως εξής:
ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ ΒΟΡΕΙΑΣ ΟΡΕΙΝΗΣ ΝΑΞΟΥ ΑΝΑ ΟΙΚΙΣΜΟ 1844
Κεραμωτή 77
Τρικοκκιές 369
Σκαδό(Μέση) 264
Σμυριδοχώρια 692
Κωμιακή 828
Σύνολο ΒΟΝ 1520
Πηγή: Σταματάκης Ι.Δ. Πίναξ χωρογραφικός της Ελλάδος περιέχων τα ονόματα, τις αποστάσεις και τον πληθυσμό των δήμων, πόλεων, κωμοπόλεων και χωριών, 1846-Αθήνα
Η αύξηση του πληθυσμού μέσα σε 6 χρόνια ήταν 11,76% αν υπολογίσουμε με βάση το 1292 (19), ενώ αν υπολογίσουμε με βάση το 1075 (20), η αύξηση του πληθυσμού ανέρχεται σε 44,76%. Βεβαίως δεν μπορούμε να είμαστε βέβαιοι για το τι καταγράφει η απογραφή του 1844 (αν δηλαδή απογράφεται μόνο ο πραγματικός πληθυσμός ή όλοι οι δημότες), αν και νομίζω ότι μια αύξηση 44% μέσα σε έξι χρόνια είναι μάλλον υπερβολική. Στο σύνολο του πληθυσμού του νησιού η βόρεια ορεινή Νάξος καταλαμβάνει περίπου το 11,3% (πίνακας 1 στο παράρτημα).
Για την απογραφή του 1856 δεν έχουμε στοιχεία αλλά αν υπολογίσουμε μια μέση αύξηση από το 1844 (1520 κάτοικοι) μέχρι τον πληθυσμό του 1861 (1871 κάτοικοι) υπολογίζω ότι ο πραγματικός πληθυσμός της περιοχής πρέπει να ήταν περίπου 1750 άτομα το 1856 δηλαδή οι αυξητικές τάσεις λογικά συνεχίστηκαν με σταθερό ρυθμό.
Πέρα από τον πληθυσμό ανά οικισμό που παραθέσαμε παραπάνω, από το 1838 μέχρι το 1861 δεν διαθέτουμε άλλα στοιχεία για την περιοχή. Ούτε και τα μητρώα αρρένων (21) (βλέπε παράρτημα -πίνακας 3) μας βοηθάνε ιδιαίτερα στην διερεύνηση της γεννητικότητας εκείνη τη περίοδο (μάλιστα σε ότι αφορά τις διαγραφές τα κενά είναι τόσο μεγάλα που δεν επιτρέπουν την μέτρηση ούτε σε ύστερες περιόδους). Πάντως οι εγγραφές ξεκινούν πρώτα στο Σκαδό το 1835 (3 εγγραφές), στην Κόρωνο το 1840 (πρώτη εγγραφή το 1841), στην Κεραμωτή το 1849 (1 εγγραφή) και στην Κωμιακή το 1845 (7 εγγραφές). Οι Μεσώτες σε όλη τη περίοδο μέχρι το 1950 καταγράφονται και στο Σκαδό. Με έτος αναφοράς το 1848 (22) την δεκαετία 1845-1854 και με επεξεργασία (23) των δεδομένων θα είχαμε 21,3 γεννήσεις ανά έτος. Αν σε αυτό το νούμερο προσθέσουμε και ένα μέσο αριθμό θανάτων 20,6 (24) ανά έτος όπως μας δίνεται εν πολλοίς από τη βιβλιογραφία για αυτή τη περίοδο η αύξηση του πληθυσμού θα ήταν σχεδόν μηδενική (φυσική κίνηση +0,7/1000). Με έτος αναφοράς το 1856 (25) την δεκαετία 1850-1859 το αντίστοιχο νούμερο της φυσικής κίνησης θα ήταν αρνητικό (-1,6/1000). Μπορούμε λοιπόν να πούμε ότι μέχρι τουλάχιστον το 1859 τα στοιχεία από τα μητρώα αρρένων παρουσιάζονται τουλάχιστον ελλιπή και δεν μπορούμε βάσει αυτών να συνάγουμε συμπεράσματα για την φυσική κίνηση του πληθυσμού.
(1) Kasdagli Aglaia, Land and Marriage Settlements in the Aegean, A case study of the seventeen century Naxos, 1999-VENICE, σελ. 38-39 Την ίδια πληροφορία μας δίνει και ο Αντ. Κατσούρος ο οποίος αναφερόμενος στις ονομασίες της περιοχής των Σμυριδοχωρίων (Βόθροι) λεει ότι οι Βόθροι υπό των περιχωριτών καλούνται Ανούμερα ή Νούμερα (Κατσούρος 1996:. 375)
(2) (Εφημερίδα της κυβερνήσεως του βασιλείου της Ελλάδας, αριθμός 4, 22/2/1835 Αθήνα, σελ. 30)
(3) Προσθετικά στην άποψη περί πυρηνικών οικογενειών και το άρθρο περί πατρικής εξουσίας που περιλαμβάνεται σε συλλογή εθιμικών κανόνων που συνέταξε ο Έπαρχος Νάξου το 1833 στο οποίο αναφέρεται ότι οι παππούδες ουδεμίαν εξουσία έχουν επί των εγγονών αυτών. Εάν τα τέκνα μετά 18ο έτος της ηλικίας τους εγκαταλείψωσι την πατρικήν οικίαν, οσηνδήποτε περιουσίαν αποκτώσιν ανήκει εις αυτά, άλλως εις αυτών γονείς, εξαιρέσει μόνο των κληρονομικώ δικαιωμάτι προερχόμενων, των οποίων την επικαρπία απολαμβάνουσιν οι γονείς: η συνήθεια ουδέν γνωρίζει περί χρηματίου. Η Πατρική εξουσία παύει δια του γάμου και περιορίζεται μόνο επί των ιδίων τέκνων. Η συνήθεια ουδεμίαν υιοθεσία γνωρίζει. (Ιωάννη Ν. Δελλά Ρόκκα, Το δίκαιο της Νάξου κατά τους χρόνους της Τουρκοκρατίας, περιέχεται στο -Στυλιανού Κορρέ επιμέλεια- Επετηρίδα Κυκλαδικών Μελετών 1968-Αθήνα, σελ. 472-473)
(4) Αρχείο Νάξου, στο Κεφαλληνιάδης1996: 383
(5) Louis Andre Gosse, Relation de la peste qui a regne en Grece en 1827 et 1828, contenant des vues nouvelles sur le traitement de cette maladi, 1938-Paris, p. ΧΙ (Βακαλόπουλος Κωνσταντίνος, Η επαναστατημένη Ελλάδα Ηπειρωτική και Αιγαίο μεταξύ του 1826-1829, σελ. 118)
(6) Εφημερίδα «Ναξιακό Μέλλον», φύλο 352/Δεκέμβρης 1972 επίσης Γιαγκάκη,Γ.Κ. Δημογραφικά Κυκλάδων, 1821-1971, η ερήμωσις ενός Πολυνήσου, 1978-Αθήνα, πίνακας 22
(7) Κεφαλληνιάδης1996: 369
(8) Υπολογίζεται οι Κυκλάδες μόνο την περίοδο της επαναστάσεως, δέχτηκαν περίπου 70.000 πρόσφυγες από άλλες περιοχές και η Νάξος υπήρξε ένας από τους προνομιακούς τόπους υποδοχής (Ρόζου 1971: 254-255)
(9) Μερικές από τις οικογένειες που προσεγγίστηκαν, εκτός από την πατρογραμμική του γράφοντος (Σιδερήδες) και προέκυψε σαφώς ότι είναι απόγονοι μεταναστών από διάφορες περιοχές ήταν οι Κουφόπολοι, Αξαόπουλοι από Πελοπόννησο Αγγελήδες, Χατζόπουλοι, Καρούσηδες, Χωριανόπουλοι, Αυγερινοί (Νικολάκηδες) από Μικρά Ασία, Πρωτονοτάριοι κ.α.
(10) Για του Κρήτες δύο είναι οι περιόδοι που αναφέρεται ότι μετανάστευσαν. Η μία μετά την αποτυχία της επανάστασης Δασκαλογιάννη στην Κρήτη και η δεύτερη την περίοδο της επαναστάσεως στο Ρόζου1971: 253
(11) Στην περίπτωση των Κωνσταντινοπολιτών πρέπει να έχουμε διπλή μετανάστευση διότι οι λίγες εγγραφές στα μητρώα είναι ονόματα που υπάρχουν στη περιοχή από παλαιότερα.
(12) Για τους Χιώτες λέγεται ότι έφθασαν στη Νάξο μετά τη καταστροφή της Χίου (καλοκαίρι του 1922) στο Ρόζου1971: 186
(13) Πιθανότατα μετά την καταστροφή του το 1821 (Βλέπε Τσουκαλά Κωνσταντίνος, Εξάρτηση και αναπαραγωγή, 1985-Θεμέλιο, σελ. 299) Την άποψη αυτή ενισχύει και το ανέκδοτο ημερολόγιο του πρόξενου της Ολλανδίας στη Νάξο Φραγκίσκου Σομαρίπα ο οποίος αναφέρει ότι στις 26-6-1821 έφτασαν με δύο πλοία 800 άτομα πρόσφυγες από το Αιβαλί (B. Slot, Το ημερολόγιο του πρόξενου της Ολλανδίας στη Νάξο, «Ναξιακά» τεύχος 16, Αύγουστος-Σεπτέμβριος 1987, σελ. 9-10
(14) Ρόζου 1971: 253 Σφακιανοί, Ανωγειώτες και Χανιώτες πολύ συχνά επιστράτευαν βία επί των εντόπιων για να επιτύχουν την παραμονή τους. Τα ίδια περίπου αναφέρονται και για τους Κασιώτες πρόσφυγες
(15) Οικογένειες όπως οι Μανωλάδες, οι Μπιντζηλαίοι, οι Κορρέδες, οι Μαντηλαράδες κ.α. φαίνεται να είναι γηγενείς τουλάχιστον από τον 16ο -17ο αιώνα, αν όχι από νωρίτερα.
(16) και ο Ζευγώλης υποστηρίζει ότι οι Νικολάκηδες κατάγονται από την Κρήτη (Γ.Δ. Ζευγώλη, Έποικοι Κρητικοί στ` Απεράθου της Νάξου, 1988-Αθήνα, σελ. 141) Πρέπει να σημειώσει ότι την ίδια αίσθηση έχει και ο πατέρας μου καθώς ο πρώτος μας πρόγονος στο νησί ονομαζόταν Χατζηκυριακάκης.
(17) Όπως μου εκμυστηρεύτηκε θα ήθελε πολύ να ψάξει να βρει τους απόγονους τους αλλά δεν το αποφάσιζε.
(18) Αναλογία ανδρών ανά 100 γυναίκες (Βλέπε Σιδερή 1986, Τσαούσης 1971, Valaoras 1960)
(19) Η ηλικία 15-18 αφαιρέθηκε με υπολογισμένη θνησιμότητα 50/1000 σε ηλικία 0-5 και 7,5/1000 στην ομάδα ηλικιών 5-15 βάσει των στοιχείων του Con Stefanos για την περίοδο 1968-1978 (βλέπε Ματούλα Τομαρά Σιδέρη-Νίκος Σιδέρης, Συγκρότηση και διαδοχή των γενεών στην Ελλάδα του 19ου αιώνα, 1986-Γενική Γραμματεία Νέας Γενιάς, σελ. 190-191
(20) Τον αριθμό των κατοίκων της περιοχής όπως αναφέρεται στον ιατροστατιστικό πίνακα του 1938
(21) Δηλαδή τον ολικό αριθμό των κατοίκων, ως άνω
(22) Μητρώα αρρένων Σκαδού 1835-1950, Κορώνου 1840-1950, Κεραμωτής 1849-1950, Κωμιακή 1845-1950 (Δήμος Δρυμαλίας)
(23) Με υπολογισμένο πληθυσμό περίπου 1500 άτομα
(24) Μετράμε το σύνολο των εγγραφών στα μητρώα αρρένων σε μία δεκαετία στην μέση της οποίας βρίσκεται το έτος αναφοράς και προσθέτουμε αριθμό κοριτσιών με βάση τη σχέση αρσενικότητας 105:100 που δίνει ο Con Stefanos για τη Νάξο (βλέπε και παρακάτω). Διαιρούμε με το 10 βγάζοντας την γεννητικότητα ανά έτος και έπειτα υπολογίζουμε με βάση τον πληθυσμό του έτους αναφοράς την γεννητικότητα ανά 1000 άτομα, αφαιρώντας θνησιμότητα 19,2/1000 κατοίκους (Con Stefanos, ως άνω, βλέπε παρακάτω)
(25) Ενδεικτικά: ο Τσαούσης δίνει για την περίοδο 1960-1964 20,6 θανάτους ανά 1000 κατοίκους (Βλέπε Τσαούσης Δ.Γ., Μορφολογία της νεοελληνικής κοινωνίας, 1971-Αθήνα, σε. 178, πίνακα 1:2) και πάντως όλοι οι συγγραφείς δίνουν θνησιμότητα 20/1000 και <
Πηγή: Χρήστος Σιδερής ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΚΗ ΧΩΡΗΤΙΚΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΠΑΡΑΓΩΓΙΚΗΣ ΔΟΜΗΣ ΚΑΙ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗ ΣΤΗΝ ΒΟΡΕΙΑ ΟΡΕΙΝΗ ΝΑΞΟ ΑΠΟ ΤΟΝ 19Ο ΑΙΩΝΑ ΜΕΧΡΙ ΤΙΣ ΜΕΡΕΣ ΜΑΣ
Βόρεια Ορεινή Νάξος - Τόποι προορισμού των μεταναστών από την βόρεια ορεινή Νάξο
Είδαμε στο προηγούμενο κεφάλαιο ότι από τον 16ο αιώνα μέχρι την περίοδο της επαναστάσεως του 1821, υπήρχαν συνεχή μεταναστευτικά ρεύματα από την Νάξο προς τα παράλια της Ανατολίας και την Πόλη, τα οποία συνεχίστηκαν και μετά την ίδρυση του Ελληνικού κράτους το 1830 (1). Άλλωστε και μετά την ίδρυση του ελληνικού βασιλείου η διασύνδεση της Νάξου με την Οθωμανική αυτοκρατορία ήταν ακόμα τόσο συχνή που ήταν πιο εύκολο για κάποιον να πάει στην Πόλη ή στην Σμύρνη παρά να πάει στον Πειραιά (2). Η επικοινωνία γινόταν κυρίως με ιστιοφόρα τα οποία εκτελούσαν τακτικά δρομολόγια προς τη Σμύρνη και την Πόλη . Η Αθήνα δεν είχε τότε να τους αποδώσει τίποτα (3).
Οι Ναξιώτικες παροικίες στην Σμύρνη, την Πόλη και η αποικία των Βουρλών συνέχισαν να μαζεύουν Νάξιους και μάλιστα λέγεται ότι τα Βουρλά στις αρχές του 20ου αιώνα είχαν 20.000 (4) Νάξιους, αλλά ο αριθμός που δίνεται πρέπει να είναι μάλλον υπερβολικός (5).
Μέχρι τα τέλη του 19ου αιώνα δεν φαίνεται να υπάρχουν συγκεντρώσεις μεταναστών από τη βόρεια ορεινή Νάξο στην Αθήνα και μάλιστα σε στοιχεία που δίνονται για την περιοχή της Νέας Νάξου το 1885, αναφέρονται 553 Κεφαλλονίτες και 133 από τους Παξούς ενώ δεν αναφέρεται κανένας Νάξιος (6).
Το 1870 και με βάση τον νόμιμο πληθυσμό από την βόρεια ορεινή Νάξο λείπουν μόλις 119 άτομα εκ των οποίων δεν έχουμε στοιχεία για το ποιοι από αυτούς βρίσκονται στην αλλοδαπή. Και με βάση τον προσδοκώμενο πληθυσμό τα συμπεράσματα είναι περίπου τα ίδια. Ακόμα και αν συνυπολογίσουμε και ότι η φυσική αύξηση μπορεί να ήταν μεγαλύτερη από την υπολογισμένη βάσει των μητρώων, η μετανάστευση από τα χωριά της βόρειας ορεινής Νάξου δεν πρέπει να είχε πάρει ακόμα μεγάλες διαστάσεις και μάλλον χαρακτηριζόταν από προσωρινότητα. Άλλωστε, ο πληθυσμός της περιοχής ήταν ακόμα σχετικά μικρός. Τα λίγα άτομα που έφευγαν, δεν έχουμε λόγους να υποθέσουμε ότι κατευθύνονταν σε διαφορετικές περιοχές από τους υπόλοιπους Νάξιους. Εξάλλου μέχρι το 1890, που ξεκίνησαν τα πρώτα ρεύματα προς Αμερική, η Οθωμανική αυτοκρατορία αποτελούσε τον κύριο προορισμό για μετανάστες από όλη την παλαιά Ελλάδα (7) και ειδικά για τους κατοίκους των νησιών του Αιγαίου σχεδόν ο μοναδικός.
Τα μητρώα αρρένων της βόρειας ορεινής Νάξου επιβεβαιώνουν την διασύνδεση της περιοχής με την Πόλη τον 19ο αιώνα καθώς βρίσκουμε αρκετά ονόματα με τόπο γέννησης την Κωνσταντινούπολη, ενώ ο τόπος γέννησης του πατέρας εμφανίζεται η βόρεια ορεινή Νάξος (8). Επίσης γνωρίζουμε ότι στις αρχές του αιώνα υπήρχαν στην περιοχή «Ταχυδρόμοι» που έκαναν το δρομολόγιο Κωνσταντινούπολη-Νάξος και τανάπαλιν. Το 1905 με την ευκαιρία μιας τιμητικής γιορτής για έναν Παριανό Ταχυδρόμο τον Σκιαδά αναγράφεται ότι «σπεύδομεν να συγχαρώμεν και τους ημετέρας νήσου Ταχυδρόμους κ.κ. Ι. Ζευγώλη, Γ. Κατσάνη, Μαστορόπουλον, Μερτινόν και λοιπούς άλλους, τους τόσο εντίμως και προθύμως εξυπηρετούντας τους κατοίκους της επαρχίας δια των τακτικών αυτών από Νάξου εις Κωνσταντινούπολη και τανάπαλιν ταξιδιών (9)» Ένας από αυτούς φαίνεται να εξυπηρετεί και τους κατοίκους των Βόθρων διότι 2 χρόνια αργότερα σε επιστολή του παπά Βασίλειου Πρωτονοτάριου από τους Βόθρους που μετοίκησε στο Γαλατά Κωνσταντινούπολης βρίσκουμε και μία αναφορά για τον Ταχυδρόμο Μερτινό για χρήματα που του έφερε ο Ταχυδρόμος τα οποία έστειλε ο πληρεξούσιος του για σμύριδα δική του που ζυγίστηκε από τον Γεώργιο Πρωτονοτάριο (10).
Βεβαίως, όπως είπαμε, από το 1890 άρχισε και υπερωκεάνια μετανάστευση με κύριο τόπο προορισμού την Αμερική. Στο σύνολο της χώρας, από το 1891 μέχρι το 1920 το 95% του συνόλου της εξωτερικής μετανάστευσης κατευθυνόταν προς Αμερική η συντριπτική πλειοψηφία από αυτούς ήταν άντρες μεταξύ των 15-40 ετών (11). Από αυτούς το 55% (12)-61% (13) επέστρεψε. Το 1907 το 44,2% των μεταναστών της ΒΟΝ βρισκόταν στην αλλοδαπή. Από αυτό το ποσοστό ένα μικρό μέρος είναι πιθανό να βρισκόταν στην Αμερική αλλά το μεγαλύτερο μέρος αυτού του ποσοστού λογικά συγκεντρώνονταν στην περιοχή της Ανατολίας. Οι υπόλοιποι προσωρινοί μετανάστες που βρίσκονταν σε άλλους δήμους της Ελλάδας συγκεντρώνονταν στον Πειραιά, στην περιοχή του Αγίου Λουκά Πατησίων (αλλά όχι ακόμα στη Νέα Νάξο καθώς μέχρι και το 1907 το Γαλάτσι είχε μόλις 297 κατοίκους (14), καθώς , στη Σύρο τη πεδινή Νάξο και άλλες περιοχές της Αθήνας.
Η Κεραμωτή πάντως είναι το πρώτο χωριό από το οποίο ξεκινάει μια μετανάστευση προς στην ηπειρωτική Ελλάδα που παίρνει συγκροτημένη μορφή από τα τέλη του 19ου αιώνα. Παρά τα πλούσια σε νερό εδάφη της (οι Κεραμιώτες αποκαλούνται Βαθράκοι δηλαδή Βάτραχοι επειδή στην περιοχή τους υπήρχαν πολλοί βάτραχοι λόγω των πολλών νερών) φαίνεται να έχει περιορισμένη εδαφική και παραγωγική χωρητικότητα. Από τους πρώτους που μετακινούνται στα περίχωρα του Πειραιά (περιοχή του Αγίου Ιωάννη Ρέντη) είναι κάποιες οικογένειες Κεραμιωτών. Αυτοί λόγω των συγγενικών δεσμών που τους συνδέουν με τους Κορωνιδιάτες (Λεγάκηδες από Κεραμωτή με Σιδερήδες από Κόρωνο) φέρνουν και κάποιους από αυτούς στην περιοχή όπου από τότε ορισμένοι εγκαθίστανται μόνιμα (15). Το 1907 ο Άγιος Ιωάννης Ρέντη είχε 1401 κατοίκους (16) και το 1920 έφτασε τους 3.289(17). Ένα μικρό μέρος από αυτούς ήταν Κεραμιώτες και Κορωνιδιάτες.
Η περιοχή του Ρέντη αποτελεί την πρώτη συγκροτημένη διασύνδεση Νάξου-Αστικού χώρου και έπαιξε τον διαμεσολαβητικό ρόλο της καθ` όλη την προπολεμική περίοδο και ειδικά την περίοδο 2ουΠΠ. Η Κεραμωτή λόγω των δομικών περιορισμών και παρά το δικαίωμα των κατοίκων στην εκμετάλλευση της σμύριδας ποτέ στην καταγεγραμμένη ιστορία της δεν ξεπέρασε τους 286 κατοίκους (μαζί με τον οικισμό Σίφωνες).
Η εγκατάσταση των κατοίκων της βόρειας ορεινής Νάξου στην Αθήνα πρέπει να ξεκίνησε στις αρχές του 20ου αιώνα. Το 1911 οι Κορωνιδιάτες Νάξου που κατοικούν στην περιοχή των Πατησίων (ενορία Άγιου Λουκά) μαζεύονται και αποφασίζουν να ιδρύσουν σύλλογο. Το 1915 ο σύλλογος εγκρίνεται από το πρωτοδικείο Αθηνών (18). Στον τότε σύλλογο Κορωνιδιατών συμμετέχουν Ναξιώτες από όλο τον πρώην δήμο Κορωνίδας αλλά η μεγάλη πλειοψηφία των μελών προέρχονται από την περιοχή της Κωμιακής.
Δυστυχώς δεν υπάρχουν πολλά στοιχεία για την δράση του συλλόγου την περίοδο 1915-1932. Τα λιγοστά στοιχεία που έχουμε στη διάθεση μας αφορούν κυρίως την περίοδο 1932-1935, στοιχεία που συγκέντρωσε ο παλιός πρόεδρος το 1972. Από αυτά τα στοιχεία βλέπουμε καθαρά ότι σε πολλές περιπτώσεις ο σύλλογός αναλαμβάνει την εκπροσώπηση των αιτημάτων του παλαιού δήμου Κορωνίδας. Έκτος από τις επιστολές για τις χοροεσπερίδες του συλλόγου, βρίσκουμε επιστολές διαμαρτυρίας προς το υπουργείο μεταφορών γιατί το ατμόπλοιο Ζάκυνθος (19) δεν σταμάτησε ως όφειλε στον Απόλλωνα αλλά και προτάσεις για τα δρομολόγια της γραμμής (20), διαμαρτυρίες για την αναστολή των εργασιών στον δρόμο Απόλλωνα-Κωμιακής (21), για την κατασκευή του υδραγωγείου του Απόλλωνα (22), αίτηση για κατασκευή σχολείου στον Απόλλωνα (23), αίτηση για στελέχωση του Ταχυδρομικού γραφείου της Κωμιακής (24) κ.α.
Εκτός από την εκπροσώπηση των πατριωτών τους που βρίσκονταν ακόμα στο νησί ο σύλλογος Κορωνιδιατών ασκούσε και πιέσεις προς τις τοπικές αρχές των Αθηνών για προβλήματα που είχαν τα μέλη του συλλόγου, όπως για παράδειγμα σε μία επιστολή βρίσκουμε παράπονα για την μη ύπαρξη καλυμμένης αποχέτευσης και φωτισμού από ένα ύψος της Πατησίων και έπειτα (25).
Σε μία επιστολή του 1934 προς τα Κυκλαδίτικα Νέα βρίσκουμε πως ο σύλλογος Κορωνιδιατών αριθμούσε περίπου 800 μέλη (26) Ένα φιλόδοξο σχέδιο του 1935 καταγραφής όλων των εν Αθήναι συμπατριωτών σε ένα γενικό μητρώο (27), δυστυχώς δεν καρποφόρησε. Πάντως σε ένα πρόχειρο κατάλογο που άρχισε να συντάσσεται για τα μέλη του συλλόγου στην περιοχή του Αγίου Λουκά οι περισσότεροι ήταν εργάτες, ενώ βρίσκουμε και μια σειρά από διαφόρων κατηγοριών επαγγέλματα, από δικηγόρους μέχρι παντοπώλες και ανθοπώλες. Οι μισοί περίπου από αυτούς είχαν ιδιόκτητα σπίτι ενώ οι υπόλοιποι πλήρωναν ενοίκιο.
Από τα αιτήματα του συλλόγου που αφορούν σχεδόν αποκλειστικά τον Απόλλωνα και την Κωμιακή νομίζω συνάγεται ότι η μεγάλη πλειοψηφία των μελών του μέχρι και την δεκαετία του 1920 ήταν Ναξιώτες από την περιοχή του νέου δήμου Κορωνίδας και δεν είναι απίθανό να δημιουργήθηκε μια σχετική πόλωση. Μάλιστα, στην πρόταση για το δρομολόγιο των πλοίων (28), ο Λυώνας δεν περιλαμβάνεται στους σταθμούς αποβίβασης, αν και τελικά συμπεριλήφθηκε σε αυτούς με την απόφαση του Υπουργού.
Φαίνεται όμως ότι από το 1920 και έπειτα άρχισαν να καταφθάνουν μεγαλύτεροι αριθμοί Σμυριδοχωριτών που φρόντιζαν να γίνονται μέλη του συλλόγου με συνέπεια τον Μάιο ή τον Ιούνιο του 1934 οι αρχαιρεσίες του συλλόγου να αναδείξουν διοίκηση στην οποία η πλειοψηφία των μελών άνηκε σε Σμυριδοχωρίτες. Σε μία επιστολή του συλλόγου προς τον Πρόεδρο του Συλλόγου Σμυριδεργατών (29) Λυώνα Νάξου γνωστοποιείται ότι η πλειοψηφία των μελών του διοικητικού συμβουλίου του συλλόγου Κορωνιδιατών Νάξου ανήκει πλέον σε άτομα που προέρχονται από τα Σμυριδοχώρια και μάλιστα ο τότε πρόεδρος του συλλόγου προθυμοποιείται να εκπροσωπήσει τον σύλλογο σμυριδεργατών σε όποια υπόθεση χρειάζονται. Η νέα σύνθεση του διοικητικού συμβουλίου και οι πρώτες αποφάσεις πρέπει να δημιούργησαν εκτεταμένη κρίση στους κόλπους του συλλόγου σε σημείο που η απερχόμενη διοίκηση να αρνείται να παραχωρήσει στην νέα τα λάβαρα του συλλόγου (30). Στις 7-7-1934 ένα μέλος του διοικητικού συμβουλίου προτείνει γενική συνέλευση στην οποία να επανακαθορίζονται οι στόχοι του συλλόγου (31). Από τις 21-7-1934 μέχρι τις 28-7-1934 βρίσκουμε πέντε παραιτήσεις μελών του διοικητικού συμβουλίου. Αν και στα αρχείου τα συλλόγου δεν υπάρχουν οι μεταγενέστερες επιστολές για να παρακολουθήσουμε την εξέλιξη της διαμάχης αυτής, για τις ανάγκες της παρούσης είναι νομίζω αρκετό το γεγονός ότι στην δεκαετία του 1930 η πλειοψηφία των εν Αθήνα Ναξιωτών από τον παλαιό δήμο Κορωνίδας αλλάζει χέρια. Αυτό βέβαια επιβεβαιώνει ότι από το 1920 και έπειτα είχαμε πληθυσμιακή έκρηξη και εκτεταμένα μεταναστευτικά ρεύματα Σμυριδοχωριτών προς την Αθήνα και πως η θνησιμότητα πρέπει την δεκαετία του 1920 να ήταν στα Σμυριδοχώρια περίπου στα ίδια επίπεδα με την θνησιμότητα που βρίσκουμε στην δεκαετία 1932-1941 (περίπου 10 θάνατοι ανά 1000 κατοίκους).
Τελικά, οι δύο σύλλογοι διασπάστηκαν και μάλιστα σε μία επιστολή του 1945 που υπογράφει ο Αντώνης Πρωτονοτάριος (πρώην γραμματέας του συλλόγου από την Κόρωνο) βρίσκουμε μία πρόταση να μην διασπαστεί τελικά ο σύλλογός διότι δεν είναι προς το συμφέρον του τόπου (33).
Γιατί οι κάτοικοι της βόρειας ορεινής Νάξου και ειδικά οι Κωμιακίτες επέλεξαν να εγκατασταθούν αρχικά στην περιοχή του Αγίου Λουκά Πατησίων δεν μου είναι γνωστό. Πάντως αρκετές υπηρέτριες από την βόρεια ορεινή Νάξο εργάζονταν σε σπίτια πλουσίων στην περιοχή της Κυψέλης και δεν είναι απίθανο να ήταν και αυτός ένας από του λόγους που επιλέχθηκε η συγκεκριμένη περιοχή (34).
(1) Για μια αναλυτική παρουσίαση των στοιχείων που υπάρχουν για αυτή την αμφίδρομη και συνεχής επικοινωνία βλέπε Ν.Α. Κεφαλληνιάδης, Μνήμες από την Ανατολή, 1988-Φιλιππότη. Πάντως θα πρέπει να σημειώσω ότι ο Κεφαλληνιάδης δεν δίνει καθόλου στοιχεία για Κωμιακίτες μετανάστες και γενικά στο υλικό του υπάρχει μία ανισομέρεια σε σχέση με την βόρεια ορεινή Νάξο με εξαίρεση λίγα στοιχεία που έχει πάρει από τον Μανώλη Μανωλά.
(2) Κεφαλληνιάδης 1988: 47 (Από το ημερολόγιο ενός Γαλαναδιώτη: Γαλαναδιώτες και Γλιναδιώτες στη Πόλη και τη Σμύρνη)
(3) Κεφαλληνιάδης,ως άνω σελ. 47
(4) Κεφαλληνιάδης, ως άνω
(5) Πρωτοπαπαδάκης Π., Η δράση των Νάξιων εις την Μικρά Ασία, «Ναξιακόν Ημερολογίον» 1907, τευχος 6, σελ. 128-132 (εθνική βιβλιοθήκη) επίσης Κεφαλληνιάδης 1988: 16 επίσης Μηλιώρης Νίκος, «Κυκλαδίτικα θέματα», τεύχος 21, 1987-Αθάνα, σελ. 157-163
(6) Στην περιοχή των Βουρλών αναφέρονται και πολλοί Έλληνες που προέρχονται από την Πελοπόννησο (βλέπε Σία Αναγνωστοπούλου, Μικρά Ασία 19ος αιώνας-1919 οι Ελληνορθόδοξες κοινότητες, 1997-Ελληνικά Γράμματα, σελ. 129
(7) (Papacostea-Danielopoulos, La vie culturelle des communautes grecques de Roumanie dans la seconde moitie du 19e siecle in “Revue des Etudes du Sud – Est Europeen” 1969, αριθμός 3, σελ. 479) περιέχεται στο Τσουκαλάς Κωνσταντίνος, Εξάρτηση και αναπαραγωγή, 1985-Θεμέλιο, σελ. 114
(8) Ήρα Εμκέ Πουλοπούλου, Προβλήματα μετανάστευσης παλινόστησης, 1986-ΕΔΗΜ και ΙΜΕΟ, σελ 37
(9) Μητρώα αρρένων Σκαδού, Κορώνου, Κωμιακής (δήμος Δρυμαλίας)
(10) Κεφαλληνιάδης 1988:198 επίσης εφημερίδα «Αιγαίο» της 2ας Ιουλίου 1905
(11) Κεφαλληνιάδης 1988: 198
(12) Πουλοπούλου 1986:39,και 63 πίνακας 15 επίσης B Kayser, Ανθρωπογεωγραφία της Ελλάδας, 1968-Αθήνα επίσης ΕΣΥΕ, Επετηρίς της Ελλάδος 1930, σελ 137
(13) Polysos, Essai, σελ 53 (περιέχεται στο Πουλοπούλου 1986: 40
(14) Τσουκαλάς 1986:116
(15) ΕΣΥΕ, Απογραφή πληθυσμού 1907, Κατοικημένοι συνοικισμοί περιοχής της Αθήνας
(16) Ο Γιώργος Σιδέρης, πρώην ποδοσφαιριστής του Ολυμπιακού, είναι από την οικογένεια των Μπέηδων που εγκαταστάθηκε στον Άγιο Ιωάννη περίπου στα τέλη του 19ου αιώνα (ο πατέρας του είναι αδελφός του παππού μου).
(17) ΕΣΥΕ, Απογραφή πληθυσμού 1907
(18) Demetrios Tsakonas, La renovation d`une ville partuaire Le Piree, Επιθεώρηση κοινωνικών ερευνών, 1969-Αθήνα Γενικά ο Πειραιάς δεν ήταν κατοικημένος το 1821. Οι πρώτες συγκεντρώσεις εμφανίζονται το 1840 (5279 κατοίκους), 1870 (11047) ενώ από το 1920 έχουμε μια πληθυσμιακή έκρηξη (133.482).
(19) Απόφαση Πρωτοδικείου υπ` αρίθμ. 296, 4-2-1915
(20) προς το Υπουργείο Συγκοινωνιών αριθμ. 163 19-8-1935 επίσης διαμαρτυρία για τους πλοιάρχους που αποβίβαζαν επιβάτες στον Απόλλωνα αν ήθελαν ( αριθμ 66 2-9-1935)
(21) προς Πρωτοπαπαδάκη (αριθμ. 37 στις 8-10-1934)
(22) μεταξύ άλλων επιστολή προς Υπουργό Ράλλη 23-6-1934
(23) 13-5-1933 προϋπολογισμός υδραγωγείου και πολλές ακόμα επιστολές για το ίδιο θέμα προς το υπουργείο κρατική υγιεινής (Αρχείο συλλόγου Κορωνίδας Νάξου), επίσης 18-12-1933, 19-2-1934 και 13-3-1935 και άλλες.
(24) 9-12-1935 αριθμ. 71 (ΑΣΚΝ)
(25) 9-12-1935 αριθμ. 76 (ονόματα στο κείμενο)
(26) 16-3-1932 αριθμ. 5 (αρχείο συλλόγου Κορωνίδας Νάξου)
(27) Προς Κυκλαδίτικα Νέα 20-10-1934 (αρχείο συλλόγου Κορωνίδας Νάξου)
(28) 14-10-1935 αριθμ. 7 (Αρχεία συλλόγου Κορωνίδας Νάξου)
(29) προς Πρωτοπαπαδάκη Α. αριθμ 37 8-0-1934 (ΑΣΚΝ)
(30) 8-6-1934 αρίθμ. 6 (ΑΣΚΝ)
(31) 21-7-1934 αρίθμ. 15
(32) 7-7-1934 ΑΣΚΝ
(33) Προς το διοικητικό συμβούλιο του συλλόγου 2-11-1945
(34) Ο παππούς μου όντας Ταχυδρόμος έκανε από το 1928-1939 το δρομολόγιο Νάξου-Κυψέλης. Από ότι μου είπε ο πατέρας μου έπαιρνε το πλοίο και φτάνοντας στον Πειραιά τον παραλάμβανε ο αδελφός του που έμενε στον Άγιο Ιωάννη Ρέντη με μία καρότσα στην οποία έβαζαν τα πράγματα και με αυτή τα πήγαινε στην Κυψέλη όπου τον περίμεναν οι υπηρέτριες.
Πηγή: Χρήστος Σιδερής ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΚΗ ΧΩΡΗΤΙΚΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΠΑΡΑΓΩΓΙΚΗΣ ΔΟΜΗΣ ΚΑΙ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗ ΣΤΗΝ ΒΟΡΕΙΑ ΟΡΕΙΝΗ ΝΑΞΟ ΑΠΟ ΤΟΝ 19Ο ΑΙΩΝΑ ΜΕΧΡΙ ΤΙΣ ΜΕΡΕΣ ΜΑΣ
Οι Ναξιώτικες παροικίες στην Σμύρνη, την Πόλη και η αποικία των Βουρλών συνέχισαν να μαζεύουν Νάξιους και μάλιστα λέγεται ότι τα Βουρλά στις αρχές του 20ου αιώνα είχαν 20.000 (4) Νάξιους, αλλά ο αριθμός που δίνεται πρέπει να είναι μάλλον υπερβολικός (5).
Μέχρι τα τέλη του 19ου αιώνα δεν φαίνεται να υπάρχουν συγκεντρώσεις μεταναστών από τη βόρεια ορεινή Νάξο στην Αθήνα και μάλιστα σε στοιχεία που δίνονται για την περιοχή της Νέας Νάξου το 1885, αναφέρονται 553 Κεφαλλονίτες και 133 από τους Παξούς ενώ δεν αναφέρεται κανένας Νάξιος (6).
Το 1870 και με βάση τον νόμιμο πληθυσμό από την βόρεια ορεινή Νάξο λείπουν μόλις 119 άτομα εκ των οποίων δεν έχουμε στοιχεία για το ποιοι από αυτούς βρίσκονται στην αλλοδαπή. Και με βάση τον προσδοκώμενο πληθυσμό τα συμπεράσματα είναι περίπου τα ίδια. Ακόμα και αν συνυπολογίσουμε και ότι η φυσική αύξηση μπορεί να ήταν μεγαλύτερη από την υπολογισμένη βάσει των μητρώων, η μετανάστευση από τα χωριά της βόρειας ορεινής Νάξου δεν πρέπει να είχε πάρει ακόμα μεγάλες διαστάσεις και μάλλον χαρακτηριζόταν από προσωρινότητα. Άλλωστε, ο πληθυσμός της περιοχής ήταν ακόμα σχετικά μικρός. Τα λίγα άτομα που έφευγαν, δεν έχουμε λόγους να υποθέσουμε ότι κατευθύνονταν σε διαφορετικές περιοχές από τους υπόλοιπους Νάξιους. Εξάλλου μέχρι το 1890, που ξεκίνησαν τα πρώτα ρεύματα προς Αμερική, η Οθωμανική αυτοκρατορία αποτελούσε τον κύριο προορισμό για μετανάστες από όλη την παλαιά Ελλάδα (7) και ειδικά για τους κατοίκους των νησιών του Αιγαίου σχεδόν ο μοναδικός.
Τα μητρώα αρρένων της βόρειας ορεινής Νάξου επιβεβαιώνουν την διασύνδεση της περιοχής με την Πόλη τον 19ο αιώνα καθώς βρίσκουμε αρκετά ονόματα με τόπο γέννησης την Κωνσταντινούπολη, ενώ ο τόπος γέννησης του πατέρας εμφανίζεται η βόρεια ορεινή Νάξος (8). Επίσης γνωρίζουμε ότι στις αρχές του αιώνα υπήρχαν στην περιοχή «Ταχυδρόμοι» που έκαναν το δρομολόγιο Κωνσταντινούπολη-Νάξος και τανάπαλιν. Το 1905 με την ευκαιρία μιας τιμητικής γιορτής για έναν Παριανό Ταχυδρόμο τον Σκιαδά αναγράφεται ότι «σπεύδομεν να συγχαρώμεν και τους ημετέρας νήσου Ταχυδρόμους κ.κ. Ι. Ζευγώλη, Γ. Κατσάνη, Μαστορόπουλον, Μερτινόν και λοιπούς άλλους, τους τόσο εντίμως και προθύμως εξυπηρετούντας τους κατοίκους της επαρχίας δια των τακτικών αυτών από Νάξου εις Κωνσταντινούπολη και τανάπαλιν ταξιδιών (9)» Ένας από αυτούς φαίνεται να εξυπηρετεί και τους κατοίκους των Βόθρων διότι 2 χρόνια αργότερα σε επιστολή του παπά Βασίλειου Πρωτονοτάριου από τους Βόθρους που μετοίκησε στο Γαλατά Κωνσταντινούπολης βρίσκουμε και μία αναφορά για τον Ταχυδρόμο Μερτινό για χρήματα που του έφερε ο Ταχυδρόμος τα οποία έστειλε ο πληρεξούσιος του για σμύριδα δική του που ζυγίστηκε από τον Γεώργιο Πρωτονοτάριο (10).
Βεβαίως, όπως είπαμε, από το 1890 άρχισε και υπερωκεάνια μετανάστευση με κύριο τόπο προορισμού την Αμερική. Στο σύνολο της χώρας, από το 1891 μέχρι το 1920 το 95% του συνόλου της εξωτερικής μετανάστευσης κατευθυνόταν προς Αμερική η συντριπτική πλειοψηφία από αυτούς ήταν άντρες μεταξύ των 15-40 ετών (11). Από αυτούς το 55% (12)-61% (13) επέστρεψε. Το 1907 το 44,2% των μεταναστών της ΒΟΝ βρισκόταν στην αλλοδαπή. Από αυτό το ποσοστό ένα μικρό μέρος είναι πιθανό να βρισκόταν στην Αμερική αλλά το μεγαλύτερο μέρος αυτού του ποσοστού λογικά συγκεντρώνονταν στην περιοχή της Ανατολίας. Οι υπόλοιποι προσωρινοί μετανάστες που βρίσκονταν σε άλλους δήμους της Ελλάδας συγκεντρώνονταν στον Πειραιά, στην περιοχή του Αγίου Λουκά Πατησίων (αλλά όχι ακόμα στη Νέα Νάξο καθώς μέχρι και το 1907 το Γαλάτσι είχε μόλις 297 κατοίκους (14), καθώς , στη Σύρο τη πεδινή Νάξο και άλλες περιοχές της Αθήνας.
Η Κεραμωτή πάντως είναι το πρώτο χωριό από το οποίο ξεκινάει μια μετανάστευση προς στην ηπειρωτική Ελλάδα που παίρνει συγκροτημένη μορφή από τα τέλη του 19ου αιώνα. Παρά τα πλούσια σε νερό εδάφη της (οι Κεραμιώτες αποκαλούνται Βαθράκοι δηλαδή Βάτραχοι επειδή στην περιοχή τους υπήρχαν πολλοί βάτραχοι λόγω των πολλών νερών) φαίνεται να έχει περιορισμένη εδαφική και παραγωγική χωρητικότητα. Από τους πρώτους που μετακινούνται στα περίχωρα του Πειραιά (περιοχή του Αγίου Ιωάννη Ρέντη) είναι κάποιες οικογένειες Κεραμιωτών. Αυτοί λόγω των συγγενικών δεσμών που τους συνδέουν με τους Κορωνιδιάτες (Λεγάκηδες από Κεραμωτή με Σιδερήδες από Κόρωνο) φέρνουν και κάποιους από αυτούς στην περιοχή όπου από τότε ορισμένοι εγκαθίστανται μόνιμα (15). Το 1907 ο Άγιος Ιωάννης Ρέντη είχε 1401 κατοίκους (16) και το 1920 έφτασε τους 3.289(17). Ένα μικρό μέρος από αυτούς ήταν Κεραμιώτες και Κορωνιδιάτες.
Η περιοχή του Ρέντη αποτελεί την πρώτη συγκροτημένη διασύνδεση Νάξου-Αστικού χώρου και έπαιξε τον διαμεσολαβητικό ρόλο της καθ` όλη την προπολεμική περίοδο και ειδικά την περίοδο 2ουΠΠ. Η Κεραμωτή λόγω των δομικών περιορισμών και παρά το δικαίωμα των κατοίκων στην εκμετάλλευση της σμύριδας ποτέ στην καταγεγραμμένη ιστορία της δεν ξεπέρασε τους 286 κατοίκους (μαζί με τον οικισμό Σίφωνες).
Η εγκατάσταση των κατοίκων της βόρειας ορεινής Νάξου στην Αθήνα πρέπει να ξεκίνησε στις αρχές του 20ου αιώνα. Το 1911 οι Κορωνιδιάτες Νάξου που κατοικούν στην περιοχή των Πατησίων (ενορία Άγιου Λουκά) μαζεύονται και αποφασίζουν να ιδρύσουν σύλλογο. Το 1915 ο σύλλογος εγκρίνεται από το πρωτοδικείο Αθηνών (18). Στον τότε σύλλογο Κορωνιδιατών συμμετέχουν Ναξιώτες από όλο τον πρώην δήμο Κορωνίδας αλλά η μεγάλη πλειοψηφία των μελών προέρχονται από την περιοχή της Κωμιακής.
Δυστυχώς δεν υπάρχουν πολλά στοιχεία για την δράση του συλλόγου την περίοδο 1915-1932. Τα λιγοστά στοιχεία που έχουμε στη διάθεση μας αφορούν κυρίως την περίοδο 1932-1935, στοιχεία που συγκέντρωσε ο παλιός πρόεδρος το 1972. Από αυτά τα στοιχεία βλέπουμε καθαρά ότι σε πολλές περιπτώσεις ο σύλλογός αναλαμβάνει την εκπροσώπηση των αιτημάτων του παλαιού δήμου Κορωνίδας. Έκτος από τις επιστολές για τις χοροεσπερίδες του συλλόγου, βρίσκουμε επιστολές διαμαρτυρίας προς το υπουργείο μεταφορών γιατί το ατμόπλοιο Ζάκυνθος (19) δεν σταμάτησε ως όφειλε στον Απόλλωνα αλλά και προτάσεις για τα δρομολόγια της γραμμής (20), διαμαρτυρίες για την αναστολή των εργασιών στον δρόμο Απόλλωνα-Κωμιακής (21), για την κατασκευή του υδραγωγείου του Απόλλωνα (22), αίτηση για κατασκευή σχολείου στον Απόλλωνα (23), αίτηση για στελέχωση του Ταχυδρομικού γραφείου της Κωμιακής (24) κ.α.
Εκτός από την εκπροσώπηση των πατριωτών τους που βρίσκονταν ακόμα στο νησί ο σύλλογος Κορωνιδιατών ασκούσε και πιέσεις προς τις τοπικές αρχές των Αθηνών για προβλήματα που είχαν τα μέλη του συλλόγου, όπως για παράδειγμα σε μία επιστολή βρίσκουμε παράπονα για την μη ύπαρξη καλυμμένης αποχέτευσης και φωτισμού από ένα ύψος της Πατησίων και έπειτα (25).
Σε μία επιστολή του 1934 προς τα Κυκλαδίτικα Νέα βρίσκουμε πως ο σύλλογος Κορωνιδιατών αριθμούσε περίπου 800 μέλη (26) Ένα φιλόδοξο σχέδιο του 1935 καταγραφής όλων των εν Αθήναι συμπατριωτών σε ένα γενικό μητρώο (27), δυστυχώς δεν καρποφόρησε. Πάντως σε ένα πρόχειρο κατάλογο που άρχισε να συντάσσεται για τα μέλη του συλλόγου στην περιοχή του Αγίου Λουκά οι περισσότεροι ήταν εργάτες, ενώ βρίσκουμε και μια σειρά από διαφόρων κατηγοριών επαγγέλματα, από δικηγόρους μέχρι παντοπώλες και ανθοπώλες. Οι μισοί περίπου από αυτούς είχαν ιδιόκτητα σπίτι ενώ οι υπόλοιποι πλήρωναν ενοίκιο.
Από τα αιτήματα του συλλόγου που αφορούν σχεδόν αποκλειστικά τον Απόλλωνα και την Κωμιακή νομίζω συνάγεται ότι η μεγάλη πλειοψηφία των μελών του μέχρι και την δεκαετία του 1920 ήταν Ναξιώτες από την περιοχή του νέου δήμου Κορωνίδας και δεν είναι απίθανό να δημιουργήθηκε μια σχετική πόλωση. Μάλιστα, στην πρόταση για το δρομολόγιο των πλοίων (28), ο Λυώνας δεν περιλαμβάνεται στους σταθμούς αποβίβασης, αν και τελικά συμπεριλήφθηκε σε αυτούς με την απόφαση του Υπουργού.
Φαίνεται όμως ότι από το 1920 και έπειτα άρχισαν να καταφθάνουν μεγαλύτεροι αριθμοί Σμυριδοχωριτών που φρόντιζαν να γίνονται μέλη του συλλόγου με συνέπεια τον Μάιο ή τον Ιούνιο του 1934 οι αρχαιρεσίες του συλλόγου να αναδείξουν διοίκηση στην οποία η πλειοψηφία των μελών άνηκε σε Σμυριδοχωρίτες. Σε μία επιστολή του συλλόγου προς τον Πρόεδρο του Συλλόγου Σμυριδεργατών (29) Λυώνα Νάξου γνωστοποιείται ότι η πλειοψηφία των μελών του διοικητικού συμβουλίου του συλλόγου Κορωνιδιατών Νάξου ανήκει πλέον σε άτομα που προέρχονται από τα Σμυριδοχώρια και μάλιστα ο τότε πρόεδρος του συλλόγου προθυμοποιείται να εκπροσωπήσει τον σύλλογο σμυριδεργατών σε όποια υπόθεση χρειάζονται. Η νέα σύνθεση του διοικητικού συμβουλίου και οι πρώτες αποφάσεις πρέπει να δημιούργησαν εκτεταμένη κρίση στους κόλπους του συλλόγου σε σημείο που η απερχόμενη διοίκηση να αρνείται να παραχωρήσει στην νέα τα λάβαρα του συλλόγου (30). Στις 7-7-1934 ένα μέλος του διοικητικού συμβουλίου προτείνει γενική συνέλευση στην οποία να επανακαθορίζονται οι στόχοι του συλλόγου (31). Από τις 21-7-1934 μέχρι τις 28-7-1934 βρίσκουμε πέντε παραιτήσεις μελών του διοικητικού συμβουλίου. Αν και στα αρχείου τα συλλόγου δεν υπάρχουν οι μεταγενέστερες επιστολές για να παρακολουθήσουμε την εξέλιξη της διαμάχης αυτής, για τις ανάγκες της παρούσης είναι νομίζω αρκετό το γεγονός ότι στην δεκαετία του 1930 η πλειοψηφία των εν Αθήνα Ναξιωτών από τον παλαιό δήμο Κορωνίδας αλλάζει χέρια. Αυτό βέβαια επιβεβαιώνει ότι από το 1920 και έπειτα είχαμε πληθυσμιακή έκρηξη και εκτεταμένα μεταναστευτικά ρεύματα Σμυριδοχωριτών προς την Αθήνα και πως η θνησιμότητα πρέπει την δεκαετία του 1920 να ήταν στα Σμυριδοχώρια περίπου στα ίδια επίπεδα με την θνησιμότητα που βρίσκουμε στην δεκαετία 1932-1941 (περίπου 10 θάνατοι ανά 1000 κατοίκους).
Τελικά, οι δύο σύλλογοι διασπάστηκαν και μάλιστα σε μία επιστολή του 1945 που υπογράφει ο Αντώνης Πρωτονοτάριος (πρώην γραμματέας του συλλόγου από την Κόρωνο) βρίσκουμε μία πρόταση να μην διασπαστεί τελικά ο σύλλογός διότι δεν είναι προς το συμφέρον του τόπου (33).
Γιατί οι κάτοικοι της βόρειας ορεινής Νάξου και ειδικά οι Κωμιακίτες επέλεξαν να εγκατασταθούν αρχικά στην περιοχή του Αγίου Λουκά Πατησίων δεν μου είναι γνωστό. Πάντως αρκετές υπηρέτριες από την βόρεια ορεινή Νάξο εργάζονταν σε σπίτια πλουσίων στην περιοχή της Κυψέλης και δεν είναι απίθανο να ήταν και αυτός ένας από του λόγους που επιλέχθηκε η συγκεκριμένη περιοχή (34).
(1) Για μια αναλυτική παρουσίαση των στοιχείων που υπάρχουν για αυτή την αμφίδρομη και συνεχής επικοινωνία βλέπε Ν.Α. Κεφαλληνιάδης, Μνήμες από την Ανατολή, 1988-Φιλιππότη. Πάντως θα πρέπει να σημειώσω ότι ο Κεφαλληνιάδης δεν δίνει καθόλου στοιχεία για Κωμιακίτες μετανάστες και γενικά στο υλικό του υπάρχει μία ανισομέρεια σε σχέση με την βόρεια ορεινή Νάξο με εξαίρεση λίγα στοιχεία που έχει πάρει από τον Μανώλη Μανωλά.
(2) Κεφαλληνιάδης 1988: 47 (Από το ημερολόγιο ενός Γαλαναδιώτη: Γαλαναδιώτες και Γλιναδιώτες στη Πόλη και τη Σμύρνη)
(3) Κεφαλληνιάδης,ως άνω σελ. 47
(4) Κεφαλληνιάδης, ως άνω
(5) Πρωτοπαπαδάκης Π., Η δράση των Νάξιων εις την Μικρά Ασία, «Ναξιακόν Ημερολογίον» 1907, τευχος 6, σελ. 128-132 (εθνική βιβλιοθήκη) επίσης Κεφαλληνιάδης 1988: 16 επίσης Μηλιώρης Νίκος, «Κυκλαδίτικα θέματα», τεύχος 21, 1987-Αθάνα, σελ. 157-163
(6) Στην περιοχή των Βουρλών αναφέρονται και πολλοί Έλληνες που προέρχονται από την Πελοπόννησο (βλέπε Σία Αναγνωστοπούλου, Μικρά Ασία 19ος αιώνας-1919 οι Ελληνορθόδοξες κοινότητες, 1997-Ελληνικά Γράμματα, σελ. 129
(7) (Papacostea-Danielopoulos, La vie culturelle des communautes grecques de Roumanie dans la seconde moitie du 19e siecle in “Revue des Etudes du Sud – Est Europeen” 1969, αριθμός 3, σελ. 479) περιέχεται στο Τσουκαλάς Κωνσταντίνος, Εξάρτηση και αναπαραγωγή, 1985-Θεμέλιο, σελ. 114
(8) Ήρα Εμκέ Πουλοπούλου, Προβλήματα μετανάστευσης παλινόστησης, 1986-ΕΔΗΜ και ΙΜΕΟ, σελ 37
(9) Μητρώα αρρένων Σκαδού, Κορώνου, Κωμιακής (δήμος Δρυμαλίας)
(10) Κεφαλληνιάδης 1988:198 επίσης εφημερίδα «Αιγαίο» της 2ας Ιουλίου 1905
(11) Κεφαλληνιάδης 1988: 198
(12) Πουλοπούλου 1986:39,και 63 πίνακας 15 επίσης B Kayser, Ανθρωπογεωγραφία της Ελλάδας, 1968-Αθήνα επίσης ΕΣΥΕ, Επετηρίς της Ελλάδος 1930, σελ 137
(13) Polysos, Essai, σελ 53 (περιέχεται στο Πουλοπούλου 1986: 40
(14) Τσουκαλάς 1986:116
(15) ΕΣΥΕ, Απογραφή πληθυσμού 1907, Κατοικημένοι συνοικισμοί περιοχής της Αθήνας
(16) Ο Γιώργος Σιδέρης, πρώην ποδοσφαιριστής του Ολυμπιακού, είναι από την οικογένεια των Μπέηδων που εγκαταστάθηκε στον Άγιο Ιωάννη περίπου στα τέλη του 19ου αιώνα (ο πατέρας του είναι αδελφός του παππού μου).
(17) ΕΣΥΕ, Απογραφή πληθυσμού 1907
(18) Demetrios Tsakonas, La renovation d`une ville partuaire Le Piree, Επιθεώρηση κοινωνικών ερευνών, 1969-Αθήνα Γενικά ο Πειραιάς δεν ήταν κατοικημένος το 1821. Οι πρώτες συγκεντρώσεις εμφανίζονται το 1840 (5279 κατοίκους), 1870 (11047) ενώ από το 1920 έχουμε μια πληθυσμιακή έκρηξη (133.482).
(19) Απόφαση Πρωτοδικείου υπ` αρίθμ. 296, 4-2-1915
(20) προς το Υπουργείο Συγκοινωνιών αριθμ. 163 19-8-1935 επίσης διαμαρτυρία για τους πλοιάρχους που αποβίβαζαν επιβάτες στον Απόλλωνα αν ήθελαν ( αριθμ 66 2-9-1935)
(21) προς Πρωτοπαπαδάκη (αριθμ. 37 στις 8-10-1934)
(22) μεταξύ άλλων επιστολή προς Υπουργό Ράλλη 23-6-1934
(23) 13-5-1933 προϋπολογισμός υδραγωγείου και πολλές ακόμα επιστολές για το ίδιο θέμα προς το υπουργείο κρατική υγιεινής (Αρχείο συλλόγου Κορωνίδας Νάξου), επίσης 18-12-1933, 19-2-1934 και 13-3-1935 και άλλες.
(24) 9-12-1935 αριθμ. 71 (ΑΣΚΝ)
(25) 9-12-1935 αριθμ. 76 (ονόματα στο κείμενο)
(26) 16-3-1932 αριθμ. 5 (αρχείο συλλόγου Κορωνίδας Νάξου)
(27) Προς Κυκλαδίτικα Νέα 20-10-1934 (αρχείο συλλόγου Κορωνίδας Νάξου)
(28) 14-10-1935 αριθμ. 7 (Αρχεία συλλόγου Κορωνίδας Νάξου)
(29) προς Πρωτοπαπαδάκη Α. αριθμ 37 8-0-1934 (ΑΣΚΝ)
(30) 8-6-1934 αρίθμ. 6 (ΑΣΚΝ)
(31) 21-7-1934 αρίθμ. 15
(32) 7-7-1934 ΑΣΚΝ
(33) Προς το διοικητικό συμβούλιο του συλλόγου 2-11-1945
(34) Ο παππούς μου όντας Ταχυδρόμος έκανε από το 1928-1939 το δρομολόγιο Νάξου-Κυψέλης. Από ότι μου είπε ο πατέρας μου έπαιρνε το πλοίο και φτάνοντας στον Πειραιά τον παραλάμβανε ο αδελφός του που έμενε στον Άγιο Ιωάννη Ρέντη με μία καρότσα στην οποία έβαζαν τα πράγματα και με αυτή τα πήγαινε στην Κυψέλη όπου τον περίμεναν οι υπηρέτριες.
Πηγή: Χρήστος Σιδερής ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΚΗ ΧΩΡΗΤΙΚΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΠΑΡΑΓΩΓΙΚΗΣ ΔΟΜΗΣ ΚΑΙ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗ ΣΤΗΝ ΒΟΡΕΙΑ ΟΡΕΙΝΗ ΝΑΞΟ ΑΠΟ ΤΟΝ 19Ο ΑΙΩΝΑ ΜΕΧΡΙ ΤΙΣ ΜΕΡΕΣ ΜΑΣ
Τα συρματοπλέγματα, τα μονοπάτια που γίνονται γκρεμοί… και οι (σ)καταρράκτες τ` Απεράθου - Χρήστος Σιδερής
Δεν θα έλεγα ότι εγώ και οι φίλοι μου είμαστε φανατικοί των περιηγήσεων αλλά εκείνο το αποκαλόκαιρο του 2003 έτυχε να οργανώσουμε κάποιες αναβάσεις και περιηγήσεις σε διάφορα σημεία της ορεινής Νάξου.
Η πρώτη μας προσπάθεια έγινε στο όμορο, ως προς την περιοχή διαμονής μας, βουνό τον Καλόγερο με υψόμετρο 360 περίπου μέτρα που δεσπόζει στην Νότια πλευρά της παραλίας του Απόλλωνα, γνωστού επινείου της Κωμιακής.
Η ανάβαση του Καλόγερου δεν είναι καθόλου εύκολη υπόθεση, ειδικά όταν δεν γνωρίζει κανείς τα μονοπάτια. Ακολουθώντας τις οδηγίες ενός Γερμανού, σχεδόν αυτόχθονα, ακολουθήσαμε το συρματόπλεγμα που ξεκινάει είκοσι μέτρα από το χάλασμα και κινούμενοι απαρέγκλιτα δίπλα του φτάσαμε σε ένα πλάτωμα που βρίσκονται ένας γκρεμισμένος μύλος και ένα ακόμα κατεστραμμένο κτίσμα. Από εκεί, ξεκινάει ένα δεύτερο μονοπάτι που κινείται δεξιά και παράλληλα με το βουνό ακολουθώντας ένα δεύτερο συρματόπλεγμα που λειτουργεί και ως προστατευτικός φράκτης, μόλο που είναι σκουριασμένο και άρα επικίνδυνο. Το μονοπάτι ξεπερνάει την πρώτη ορατή κορυφή του βουνού αλλά σε κάποιο σημείο του αρχίζει να κατηφορίζει. Σε εκείνο το σημείο, ο περιηγητής θα πρέπει να χρησιμοποιήσει και τα τέσσερα άκρα του για να σκαρφαλώσει στην κορυφή, πράγμα αρκετά επικίνδυνο ειδικά σε όσους δεν είναι συνηθισμένοι σε αναβάσεις. Μπορεί βέβαια να υπάρχει και ευκολότερη δίοδος για την κορυφή αλλά εμείς δεν την γνωρίζαμε, ούτε και υπήρχε κάποιου είδους σήμανση (παρεμπιπτόντως, αν κανείς σκαρφαλώσει στην κορυφή από τον χαλασμένο μύλο και μετά ακολουθήσει την κορυφογραμμή η διαδρομή διευκολύνεται αισθητά κι αυτό είναι κάτι που ανακαλύψαμε εκ των υστέρων).
Στην πρώτη ορατή κορυφή του βουνού συναντήσαμε και τον υψηλό τράφο που φαίνεται από το χωριό και κινηθήκαμε παράλληλα με τον τράφο προς τα δεξιά όπως βλέπει κανείς το βουνό από κάτω. Στην πορεία ο τράφος αντικαθίσταται από συρματόπλεγμα. Όμως το μονοπάτι αυτό, από την εξωτερική μεριά του φράκτη, είναι αδιέξοδο. Κάποιος που θέλει να φτάσει στο κάστρο πρέπει να περάσει από την άλλη μεριά του συρματοπλέγματος και εφόσον αυτοί που το τοποθέτησαν δεν έχουν αφήσει καμία πύλη, πρέπει είτε να σκαρφαλώσει από πάνω, είτε να αφαιρέσει πέτρες από το κάτω μέρος του πλέγματος και να περάσει κακήν κακώς, πράγμα που κάναμε και εμείς. Από την μέσα μεριά του φράκτη υπάρχει ένα βατό οροπέδιο. Στα αριστερά βρίσκεται η υψηλότερη κορυφή του βουνού, που υποσημειώνεται από τον στρατό με ένα κολωνάκι, ενώ αν κινηθεί κανείς παράλληλα προς την κορυφογραμμή στην ίδια κατεύθυνση σύντομα θα φτάσει στο περίφημο μεσαιωνικό κάστρο του Καλόγερου από το οποίο εντυπωσιάζει το τρίμετρο, σε πάχος προστατευτικό τοίχος και το αδύνατο της αναρρίχησης από τις υπόλοιπες τρεις πλευρές. Αδύνατον; Όχι βέβαια! Στην αριστερή μεριά του κάστρου όπως το αντικρίζει ο περιηγητής που έρχεται από Απόλλωνα υπάρχει μία δίοδος, αρκετά επικίνδυνη, που οδηγεί στον ελιγμό, δηλαδή στο σημείο που διασταυρώνεται ο αμαξωτός Κωμιακής-Απόλλωνα με τον αμαξωτό Μέσης Απόλλωνα. Εμείς πάντως αυτή την δίοδο δεν την βρήκαμε αλλά ακόμα κι αν την βρήκαμε δεν τολμήσαμε να την περάσουμε! Η μη εύρεση του περάσματος προς τον αμαξωτό μας χάλασε τα σχέδια διότι έπρεπε να κάνουμε την ίδια απόσταση από την αρχή και όσοι γνωρίζουν από βουνά ξέρουν ότι η ανάβαση είναι ευκολότερη της καταβάσεως κατά την διάρκεια της οποία ελλοχεύει διαρκώς ο κίνδυνος να γκρεμοτσακιστεί κανείς με την παραμικρή χαλαρότητα. Επιπρόσθετα, στον δρόμο του γυρισμού, χάσαμε και το "κάτι σαν μονοπάτι" που οδηγούσε από την κορυφογραμμή στο μονοπάτι που ξεκινούσε από τον χαλασμένος μύλο και έτσι η κατάβαση αποδείχτηκε ιδιαίτερα κουραστική και εξαιρετικά επικίνδυνη, δεδομένου μάλιστα, ότι κόντεψε να μας πιάσει η νύχτα.
Παρά τις μεγάλες δυσκολίες της ανάβασης και ειδικά της κατάβασης η μικρή ομάδα μας ήταν πολύ ενθουσιασμένη, κυρίως επειδή καταφέραμε να επιστρέψουμε όλοι και μάλιστα σε ένα κομμάτι! Την επομένη κοιτώντας τον χάρτη της Νάξου αποφασίσαμε να επισκεφτούμε την κορυφή Μαυρομάρι του βουνού Κόρωνος, αν και ορισμένοι λένε ότι το Μαυρομάρι είναι άλλο βουνό, ενώ κάποιοι υποστηρίζουν ότι το Μαυρομάρι είναι η Κόρωνος, όπως για παράδειγμα ο Κεφαλληνιάδης ο οποίος δεν αναφέρει καν στον χάρτη που σχηματίστηκε με βάση την έρευνα του, την κορυφή Κόρωνος. Το Μαυρομάρι (Κόρωνος όπως αναφέρεται από εκείνον), σύμφωνα με τον Κεφαλληνιάδη, υπήρξε το βουνό του Διονύσου, δηλαδή το μέρος όπου η Κορωνίδα και οι υπόλοιπες τροφοί του τον ανέθρεψαν, σύμφωνα πάντα με τις τοπικές αφηγήσεις, διότι όπως ξέρουμε πολλές είναι οι περιοχές της Ελλάδος που διεκδικούν την ανατροφή του Διονύσου. Και το πιθανότερο είναι ότι η σπηλιά που ο Κεφαλληνιάδης αναφέρει ως "Η σπηλιά του κακού" ήταν το καταφύγιο του θεού του κρασιού και προφανώς όφειλε το όνομα της στην μεταγενέστερη ταύτιση του Διονύσου και ειδικά της συνέχειας του, του Ρωμαϊκού δηλαδή Βάκχου, με τον διάβολο, μια ταύτιση που επιχείρησε και επέτυχε ο Χριστιανισμός μιας και η εικόνα που επέλεξε για τον θεάνθρωπο ήταν η αντιθετική του Διονύσου, ήτοι ο Απόλλωνας. Η σπηλιά αυτή λογικά έπρεπε να βρίσκεται στο βουνό που υποτίθεται ότι ανατράφηκε ο Διόνυσος είτε το βουνό αυτό ήταν το Μαυρομάρι/Κόρωνος (εφόσον ο Κεφαλληνιάδης ταυτίζει τα δύο βουνά), είτε το βουνό αυτό ήταν η άλλη κορυφή της ίδιας οροσειράς, δηλαδή η Κόρωνος που δεσπόζει πάνω από το ομώνυμο χωριό.
Ο χωματόδρομος που ξεκινάει από το υψηλότερο σημείο του αμαξωτού, ανάμεσα στον Σταυρό Κεραμωτής και την Κόρωνο, αλλά και λίγο μετά τις κεραίες που μεταδίδουν τηλεοπτικό σήμα λίγο μετά το Σκαδό οδηγεί πολύ κοντά στην κορυφή του Μαυρομαρίου. Χρειάστηκε να σκαρφαλώσουμε μόλις πενήντα μέτρα για να κατακτήσουμε την κορυφή που ήταν ένα μικρό οροπέδιο με βραχώδεις σχηματισμούς που σημάδευαν τον ουρανό. Μόλις ξαποστάσαμε λίγο και τσιμπήσαμε κάτι τις, αρχίσαμε να ψάχνουμε για την περίφημη σπηλιά. Είναι περιττό βέβαια να πούμε ότι δεν υπήρχε ούτε σήμανση, ούτε κάποιο μονοπάτι φαινόταν να οδηγεί στην πίσω πλαγιά του βουνού, από την μεριά της Μυκόνου όπου υποθέσαμε ότι θα βρίσκεται η Σπηλιά του Κακού! Το μυστήριο δεν λύθηκε ούτε αργότερα στην Κωμιακή όταν ένας γέροντας ισχυρίστηκε ότι το μονοπάτι που οδηγεί από την κορυφή του Μαυρομαρίου στην σπηλιά υπάρχει αλλά είναι εξαιρετικά δύσβατο και πρέπει να σε οδηγήσει κάποιος που το γνωρίζει καλά. Η σύγχυση πάντως για το βουνό του Διονύσου και την σπηλιά/καταφύγιο συνέτεινε η αναφορά του πατέρα μου ο οποίος ισχυρίστηκε ότι η σπηλιά αυτή δεν βρίσκεται στις πλαγιές του Μαυρομαρίου αλλά στις πλαγιές της κορυφής Κόρωνος και ότι η κορυφή που αναφέρει ο Κεφαλληνιάδης δεν είναι το Μαυρομάρι αλλά η Κόρωνος!
Το πήραμε λοιπόν απόφαση ότι σπηλιά δεν επρόκειτο να δούμε, τουλάχιστον στην συγκεκριμένη περιήγηση. Ρίξαμε λοιπόν μια ματιά στον χάρτη ROAD και είδαμε ότι υπήρχε κάποιος μονοπάτι που οδηγούσε από το Μαυρομάρι στην Κωμιακή και ένα άλλο που οδηγούσε από εκεί στον Απόλλωνα. Το αρχικά ευδιάκριτο μονοπάτι πολύ σύντομα έγινε κάτι σαν μονοπάτι και όπως συνηθίζουν όλα τα μονοπάτια στην Νάξο, πολύ σύντομα έγινε κάτι σαν γκρεμός και μετά γκρεμός κανονικός. Αποφασίσαμε να κόψουμε κάθετα το βουνό για να βγούμε στον αμαξωτό Σκαδού Κωμιακής. Δυστυχώς τα βάτα, που έχουν αγκάθια σαν αγκίστρια, είχαν διαφορετική άποψη αλλά μία ώρα αργότερα γρατσουνισμένοι και ιδρωμένοι και αφού περάσαμε ουκ ολίγες κακοτοπιές, φτάσαμε στον δρόμο και από εκεί στην Κωμιακή. Ευτυχώς για εμάς, το μονοπάτι Κωμιακή Απόλλωνα δεν επιφύλασσε άλλες δυσάρεστες εκπλήξεις και μάλιστα από καιρού εις καιρό κόκκινα σημαδάκια από μπογιά υποδείκνυαν τη σωστή κατεύθυνση με εξαίρεση την πρώτη διασταύρωση όπου ο περιηγητής πρέπει να συνεχίσει ευθεία και όχι να στρίψει δεξιά προς τα κάτω.
Παρά την βάτευση που υποστήκαμε από τα βάτα, την επομένη κιόλας σχεδιάσαμε την επόμενη περιήγηση. Το πρωινό που ακολούθησε μας βρήκε στο λεωφορείο με προορισμό της Κόρωνο. Στο δρόμο, ο εισπράκτορας, ένας μεσήλικας με μουστάκι που ενίοτε εκτελεί και χρέη οδηγού, εκσφεντόνισε με ελαφρά την καρδία ένα πλαστικό μπουκάλι από το παράθυρο. Συγκρατήσαμε τον θυμό μας και κατεβήκαμε στην διασταύρωση προς Αργοκοίλι. Το βάδισμα σε αμαξωτό είναι κάπως βαρετό αλλά ξεπεράσαμε την απροθυμία μας, περάσαμε την είσοδο της βάσης του ναυτικού, οικτιρίσαμε το τοπίο μόλις αντικρίσαμε το τερατούργημα/εκκλησία που κτίζεται στο Αργοκοίλι, θαυμάσαμε τον οικισμό Ατσιπάπη και την Βυζαντινή εκκλησία που βρίσκεται στο Λιοίρι και βγήκαμε στην κορυφή του βουνού μέσα από περιφραγμένα και κλεισμένα με αμπασές μονοπάτια. Ο χάρτης ROAD, που κανονικά δεν έπρεπε να του έχουμε καμία εμπιστοσύνη, έδειχνε δύο μονοπάτια. Το δεξί οδηγούσε ανάμεσα στο Πυργί και την Μέλισσα, δύο θαλάσσιες περιοχές μεταξύ Αγίου Δημητρίου και Λυώνα, και το αριστερό φαινομενικά οδηγούσε στον Άγιο Δημήτρη. Πήραμε το αριστερό αλλά πολύ σύντομα αποδείχτηκε ότι μπορεί και να οδηγούσε Απείρανθο ή σε κάποιο εξίσου άσχετο μέρος και επιστρέψαμε για να ακολουθήσουμε το δεξί μονοπάτι. Σύντομα το μονοπάτι έγινε κάτι σαν μονοπάτι και πολύ γρήγορα γκρεμός. Οι αίγες δεν είχαν καμία δυσκολία να το διασχίζουν αλλά εμείς βρίσκαμε τις πέτρες πολύ γλιστερές και τους θάμνους και τα φρύγανα ιδιαίτερα δύσβατους. Αποφασίσαμε να κατεβούμε κάθετα το βουνό αφού πρώτα περάσαμε πάνω από έναν ψηλό τράφο, προς την παραλία που λέγεται Φυρό Λιμνάρι, πράγμα που καταφέραμε μετά από άπειρα ζιγκ ζαγκ και μεγάλη κόπωση αλλά μπορεί να πει κανείς ότι ανταμειφθήκαμε από μία βουτιά στο Κρυφό Λιμανάκι (ή κρυφοσπηλιά) που βρίσκεται ακριβώς δίπλα στο Φυρό Λιμνάρι. Αλγεινή εντύπωση μου προκάλεσε το ότι το μικρό μητάτο στο οποίο μέχρι το 1968 σύσσωμη η οικογένεια του Μπεοκώστα έκανε τις διακοπές έχει γκρεμιστεί. Βεβαίως προσωπικά δεν έχω ζήσει εκείνες τις εποχές αλλά είναι χαραγμένες στην μνήμη μου από τις παλιές φωτογραφίες που κιτρινίζουν στα οικογενειακά άλμπουμ. Θα πρέπει να σημειωθεί ότι παρόλο που ο περίφημος χάρτης ROAD, που για άλλα νησιά έχει αποδειχτεί αξιόπιστος, δεν σημειώνει κανένα δρόμο από Αζαλά προς Άγιο Δημήτρη ή και αντίθετα ενώ εμείς μετρήσαμε αρκετά μονοπάτια και χωματόδρομους από Αι Δημήτρη σε Μουτσούνα αλλά και αντίθετα όπου ο δρόμος ξεπερνάει και το Φυρό Λιμνάρι και συνεχίζει προς την περιοχή που οι εντόπιοι αποκαλούν Αλατσόουρνες.
Αφού ξαποστάσαμε λίγο, πήγαμε μια βόλτα στην Μουτσούνα από ένα παλιό μονοπάτι που τώρα έχει γίνει κανονικός δρόμος και το οποίο παλαιότερα οδηγούσε από τον Αζαλά στο τηλεφωνείο της Μουτσούνας, αν κάποιοι θυμούνται την Κυρά-Ρίτα. Το μονοπάτι από Άγιο Δημήτριο προς Αζαλά είναι βατό αλλά αυτό το αυθαίρετο που έχει από την δεκαετία του 1980 περιφράξει παράνομα την παραλία είναι τόσο ενοχλητικό που μου έρχεται να το γκρεμίσω μόνος μου! Γενικά η Μουτσούνα την ώρα που φτάσαμε παρουσίαζε μία ειδυλλιακή εικόνα αλλά σκοτείνιαζε και δεν είχαμε φακό έτσι γυρίσαμε βιαστικά στο εξοχικό των γονιών μου, μαγειρέψαμε και ολοκληρώσαμε μια ευχάριστη ημέρα με την πόση πολυκαιρισμένου κρασιού που κάποιος είχε λησμονήσει σε ένα εικοσάκιλο μπιτόνι.
Είχαμε αποφασίσει ότι το επόμενο πρωί θα παίρναμε το λεωφορείο από Μουτσούνα προς Απείρανθο αλλά όπως αποδείχτηκε στα τέλη Αυγούστου δεν υπάρχει πρωινό δρομολόγιο, χωρίς να είμαι σίγουρος ότι υπάρχει κάποια άλλη περίοδο. Αναγκαστικά η περιπέτεια μας θα συνεχιζόταν μιας και δεν ήμασταν διατεθειμένοι να ακολουθήσουμε τον αμαξωτό. Παραδόξως, ο ROAD έδειχνε ότι το μονοπάτι που οδηγούσε στην Απείρανθο ξεκινούσε από το ρέμα που εκβάλει περίπου διακόσια μέτρα από τον Άγιο Δημήτρη και προς τον Αζαλά σε μία παραλία με άσπρα βότσαλα και περνούσε ανάμεσα από τα βουνά. Συμπεράναμε ότι ο χάρτης εννοούσε τον ρύακα και έτσι ακολουθήσαμε την κοίτη του προς τα πάνω περνώντας από την Σπηλιά που άλλοτε επισκεπτόμασταν για να τηλεφωνήσουμε γιατί ο Λεφτεροβασίλης είχε εκεί ένα τηλέφωνο με μανιβέλα που συνδεόταν με την περίφημη Κυρά-Ρίτα. Φυσικά η κοίτη του ρύακα ήταν εκείνη την εποχή στεγνή και μόνο τα λευκά βότσαλα της επίστρωσης πρόδιδαν ότι τον χειμώνα περνάει από εκεί νερό. Η πρώτη δυσάρεστη έκπληξη μας περίμενε στο σημείο όπου ο δρόμος προς Απείρανθο διασταυρώνεται με τον ρύακα. Εκεί υπάρχει βέβαια μία μικρή γέφυρα κάτω από την οποία κείτονταν δεκάδες ψοφίμια τα οποία ανέδιδαν δυσώδεις μυρωδιές. προσπεράσαμε το σημείο αναρωτώμενοι γιατί δεν είχαν μπει στον κόπο να τα θάψουν αν και θα έπρεπε να φανταστούμε ότι απλά όποιοι τα πέταξαν περίμεναν το νερό που θα κατέβαινε τον χειμώνα να εκβράσει τα πτώματα στην θάλασσα απαλλάσσοντας τους από τον κόπο! Αν και δεν είχαμε πλέον καμία εμπιστοσύνη στον χάρτη μας συνεχίσαμε να ανηφορίζουμε τον ρύακα που περνούσε ανάμεσα από τους λόφους και τα βουνά της περιοχής και που άλλοτε ήταν ευκολοβάδιστος ενώ άλλοτε δύσβατος αλλά ευτυχώς σε λίγα σημεία. Στις όχθες του έβοσκαν κατσίκες και μόνο ένα ακόμα ψοφίμι που συναντήσαμε σχεδόν δύο χιλιόμετρα μακρύτερα μας χάλασε κάπως την διάθεση. Σταδιακά ο ρύακας άρχισε να γίνεται περισσότερο ανηφορικός και απότομος και σε αρκετές περιπτώσεις αναγκαστήκαμε να σκαρφαλώσουμε τεράστιους βράχους που κανείς αναρωτιόταν πως βρέθηκαν εκεί μέσα στην μέση του ποταμού. Θαυμάσαμε ακόμα μια τεράστια βελανιδιά που έστεκε περήφανη και αλύγιστη στη μέση του ποταμού παρά τους τόνους νερό που φαινομενικά δεχόταν κάθε χειμώνα.
Υπολογίζαμε ότι είχαμε πλησιάσει περίπου στα τρία χιλιόμετρα το χωριό όταν ξαφνικά είδαμε λιμνάζων νερό και μιας και δεν είχαμε πολλές προμήθειες στα παγούρια μας μία από τις συντρόφους μου επιχείρησε να συμπληρώσει το νερό του παγουριού της. Της είπα ότι καλύτερα να μην το κάνει γιατί το νερό έμοιαζε κάπως ύποπτο και προσπεράσαμε το σημείο. Μια μυρουδιά πλανιόταν στον αέρα, διόλου ευχάριστη που γινόταν απεχθέστερη όσο ανεβαίναμε τον ρύακα. Συναντήσαμε και άλλα λιμνάζοντα νερά και πλέον δεν υπήρχε καμία αμφιβολία ότι επρόκειτο για βοθρόνερα. Η μπόχα ήταν ανυπόφορη. Δεν ξέραμε τι να υποθέσουμε. Σε κάποιο απότομο σημείο που η αναρρίχηση απαιτούσε και τα τέσσερα άκρα και στο οποίο ελλόχευε ο κίνδυνος κανείς να γλιστρήσει, κάτω από τους βράχους υπήρχε μία μεγάλη και βαθιά λίμνη με βοθρόνερα. Αν κάποιος γλιστρούσε θα έπεφτε μέσα. Η δυσωδία μου έφερνε λιγοθυμιά αλλά με μεγάλο κόπο καταφέραμε να διασχίσουμε το σημείο χωρίς να καταλήξουμε στα σκατά της φρικιαστικής λίμνης. Αλλά όσο μεγάλη και αν ήταν η φρίκη που νιώσαμε αυτό που μας περίμενε λίγα μέτρα παρακάτω ήταν τόσο ανείπωτα αηδιαστικό που οτιδήποτε έχω δει μέχρι σήμερα δεν το συναγωνιζόταν σε αηδία. Ένας καταρράκτης σκατά και βοθρόνερα έπεφτε από το φαράγγι και έσκαγε με δύναμη στα λευκά βότσαλα του ρύακα, ένας Σκαταρράκτης!! Η μπόχα ήταν ανυπόφορη, το θέαμα αποκρουστικό! Εφόσον κατάφερα να διασχίσω το σημείο και να σωριαστώ ημιλιπόθυμος εκατό μέτρα παραπάνω θεωρώ ότι υπήρξα τυχερός. Η καρδιά μου χοροπηδούσε έτοιμη να σπάσει, τόσο μεγάλο ήταν το σοκ που έπαθα. Και να φανταστεί κανείς ότι εργαζόμενος ως βοηθός υδραυλικού έχω ανοίξει ένα σωρό βόθρους, αλλά αυτό ήταν το κάτι άλλο! Ζήτησα από τους συντρόφους μου να ανεβούμε κάθετα την πλαγιά και τα καταφέραμε μετά από πολλές στάσεις διότι η καρδιά μου δεν έλεγε να σταματήσει να χοροπηδάει. Ο Σκαταρράκτης του Απεράθου βρίσκεται κάπου στο ύψος του παλιού λατομείου που χρησίμεψε για την κατασκευή του δρόμου Απειράνθου Μουτσούνας. Σε αυτό το σημείο του αμαξωτού καταφέραμε να φτάσουμε από όπου για καλή μας τύχη μας περιμάζεψε ένα αμάξι γνωστών που έτυχε να περνάει εκείνη την ώρα (σαν από μηχανής θεός) και μας μετέφερε στην Απείρανθο.
Μετά από έναν φραπέ και αρκετή συζήτηση για τους (Σ)καταρράκτες τ` Απεράθου ήρθε το λεωφορείο. Δίπλα μας κάθισε ένας γέροντας που ακούγοντας την συζήτηση μας πληροφόρησε ότι οι Απεραθίτες ρίχνουν τους υπονόμους τους στον ρύακα που εκβάλει μεταξύ Αγίου Δημητρίου και Αζαλά, οι Κορωνιδιάτες στον ρύακα που εκβάλει στον Λυώνα, οι Σκαδιώτες σε ένα φαράγγι που λένε ότι κανείς δεν ξέρει που οδηγεί (και που θέλετε να οδηγεί;) και αρχίζω να αναρωτιέμαι που στο διάολο αδειάζουν τα λύματα τους οι Κωμιακίτες γιατί ξέρω πολύ καλά που τα αδειάζουν οι Απολλωνιάτες ενώ φαντάζομαι ότι περίπου τα ίδια συμβαίνουν στον Λυώνα όπως και στα υπόλοιπα χωριά της ορεινής και πεδινής Νάξου.
Ρε παιδιά, εσείς της δημοτικής αρχής: μήπως πρέπει να επανεξετάσετε τις προτεραιότητες σας;
"Άμετε στο γέρο- διάολο" όπως έλεγε και ο αείμνηστος θείος μου ο Μπεοφώτης.....
Η πρώτη μας προσπάθεια έγινε στο όμορο, ως προς την περιοχή διαμονής μας, βουνό τον Καλόγερο με υψόμετρο 360 περίπου μέτρα που δεσπόζει στην Νότια πλευρά της παραλίας του Απόλλωνα, γνωστού επινείου της Κωμιακής.
Η ανάβαση του Καλόγερου δεν είναι καθόλου εύκολη υπόθεση, ειδικά όταν δεν γνωρίζει κανείς τα μονοπάτια. Ακολουθώντας τις οδηγίες ενός Γερμανού, σχεδόν αυτόχθονα, ακολουθήσαμε το συρματόπλεγμα που ξεκινάει είκοσι μέτρα από το χάλασμα και κινούμενοι απαρέγκλιτα δίπλα του φτάσαμε σε ένα πλάτωμα που βρίσκονται ένας γκρεμισμένος μύλος και ένα ακόμα κατεστραμμένο κτίσμα. Από εκεί, ξεκινάει ένα δεύτερο μονοπάτι που κινείται δεξιά και παράλληλα με το βουνό ακολουθώντας ένα δεύτερο συρματόπλεγμα που λειτουργεί και ως προστατευτικός φράκτης, μόλο που είναι σκουριασμένο και άρα επικίνδυνο. Το μονοπάτι ξεπερνάει την πρώτη ορατή κορυφή του βουνού αλλά σε κάποιο σημείο του αρχίζει να κατηφορίζει. Σε εκείνο το σημείο, ο περιηγητής θα πρέπει να χρησιμοποιήσει και τα τέσσερα άκρα του για να σκαρφαλώσει στην κορυφή, πράγμα αρκετά επικίνδυνο ειδικά σε όσους δεν είναι συνηθισμένοι σε αναβάσεις. Μπορεί βέβαια να υπάρχει και ευκολότερη δίοδος για την κορυφή αλλά εμείς δεν την γνωρίζαμε, ούτε και υπήρχε κάποιου είδους σήμανση (παρεμπιπτόντως, αν κανείς σκαρφαλώσει στην κορυφή από τον χαλασμένο μύλο και μετά ακολουθήσει την κορυφογραμμή η διαδρομή διευκολύνεται αισθητά κι αυτό είναι κάτι που ανακαλύψαμε εκ των υστέρων).
Στην πρώτη ορατή κορυφή του βουνού συναντήσαμε και τον υψηλό τράφο που φαίνεται από το χωριό και κινηθήκαμε παράλληλα με τον τράφο προς τα δεξιά όπως βλέπει κανείς το βουνό από κάτω. Στην πορεία ο τράφος αντικαθίσταται από συρματόπλεγμα. Όμως το μονοπάτι αυτό, από την εξωτερική μεριά του φράκτη, είναι αδιέξοδο. Κάποιος που θέλει να φτάσει στο κάστρο πρέπει να περάσει από την άλλη μεριά του συρματοπλέγματος και εφόσον αυτοί που το τοποθέτησαν δεν έχουν αφήσει καμία πύλη, πρέπει είτε να σκαρφαλώσει από πάνω, είτε να αφαιρέσει πέτρες από το κάτω μέρος του πλέγματος και να περάσει κακήν κακώς, πράγμα που κάναμε και εμείς. Από την μέσα μεριά του φράκτη υπάρχει ένα βατό οροπέδιο. Στα αριστερά βρίσκεται η υψηλότερη κορυφή του βουνού, που υποσημειώνεται από τον στρατό με ένα κολωνάκι, ενώ αν κινηθεί κανείς παράλληλα προς την κορυφογραμμή στην ίδια κατεύθυνση σύντομα θα φτάσει στο περίφημο μεσαιωνικό κάστρο του Καλόγερου από το οποίο εντυπωσιάζει το τρίμετρο, σε πάχος προστατευτικό τοίχος και το αδύνατο της αναρρίχησης από τις υπόλοιπες τρεις πλευρές. Αδύνατον; Όχι βέβαια! Στην αριστερή μεριά του κάστρου όπως το αντικρίζει ο περιηγητής που έρχεται από Απόλλωνα υπάρχει μία δίοδος, αρκετά επικίνδυνη, που οδηγεί στον ελιγμό, δηλαδή στο σημείο που διασταυρώνεται ο αμαξωτός Κωμιακής-Απόλλωνα με τον αμαξωτό Μέσης Απόλλωνα. Εμείς πάντως αυτή την δίοδο δεν την βρήκαμε αλλά ακόμα κι αν την βρήκαμε δεν τολμήσαμε να την περάσουμε! Η μη εύρεση του περάσματος προς τον αμαξωτό μας χάλασε τα σχέδια διότι έπρεπε να κάνουμε την ίδια απόσταση από την αρχή και όσοι γνωρίζουν από βουνά ξέρουν ότι η ανάβαση είναι ευκολότερη της καταβάσεως κατά την διάρκεια της οποία ελλοχεύει διαρκώς ο κίνδυνος να γκρεμοτσακιστεί κανείς με την παραμικρή χαλαρότητα. Επιπρόσθετα, στον δρόμο του γυρισμού, χάσαμε και το "κάτι σαν μονοπάτι" που οδηγούσε από την κορυφογραμμή στο μονοπάτι που ξεκινούσε από τον χαλασμένος μύλο και έτσι η κατάβαση αποδείχτηκε ιδιαίτερα κουραστική και εξαιρετικά επικίνδυνη, δεδομένου μάλιστα, ότι κόντεψε να μας πιάσει η νύχτα.
Παρά τις μεγάλες δυσκολίες της ανάβασης και ειδικά της κατάβασης η μικρή ομάδα μας ήταν πολύ ενθουσιασμένη, κυρίως επειδή καταφέραμε να επιστρέψουμε όλοι και μάλιστα σε ένα κομμάτι! Την επομένη κοιτώντας τον χάρτη της Νάξου αποφασίσαμε να επισκεφτούμε την κορυφή Μαυρομάρι του βουνού Κόρωνος, αν και ορισμένοι λένε ότι το Μαυρομάρι είναι άλλο βουνό, ενώ κάποιοι υποστηρίζουν ότι το Μαυρομάρι είναι η Κόρωνος, όπως για παράδειγμα ο Κεφαλληνιάδης ο οποίος δεν αναφέρει καν στον χάρτη που σχηματίστηκε με βάση την έρευνα του, την κορυφή Κόρωνος. Το Μαυρομάρι (Κόρωνος όπως αναφέρεται από εκείνον), σύμφωνα με τον Κεφαλληνιάδη, υπήρξε το βουνό του Διονύσου, δηλαδή το μέρος όπου η Κορωνίδα και οι υπόλοιπες τροφοί του τον ανέθρεψαν, σύμφωνα πάντα με τις τοπικές αφηγήσεις, διότι όπως ξέρουμε πολλές είναι οι περιοχές της Ελλάδος που διεκδικούν την ανατροφή του Διονύσου. Και το πιθανότερο είναι ότι η σπηλιά που ο Κεφαλληνιάδης αναφέρει ως "Η σπηλιά του κακού" ήταν το καταφύγιο του θεού του κρασιού και προφανώς όφειλε το όνομα της στην μεταγενέστερη ταύτιση του Διονύσου και ειδικά της συνέχειας του, του Ρωμαϊκού δηλαδή Βάκχου, με τον διάβολο, μια ταύτιση που επιχείρησε και επέτυχε ο Χριστιανισμός μιας και η εικόνα που επέλεξε για τον θεάνθρωπο ήταν η αντιθετική του Διονύσου, ήτοι ο Απόλλωνας. Η σπηλιά αυτή λογικά έπρεπε να βρίσκεται στο βουνό που υποτίθεται ότι ανατράφηκε ο Διόνυσος είτε το βουνό αυτό ήταν το Μαυρομάρι/Κόρωνος (εφόσον ο Κεφαλληνιάδης ταυτίζει τα δύο βουνά), είτε το βουνό αυτό ήταν η άλλη κορυφή της ίδιας οροσειράς, δηλαδή η Κόρωνος που δεσπόζει πάνω από το ομώνυμο χωριό.
Ο χωματόδρομος που ξεκινάει από το υψηλότερο σημείο του αμαξωτού, ανάμεσα στον Σταυρό Κεραμωτής και την Κόρωνο, αλλά και λίγο μετά τις κεραίες που μεταδίδουν τηλεοπτικό σήμα λίγο μετά το Σκαδό οδηγεί πολύ κοντά στην κορυφή του Μαυρομαρίου. Χρειάστηκε να σκαρφαλώσουμε μόλις πενήντα μέτρα για να κατακτήσουμε την κορυφή που ήταν ένα μικρό οροπέδιο με βραχώδεις σχηματισμούς που σημάδευαν τον ουρανό. Μόλις ξαποστάσαμε λίγο και τσιμπήσαμε κάτι τις, αρχίσαμε να ψάχνουμε για την περίφημη σπηλιά. Είναι περιττό βέβαια να πούμε ότι δεν υπήρχε ούτε σήμανση, ούτε κάποιο μονοπάτι φαινόταν να οδηγεί στην πίσω πλαγιά του βουνού, από την μεριά της Μυκόνου όπου υποθέσαμε ότι θα βρίσκεται η Σπηλιά του Κακού! Το μυστήριο δεν λύθηκε ούτε αργότερα στην Κωμιακή όταν ένας γέροντας ισχυρίστηκε ότι το μονοπάτι που οδηγεί από την κορυφή του Μαυρομαρίου στην σπηλιά υπάρχει αλλά είναι εξαιρετικά δύσβατο και πρέπει να σε οδηγήσει κάποιος που το γνωρίζει καλά. Η σύγχυση πάντως για το βουνό του Διονύσου και την σπηλιά/καταφύγιο συνέτεινε η αναφορά του πατέρα μου ο οποίος ισχυρίστηκε ότι η σπηλιά αυτή δεν βρίσκεται στις πλαγιές του Μαυρομαρίου αλλά στις πλαγιές της κορυφής Κόρωνος και ότι η κορυφή που αναφέρει ο Κεφαλληνιάδης δεν είναι το Μαυρομάρι αλλά η Κόρωνος!
Το πήραμε λοιπόν απόφαση ότι σπηλιά δεν επρόκειτο να δούμε, τουλάχιστον στην συγκεκριμένη περιήγηση. Ρίξαμε λοιπόν μια ματιά στον χάρτη ROAD και είδαμε ότι υπήρχε κάποιος μονοπάτι που οδηγούσε από το Μαυρομάρι στην Κωμιακή και ένα άλλο που οδηγούσε από εκεί στον Απόλλωνα. Το αρχικά ευδιάκριτο μονοπάτι πολύ σύντομα έγινε κάτι σαν μονοπάτι και όπως συνηθίζουν όλα τα μονοπάτια στην Νάξο, πολύ σύντομα έγινε κάτι σαν γκρεμός και μετά γκρεμός κανονικός. Αποφασίσαμε να κόψουμε κάθετα το βουνό για να βγούμε στον αμαξωτό Σκαδού Κωμιακής. Δυστυχώς τα βάτα, που έχουν αγκάθια σαν αγκίστρια, είχαν διαφορετική άποψη αλλά μία ώρα αργότερα γρατσουνισμένοι και ιδρωμένοι και αφού περάσαμε ουκ ολίγες κακοτοπιές, φτάσαμε στον δρόμο και από εκεί στην Κωμιακή. Ευτυχώς για εμάς, το μονοπάτι Κωμιακή Απόλλωνα δεν επιφύλασσε άλλες δυσάρεστες εκπλήξεις και μάλιστα από καιρού εις καιρό κόκκινα σημαδάκια από μπογιά υποδείκνυαν τη σωστή κατεύθυνση με εξαίρεση την πρώτη διασταύρωση όπου ο περιηγητής πρέπει να συνεχίσει ευθεία και όχι να στρίψει δεξιά προς τα κάτω.
Παρά την βάτευση που υποστήκαμε από τα βάτα, την επομένη κιόλας σχεδιάσαμε την επόμενη περιήγηση. Το πρωινό που ακολούθησε μας βρήκε στο λεωφορείο με προορισμό της Κόρωνο. Στο δρόμο, ο εισπράκτορας, ένας μεσήλικας με μουστάκι που ενίοτε εκτελεί και χρέη οδηγού, εκσφεντόνισε με ελαφρά την καρδία ένα πλαστικό μπουκάλι από το παράθυρο. Συγκρατήσαμε τον θυμό μας και κατεβήκαμε στην διασταύρωση προς Αργοκοίλι. Το βάδισμα σε αμαξωτό είναι κάπως βαρετό αλλά ξεπεράσαμε την απροθυμία μας, περάσαμε την είσοδο της βάσης του ναυτικού, οικτιρίσαμε το τοπίο μόλις αντικρίσαμε το τερατούργημα/εκκλησία που κτίζεται στο Αργοκοίλι, θαυμάσαμε τον οικισμό Ατσιπάπη και την Βυζαντινή εκκλησία που βρίσκεται στο Λιοίρι και βγήκαμε στην κορυφή του βουνού μέσα από περιφραγμένα και κλεισμένα με αμπασές μονοπάτια. Ο χάρτης ROAD, που κανονικά δεν έπρεπε να του έχουμε καμία εμπιστοσύνη, έδειχνε δύο μονοπάτια. Το δεξί οδηγούσε ανάμεσα στο Πυργί και την Μέλισσα, δύο θαλάσσιες περιοχές μεταξύ Αγίου Δημητρίου και Λυώνα, και το αριστερό φαινομενικά οδηγούσε στον Άγιο Δημήτρη. Πήραμε το αριστερό αλλά πολύ σύντομα αποδείχτηκε ότι μπορεί και να οδηγούσε Απείρανθο ή σε κάποιο εξίσου άσχετο μέρος και επιστρέψαμε για να ακολουθήσουμε το δεξί μονοπάτι. Σύντομα το μονοπάτι έγινε κάτι σαν μονοπάτι και πολύ γρήγορα γκρεμός. Οι αίγες δεν είχαν καμία δυσκολία να το διασχίζουν αλλά εμείς βρίσκαμε τις πέτρες πολύ γλιστερές και τους θάμνους και τα φρύγανα ιδιαίτερα δύσβατους. Αποφασίσαμε να κατεβούμε κάθετα το βουνό αφού πρώτα περάσαμε πάνω από έναν ψηλό τράφο, προς την παραλία που λέγεται Φυρό Λιμνάρι, πράγμα που καταφέραμε μετά από άπειρα ζιγκ ζαγκ και μεγάλη κόπωση αλλά μπορεί να πει κανείς ότι ανταμειφθήκαμε από μία βουτιά στο Κρυφό Λιμανάκι (ή κρυφοσπηλιά) που βρίσκεται ακριβώς δίπλα στο Φυρό Λιμνάρι. Αλγεινή εντύπωση μου προκάλεσε το ότι το μικρό μητάτο στο οποίο μέχρι το 1968 σύσσωμη η οικογένεια του Μπεοκώστα έκανε τις διακοπές έχει γκρεμιστεί. Βεβαίως προσωπικά δεν έχω ζήσει εκείνες τις εποχές αλλά είναι χαραγμένες στην μνήμη μου από τις παλιές φωτογραφίες που κιτρινίζουν στα οικογενειακά άλμπουμ. Θα πρέπει να σημειωθεί ότι παρόλο που ο περίφημος χάρτης ROAD, που για άλλα νησιά έχει αποδειχτεί αξιόπιστος, δεν σημειώνει κανένα δρόμο από Αζαλά προς Άγιο Δημήτρη ή και αντίθετα ενώ εμείς μετρήσαμε αρκετά μονοπάτια και χωματόδρομους από Αι Δημήτρη σε Μουτσούνα αλλά και αντίθετα όπου ο δρόμος ξεπερνάει και το Φυρό Λιμνάρι και συνεχίζει προς την περιοχή που οι εντόπιοι αποκαλούν Αλατσόουρνες.
Αφού ξαποστάσαμε λίγο, πήγαμε μια βόλτα στην Μουτσούνα από ένα παλιό μονοπάτι που τώρα έχει γίνει κανονικός δρόμος και το οποίο παλαιότερα οδηγούσε από τον Αζαλά στο τηλεφωνείο της Μουτσούνας, αν κάποιοι θυμούνται την Κυρά-Ρίτα. Το μονοπάτι από Άγιο Δημήτριο προς Αζαλά είναι βατό αλλά αυτό το αυθαίρετο που έχει από την δεκαετία του 1980 περιφράξει παράνομα την παραλία είναι τόσο ενοχλητικό που μου έρχεται να το γκρεμίσω μόνος μου! Γενικά η Μουτσούνα την ώρα που φτάσαμε παρουσίαζε μία ειδυλλιακή εικόνα αλλά σκοτείνιαζε και δεν είχαμε φακό έτσι γυρίσαμε βιαστικά στο εξοχικό των γονιών μου, μαγειρέψαμε και ολοκληρώσαμε μια ευχάριστη ημέρα με την πόση πολυκαιρισμένου κρασιού που κάποιος είχε λησμονήσει σε ένα εικοσάκιλο μπιτόνι.
Είχαμε αποφασίσει ότι το επόμενο πρωί θα παίρναμε το λεωφορείο από Μουτσούνα προς Απείρανθο αλλά όπως αποδείχτηκε στα τέλη Αυγούστου δεν υπάρχει πρωινό δρομολόγιο, χωρίς να είμαι σίγουρος ότι υπάρχει κάποια άλλη περίοδο. Αναγκαστικά η περιπέτεια μας θα συνεχιζόταν μιας και δεν ήμασταν διατεθειμένοι να ακολουθήσουμε τον αμαξωτό. Παραδόξως, ο ROAD έδειχνε ότι το μονοπάτι που οδηγούσε στην Απείρανθο ξεκινούσε από το ρέμα που εκβάλει περίπου διακόσια μέτρα από τον Άγιο Δημήτρη και προς τον Αζαλά σε μία παραλία με άσπρα βότσαλα και περνούσε ανάμεσα από τα βουνά. Συμπεράναμε ότι ο χάρτης εννοούσε τον ρύακα και έτσι ακολουθήσαμε την κοίτη του προς τα πάνω περνώντας από την Σπηλιά που άλλοτε επισκεπτόμασταν για να τηλεφωνήσουμε γιατί ο Λεφτεροβασίλης είχε εκεί ένα τηλέφωνο με μανιβέλα που συνδεόταν με την περίφημη Κυρά-Ρίτα. Φυσικά η κοίτη του ρύακα ήταν εκείνη την εποχή στεγνή και μόνο τα λευκά βότσαλα της επίστρωσης πρόδιδαν ότι τον χειμώνα περνάει από εκεί νερό. Η πρώτη δυσάρεστη έκπληξη μας περίμενε στο σημείο όπου ο δρόμος προς Απείρανθο διασταυρώνεται με τον ρύακα. Εκεί υπάρχει βέβαια μία μικρή γέφυρα κάτω από την οποία κείτονταν δεκάδες ψοφίμια τα οποία ανέδιδαν δυσώδεις μυρωδιές. προσπεράσαμε το σημείο αναρωτώμενοι γιατί δεν είχαν μπει στον κόπο να τα θάψουν αν και θα έπρεπε να φανταστούμε ότι απλά όποιοι τα πέταξαν περίμεναν το νερό που θα κατέβαινε τον χειμώνα να εκβράσει τα πτώματα στην θάλασσα απαλλάσσοντας τους από τον κόπο! Αν και δεν είχαμε πλέον καμία εμπιστοσύνη στον χάρτη μας συνεχίσαμε να ανηφορίζουμε τον ρύακα που περνούσε ανάμεσα από τους λόφους και τα βουνά της περιοχής και που άλλοτε ήταν ευκολοβάδιστος ενώ άλλοτε δύσβατος αλλά ευτυχώς σε λίγα σημεία. Στις όχθες του έβοσκαν κατσίκες και μόνο ένα ακόμα ψοφίμι που συναντήσαμε σχεδόν δύο χιλιόμετρα μακρύτερα μας χάλασε κάπως την διάθεση. Σταδιακά ο ρύακας άρχισε να γίνεται περισσότερο ανηφορικός και απότομος και σε αρκετές περιπτώσεις αναγκαστήκαμε να σκαρφαλώσουμε τεράστιους βράχους που κανείς αναρωτιόταν πως βρέθηκαν εκεί μέσα στην μέση του ποταμού. Θαυμάσαμε ακόμα μια τεράστια βελανιδιά που έστεκε περήφανη και αλύγιστη στη μέση του ποταμού παρά τους τόνους νερό που φαινομενικά δεχόταν κάθε χειμώνα.
Υπολογίζαμε ότι είχαμε πλησιάσει περίπου στα τρία χιλιόμετρα το χωριό όταν ξαφνικά είδαμε λιμνάζων νερό και μιας και δεν είχαμε πολλές προμήθειες στα παγούρια μας μία από τις συντρόφους μου επιχείρησε να συμπληρώσει το νερό του παγουριού της. Της είπα ότι καλύτερα να μην το κάνει γιατί το νερό έμοιαζε κάπως ύποπτο και προσπεράσαμε το σημείο. Μια μυρουδιά πλανιόταν στον αέρα, διόλου ευχάριστη που γινόταν απεχθέστερη όσο ανεβαίναμε τον ρύακα. Συναντήσαμε και άλλα λιμνάζοντα νερά και πλέον δεν υπήρχε καμία αμφιβολία ότι επρόκειτο για βοθρόνερα. Η μπόχα ήταν ανυπόφορη. Δεν ξέραμε τι να υποθέσουμε. Σε κάποιο απότομο σημείο που η αναρρίχηση απαιτούσε και τα τέσσερα άκρα και στο οποίο ελλόχευε ο κίνδυνος κανείς να γλιστρήσει, κάτω από τους βράχους υπήρχε μία μεγάλη και βαθιά λίμνη με βοθρόνερα. Αν κάποιος γλιστρούσε θα έπεφτε μέσα. Η δυσωδία μου έφερνε λιγοθυμιά αλλά με μεγάλο κόπο καταφέραμε να διασχίσουμε το σημείο χωρίς να καταλήξουμε στα σκατά της φρικιαστικής λίμνης. Αλλά όσο μεγάλη και αν ήταν η φρίκη που νιώσαμε αυτό που μας περίμενε λίγα μέτρα παρακάτω ήταν τόσο ανείπωτα αηδιαστικό που οτιδήποτε έχω δει μέχρι σήμερα δεν το συναγωνιζόταν σε αηδία. Ένας καταρράκτης σκατά και βοθρόνερα έπεφτε από το φαράγγι και έσκαγε με δύναμη στα λευκά βότσαλα του ρύακα, ένας Σκαταρράκτης!! Η μπόχα ήταν ανυπόφορη, το θέαμα αποκρουστικό! Εφόσον κατάφερα να διασχίσω το σημείο και να σωριαστώ ημιλιπόθυμος εκατό μέτρα παραπάνω θεωρώ ότι υπήρξα τυχερός. Η καρδιά μου χοροπηδούσε έτοιμη να σπάσει, τόσο μεγάλο ήταν το σοκ που έπαθα. Και να φανταστεί κανείς ότι εργαζόμενος ως βοηθός υδραυλικού έχω ανοίξει ένα σωρό βόθρους, αλλά αυτό ήταν το κάτι άλλο! Ζήτησα από τους συντρόφους μου να ανεβούμε κάθετα την πλαγιά και τα καταφέραμε μετά από πολλές στάσεις διότι η καρδιά μου δεν έλεγε να σταματήσει να χοροπηδάει. Ο Σκαταρράκτης του Απεράθου βρίσκεται κάπου στο ύψος του παλιού λατομείου που χρησίμεψε για την κατασκευή του δρόμου Απειράνθου Μουτσούνας. Σε αυτό το σημείο του αμαξωτού καταφέραμε να φτάσουμε από όπου για καλή μας τύχη μας περιμάζεψε ένα αμάξι γνωστών που έτυχε να περνάει εκείνη την ώρα (σαν από μηχανής θεός) και μας μετέφερε στην Απείρανθο.
Μετά από έναν φραπέ και αρκετή συζήτηση για τους (Σ)καταρράκτες τ` Απεράθου ήρθε το λεωφορείο. Δίπλα μας κάθισε ένας γέροντας που ακούγοντας την συζήτηση μας πληροφόρησε ότι οι Απεραθίτες ρίχνουν τους υπονόμους τους στον ρύακα που εκβάλει μεταξύ Αγίου Δημητρίου και Αζαλά, οι Κορωνιδιάτες στον ρύακα που εκβάλει στον Λυώνα, οι Σκαδιώτες σε ένα φαράγγι που λένε ότι κανείς δεν ξέρει που οδηγεί (και που θέλετε να οδηγεί;) και αρχίζω να αναρωτιέμαι που στο διάολο αδειάζουν τα λύματα τους οι Κωμιακίτες γιατί ξέρω πολύ καλά που τα αδειάζουν οι Απολλωνιάτες ενώ φαντάζομαι ότι περίπου τα ίδια συμβαίνουν στον Λυώνα όπως και στα υπόλοιπα χωριά της ορεινής και πεδινής Νάξου.
Ρε παιδιά, εσείς της δημοτικής αρχής: μήπως πρέπει να επανεξετάσετε τις προτεραιότητες σας;
"Άμετε στο γέρο- διάολο" όπως έλεγε και ο αείμνηστος θείος μου ο Μπεοφώτης.....
Απόλλωνας Νάξου
Ο Απόλλωνας Νάξου είναι παραλιακό χωριό στον ομώνυμο όρμο της ΒΒΑ. Νάξου. Αποτελεί το επίνειο της Κωμιακής Νάξου. Στο μυχό του όρμου αυτού βρίσκονται αρχαία λατομεία σπάνια εκμεταλευόμενα. Επίσης επί του δυτικού υψώματος και σχετικά κοντα στο χωριό βρίσκεται αρχαίο κολοσσιαίο άγαλμα κούρου σε ύπτια θέση.
Ο Απόλλωνας Νάξου αποτελούσε παλαιότερα λιμένα προσέγγισης των πλοίων που εκτελούσαν την "άγονη γραμμή" των Κυκλάδων. Μέχρι περίπου το 1960 όπου και άρχισε η διάνοιξη αμαξωτού δρόμου από στρατιωτική μονάδα (ΜΟΜΑ), το χωριό αυτό συνδέονταν με τα γύρω χωριά με ημιονική οδό.
Σήμερα ο Απόλλωνας Νάξου υπάγεται στο Δήμο Δρυμαλίας Νάξου και έχει εξελιχθεί σ΄ ένα τουριστικό θέρετρο με πολλές παραλιακές ταβέρνες και καφενεία. Υφίσταται μικρός προβλήτας που εξυπηρετεί κυρίως αλιευτικά σκάφη και μικρά θαλαμηγά. Ο ομώνυμος όρμος είναι αρκετά ευρύς για θαλάσσια σπορ και παρέχει ασφάλεια κυρίως σε νότιους και νοτιοδυτικούς ανέμους. Το 1955 αριθμούσε περίπου 90 κατοίκους που κύριες ασχολίες τους ήταν η γεωργία και η κτηνοτροφία. Στην απογραφή του 2001 αριθμούσε 104 κατοίκους.
Ο Απόλλωνας Νάξου συνδέεται με τη Χώρα Νάξου και με όλα τ΄ άλλα χωριά με τον δυτικό οδικό άξονα (Χώρα Νάξου- Εγγαρές - Απόλλωνας) και με τον κεντρικό άξονα (Χώρα Νάξου - Σταυρός Κεραμωτής - Απόλλωνας).
Ο Κούρος του ΑπόλλωναΔυτικά και πάνω από το παραθαλάσσιο χωριό Απόλλωνα βρίσκεται ένα από τα δυο αρχαία λατομεία της Νάξου στα οποία πρωτοξεκίνησε η μεγαλύτερη τέχνη της αρχαιότητας, η μαρμαρογλυπτική. Οί "κούροι" της Νάξου είναι οι αρχαιότεροι στον ελληνικό κόσμο και από το αρχαίο αυτό λατομείο του Απόλλωνα μεταφέρθηκαν στη Δήλο, αλλα και σε άλλα μέρη εκατοντάδες ημίεργα αγάλματα και μαρμάρινοι όγκοι. Στο αρχαίο λατομείο του Απόλλωνα έχει απομείνει ο υπερμεγέθης κούρος (11 μέτρα) του Θεού Διονύσου, δεκάδες τομές στα μάρμαρα και πολλά κομμάτια από μέλη αρχιτεκτονικά, αλλά και απομεινάρια από ημίεργους κούρους.
Στην κορυφή του λόφου του λατομείου υπάρχει η επιγραφή "όρος χωρίου ιερού Απόλλωνος" που χρονολογείται στον 5ο προς 4ο αιώνα π. Χ. και πιθανώς ανήκει σε ιερό του Θεού που υπήρχε εκεί. Στο βουνό "Καλόγερος" ανατολικά του όρμου του Απόλλωνα κείτονται τα ερείπια του "κάστρου του Καλοέρου", που λειτουργούσε από την προϊστορική εποχή ως τους βυζαντινούς χρόνους και την τουρκοκρατία. Σώζονται ένας προϊστορικός πύργος με κυκλώπεια τείχη και μερικές από τις εγκαταστάσεις των βυζαντινών χρόνων (πύργοι, δωμάτια και δεξαμενές). Τελευταία εντοπίστηκαν τα απομεινάρια (παλιός μόλος) του "αρχαίου λιμανιού του Απόλλωνα" από το οποίο φορτώνονταν στην αρχαιότητα οι μαρμάρινοι όγκοι και τα αγάλματα για να μεταφερθούν διά θαλάσσης στη Δήλο και αλλού. Έχει εντοπιστεί επίσης το μαρμάρινο καλντερίμι πάνω στο οποίο μετέφεραν στη θάλασσα με το σύστημα της διολίσθησης τους μαρμάρινους όγκους για φόρτωση. Άλλα προϊστορικά κάστρα βρίσκονται στις περιοχές Μυρίση-Κανά και γυναικόπετρα (Ελληνικά).
Ανακτήθηκε από "http://el.wikipedia.org/wiki/%CE%91%CF%80%CF%8C%CE%BB%CE%BB%CF%89%CE%BD%CE%B1%CF%82_%CE%9D%CE%AC%CE%BE%CE%BF%CF%85"
Ο Απόλλωνας Νάξου αποτελούσε παλαιότερα λιμένα προσέγγισης των πλοίων που εκτελούσαν την "άγονη γραμμή" των Κυκλάδων. Μέχρι περίπου το 1960 όπου και άρχισε η διάνοιξη αμαξωτού δρόμου από στρατιωτική μονάδα (ΜΟΜΑ), το χωριό αυτό συνδέονταν με τα γύρω χωριά με ημιονική οδό.
Σήμερα ο Απόλλωνας Νάξου υπάγεται στο Δήμο Δρυμαλίας Νάξου και έχει εξελιχθεί σ΄ ένα τουριστικό θέρετρο με πολλές παραλιακές ταβέρνες και καφενεία. Υφίσταται μικρός προβλήτας που εξυπηρετεί κυρίως αλιευτικά σκάφη και μικρά θαλαμηγά. Ο ομώνυμος όρμος είναι αρκετά ευρύς για θαλάσσια σπορ και παρέχει ασφάλεια κυρίως σε νότιους και νοτιοδυτικούς ανέμους. Το 1955 αριθμούσε περίπου 90 κατοίκους που κύριες ασχολίες τους ήταν η γεωργία και η κτηνοτροφία. Στην απογραφή του 2001 αριθμούσε 104 κατοίκους.
Ο Απόλλωνας Νάξου συνδέεται με τη Χώρα Νάξου και με όλα τ΄ άλλα χωριά με τον δυτικό οδικό άξονα (Χώρα Νάξου- Εγγαρές - Απόλλωνας) και με τον κεντρικό άξονα (Χώρα Νάξου - Σταυρός Κεραμωτής - Απόλλωνας).
Ο Κούρος του ΑπόλλωναΔυτικά και πάνω από το παραθαλάσσιο χωριό Απόλλωνα βρίσκεται ένα από τα δυο αρχαία λατομεία της Νάξου στα οποία πρωτοξεκίνησε η μεγαλύτερη τέχνη της αρχαιότητας, η μαρμαρογλυπτική. Οί "κούροι" της Νάξου είναι οι αρχαιότεροι στον ελληνικό κόσμο και από το αρχαίο αυτό λατομείο του Απόλλωνα μεταφέρθηκαν στη Δήλο, αλλα και σε άλλα μέρη εκατοντάδες ημίεργα αγάλματα και μαρμάρινοι όγκοι. Στο αρχαίο λατομείο του Απόλλωνα έχει απομείνει ο υπερμεγέθης κούρος (11 μέτρα) του Θεού Διονύσου, δεκάδες τομές στα μάρμαρα και πολλά κομμάτια από μέλη αρχιτεκτονικά, αλλά και απομεινάρια από ημίεργους κούρους.
Στην κορυφή του λόφου του λατομείου υπάρχει η επιγραφή "όρος χωρίου ιερού Απόλλωνος" που χρονολογείται στον 5ο προς 4ο αιώνα π. Χ. και πιθανώς ανήκει σε ιερό του Θεού που υπήρχε εκεί. Στο βουνό "Καλόγερος" ανατολικά του όρμου του Απόλλωνα κείτονται τα ερείπια του "κάστρου του Καλοέρου", που λειτουργούσε από την προϊστορική εποχή ως τους βυζαντινούς χρόνους και την τουρκοκρατία. Σώζονται ένας προϊστορικός πύργος με κυκλώπεια τείχη και μερικές από τις εγκαταστάσεις των βυζαντινών χρόνων (πύργοι, δωμάτια και δεξαμενές). Τελευταία εντοπίστηκαν τα απομεινάρια (παλιός μόλος) του "αρχαίου λιμανιού του Απόλλωνα" από το οποίο φορτώνονταν στην αρχαιότητα οι μαρμάρινοι όγκοι και τα αγάλματα για να μεταφερθούν διά θαλάσσης στη Δήλο και αλλού. Έχει εντοπιστεί επίσης το μαρμάρινο καλντερίμι πάνω στο οποίο μετέφεραν στη θάλασσα με το σύστημα της διολίσθησης τους μαρμάρινους όγκους για φόρτωση. Άλλα προϊστορικά κάστρα βρίσκονται στις περιοχές Μυρίση-Κανά και γυναικόπετρα (Ελληνικά).
Ανακτήθηκε από "http://el.wikipedia.org/wiki/%CE%91%CF%80%CF%8C%CE%BB%CE%BB%CF%89%CE%BD%CE%B1%CF%82_%CE%9D%CE%AC%CE%BE%CE%BF%CF%85"
Κωμιακή Νάξου
Η Κωμιακή Νάξου (Κορωνίς) είναι το βορειότερο ορεινό χωριό της Νάξου. Βρίσκεται σε υψόμετρο 650 μέτρα στις κορυφογραμμές του όρους "Κόρωνος". Έχει πληθυσμό 550 κατοίκων που ασχολούνται με την γεωργία την κτηνοτροφία, οικοδομικές δραστηριότητες και τον τουρισμό. Παλιότερα ήταν πρωτεύουσα του παλαιού Δήμου Κορωνίδος. Στην περιφέρεια της Κωμιακής υπάγονται οι οικισμοί του Απόλλωνα, της Χίλια Βρύσης, του Αμπράμ, του Κάμπου, του Σκεπονιού, του Μυρίση κ.α.
Η Κωμιακή κατοικείται από την προϊστορική εποχή, όπως αυτό καταδεικνύεται από το ίδιο το όνομά της που υποδηλώνει το κέντρο (Κώμη) πολλών μικρότερων οικισμών, αλλά και από τον μεγάλο αριθμό τάφων της Πρωτοκυκλαδικής περιόδου (3500 π.Χ.) που βρίσκονται γύρω από το χωριό, αλλά και στην ευρύτερη περιοχή.
Στα βόρεια της Κωμιακής και κοντά στα τελευταία σπίτια και την "παλαιά βρύση της Χωστής" εντοπίστηκε το 1995 από τον φιλόλογο Νίκο Ι. Λεβογιάννη ο μοναδικός στη Νάξο Θολωτός Μυκηναϊκός τάφος. Τον τάφο αυτό είχε ανασκάψει το 1910 ο αρχαιολόγος Κλων Στέφανος, αλλά από τότε είχε ξεχαστεί ακόμη και η ύπαρξή του. Πρόκειται για κτίσμα διαστάσεων 3,60μ. η διάμετρος, και 2,40 το ύψος, που τοποθετείται στα τέλη του 15ου και τις αρχές του 14ου αιώνα π.Χ. Πιθανολογείται ότι πρόκειται για τον τάφο άρχοντα της περιοχής αυτής και οι ερευνητές τον συνδέουν με το όνομα του πρώτου οικιστή της Νάξου του βασιλιά Νάξου ο οποίος ήρθε από την περιοχή της Μ. Ασίας επί κεφαλής οικιστών. Η τοποθεσία που βρίσκεται ο τάφος ονομάζεται Αξός-στον Αξό. Το τοπωνύμιο αυτό συνδέεται γλωσσικά με το όνομα Νάξος.
Στον παραθαλάσσιο οικισμό Απόλλωνα (ΒΒΑ. της Νάξου) βρίσκεται ένα από τα δυο αρχαία λατομεία της Νάξου στα οποία πρωτοξεκίνησε η μεγαλύτερη τέχνη της αρχαιότητας, η μαρμαρογλυπτική. Οί "κούροι" της Νάξου είναι οι αρχαιότεροι στον ελληνικό κόσμο και από το αρχαίο αυτό λατομείο του Απόλλωνα μεταφέρθηκαν στη Δήλο, αλλα και σε άλλα μέρη εκατοντάδες ημίεργα αγάλματα και μαρμάρινοι όγκοι. Στο αρχαίο λατομείο του Απόλλωνα έχει απομείνει ο υπερμεγέθης κούρος (11 μέτρα) του Θεού Διονύσου, δεκάδες τομές στα μάρμαρα και πολλά κομμάτια από μέλη αρχιτεκτονικά, αλλά και απομεινάρια από ημίεργους κούρους.
Στην κορυφή του λόφου του λατομείου υπάρχει η επιγραφή "όρος χωρίου ιερού Απόλλωνος" που χρονολογείται στον 5ο προς 4ο αιώνα π. Χ. και πιθανώς ανήκει σε ιερό του Θεού που υπήρχε εκεί. Στο βουνό "Καλόγερος" ανατολικά του όρμου του Απόλλωνα κείτονται τα ερείπια του "κάστρου του Καλοέρου", που λειτουργούσε από την προϊστορική εποχή ως τους βυζαντινούς χρόνους και την τουρκοκρατία. Σώζονται ένας προϊστορικός πύργος με κυκλώπεια τείχη και μερικές από τις εγκαταστάσεις των βυζαντινών χρόνων (πύργοι, δωμάτια και δεξαμενές). Το καλοκαίρι του 2007 η αρχαιολόγς Αγγελική Σίμωσι, που υπηρεταί στην Εφορία Εναλίων Αρχαιοτήτων εντόπισε τα απομεινάρια (παλιός μόλος) του "αρχαίου λιμανιού του Απόλλωνα" από το οποίο φορτώνονταν στην αρχαιότητα οι μαρμάρινοι όγκοι και τα αγάλματα για να μεταφερθούν διά θαλάσσης στη Δήλο και αλλού. Η αρχαιολόγος σε άρθρο της στο περιοδικό "Ναξιακά" (Σεπτέμβριος-Νοέμβριος 2007) με τίτλο "ένα αρχαίο λιμενικό έργο στον Απόλλωνα Νάξου" το χρονολογεί στον 6ο με 7ο αιώνα π.Χ. Αναφορές σε άρθρα του για το αρχαίο λιμάνι του Απόλλωνα έχει κάνει παλαιότερα κια ο Κωμιακίτης φιλόλογος Ν.Ι.Λεβογιάννης Έχει εντοπιστεί επίσης το μαρμάρινο καλντερίμι πάνω στο οποίο μετέφεραν στη θάλασσα με το σύστημα της διολίσθησης τους μαρμάρινους όγκους για φόρτωση. Άλλα προϊστορικά κάστρα βρίσκονται στις περιοχές Μυρίση-Κανά και γυναικόπετρα (Ελληνικά).
Γνωστοί είναι επίσης οι μισοερειπωμένοι φράγκικοι πύργοι στο Σκεπόνι, τον Κανά και την Αγιά
Πηγή: http://el.wikipedia.org/wiki/%CE%9A%CF%89%CE%BC%CE%B9%CE%B1%CE%BA%CE%AE_%CE%9D%CE%AC%CE%BE%CE%BF%CF%85
Η Κωμιακή κατοικείται από την προϊστορική εποχή, όπως αυτό καταδεικνύεται από το ίδιο το όνομά της που υποδηλώνει το κέντρο (Κώμη) πολλών μικρότερων οικισμών, αλλά και από τον μεγάλο αριθμό τάφων της Πρωτοκυκλαδικής περιόδου (3500 π.Χ.) που βρίσκονται γύρω από το χωριό, αλλά και στην ευρύτερη περιοχή.
Στα βόρεια της Κωμιακής και κοντά στα τελευταία σπίτια και την "παλαιά βρύση της Χωστής" εντοπίστηκε το 1995 από τον φιλόλογο Νίκο Ι. Λεβογιάννη ο μοναδικός στη Νάξο Θολωτός Μυκηναϊκός τάφος. Τον τάφο αυτό είχε ανασκάψει το 1910 ο αρχαιολόγος Κλων Στέφανος, αλλά από τότε είχε ξεχαστεί ακόμη και η ύπαρξή του. Πρόκειται για κτίσμα διαστάσεων 3,60μ. η διάμετρος, και 2,40 το ύψος, που τοποθετείται στα τέλη του 15ου και τις αρχές του 14ου αιώνα π.Χ. Πιθανολογείται ότι πρόκειται για τον τάφο άρχοντα της περιοχής αυτής και οι ερευνητές τον συνδέουν με το όνομα του πρώτου οικιστή της Νάξου του βασιλιά Νάξου ο οποίος ήρθε από την περιοχή της Μ. Ασίας επί κεφαλής οικιστών. Η τοποθεσία που βρίσκεται ο τάφος ονομάζεται Αξός-στον Αξό. Το τοπωνύμιο αυτό συνδέεται γλωσσικά με το όνομα Νάξος.
Στον παραθαλάσσιο οικισμό Απόλλωνα (ΒΒΑ. της Νάξου) βρίσκεται ένα από τα δυο αρχαία λατομεία της Νάξου στα οποία πρωτοξεκίνησε η μεγαλύτερη τέχνη της αρχαιότητας, η μαρμαρογλυπτική. Οί "κούροι" της Νάξου είναι οι αρχαιότεροι στον ελληνικό κόσμο και από το αρχαίο αυτό λατομείο του Απόλλωνα μεταφέρθηκαν στη Δήλο, αλλα και σε άλλα μέρη εκατοντάδες ημίεργα αγάλματα και μαρμάρινοι όγκοι. Στο αρχαίο λατομείο του Απόλλωνα έχει απομείνει ο υπερμεγέθης κούρος (11 μέτρα) του Θεού Διονύσου, δεκάδες τομές στα μάρμαρα και πολλά κομμάτια από μέλη αρχιτεκτονικά, αλλά και απομεινάρια από ημίεργους κούρους.
Στην κορυφή του λόφου του λατομείου υπάρχει η επιγραφή "όρος χωρίου ιερού Απόλλωνος" που χρονολογείται στον 5ο προς 4ο αιώνα π. Χ. και πιθανώς ανήκει σε ιερό του Θεού που υπήρχε εκεί. Στο βουνό "Καλόγερος" ανατολικά του όρμου του Απόλλωνα κείτονται τα ερείπια του "κάστρου του Καλοέρου", που λειτουργούσε από την προϊστορική εποχή ως τους βυζαντινούς χρόνους και την τουρκοκρατία. Σώζονται ένας προϊστορικός πύργος με κυκλώπεια τείχη και μερικές από τις εγκαταστάσεις των βυζαντινών χρόνων (πύργοι, δωμάτια και δεξαμενές). Το καλοκαίρι του 2007 η αρχαιολόγς Αγγελική Σίμωσι, που υπηρεταί στην Εφορία Εναλίων Αρχαιοτήτων εντόπισε τα απομεινάρια (παλιός μόλος) του "αρχαίου λιμανιού του Απόλλωνα" από το οποίο φορτώνονταν στην αρχαιότητα οι μαρμάρινοι όγκοι και τα αγάλματα για να μεταφερθούν διά θαλάσσης στη Δήλο και αλλού. Η αρχαιολόγος σε άρθρο της στο περιοδικό "Ναξιακά" (Σεπτέμβριος-Νοέμβριος 2007) με τίτλο "ένα αρχαίο λιμενικό έργο στον Απόλλωνα Νάξου" το χρονολογεί στον 6ο με 7ο αιώνα π.Χ. Αναφορές σε άρθρα του για το αρχαίο λιμάνι του Απόλλωνα έχει κάνει παλαιότερα κια ο Κωμιακίτης φιλόλογος Ν.Ι.Λεβογιάννης Έχει εντοπιστεί επίσης το μαρμάρινο καλντερίμι πάνω στο οποίο μετέφεραν στη θάλασσα με το σύστημα της διολίσθησης τους μαρμάρινους όγκους για φόρτωση. Άλλα προϊστορικά κάστρα βρίσκονται στις περιοχές Μυρίση-Κανά και γυναικόπετρα (Ελληνικά).
Γνωστοί είναι επίσης οι μισοερειπωμένοι φράγκικοι πύργοι στο Σκεπόνι, τον Κανά και την Αγιά
Πηγή: http://el.wikipedia.org/wiki/%CE%9A%CF%89%CE%BC%CE%B9%CE%B1%CE%BA%CE%AE_%CE%9D%CE%AC%CE%BE%CE%BF%CF%85
Βόρεια Ορεινή Νάξος. Η δομή της αγροτικής παραγωγής στις αρχές του 20ου αιώνα
Η πρώτη συγκροτημένη στατιστική απογραφή γεωργίας κτηνοτροφίας έγινε στην Ελλάδα το 1911 (1). Πριν από αυτή την απογραφή έγιναν τρεις απόπειρες: η μία δημοσιεύτηκε το 1864 (Στατιστική της Γεωργίας)(2) που δίνει στοιχεία σε επίπεδα επαρχίας, μία μεταγενέστερη που δημοσιεύτηκε το 1877 (Απογραφικές πληροφορίες περί Γεωργίας κατά το έτος 1875)(3) αναφέρεται στο σύνολο της χώρας και η «Στατιστική της εν Ελλάδι κτηνοτροφίας»(4) η οποία περιείχε στοιχεία κατά νομούς. Πέρα από τα όποια προβλήματα παρουσιάζουν αυτές οι προσπάθειες (τα οποία παρουσιάζονται και αναλύονται από τον Ψυχογιό)(5) δεν μπορούν να βοηθήσουν στην διερεύνηση της δομής της αγροτικής παραγωγής στην βόρεια ορεινή Νάξο διότι στην καλύτερη περίπτωση αναφέρονται σε επίπεδο Επαρχίας ή Νόμού.
Συνεπώς η πρώτη συστηματική απογραφή σε επίπεδο Κοινότητας και η μοναδική προπολεμικά είναι η απογραφή του 1911 από την οποία θα προσπαθήσουμε να εκμαιεύσουμε ει δυνατόν περισσότερα στοιχεία. Η στατιστική του 1911, τα προβλήματα της οποία μνημονεύονται από τον Ψυχογιό, δεν είναι βέβαια ενδεικτική για την αγροτική δομή της βόρειας ορεινής Νάξου τον 19ο αιώνα διότι αυτή τη περίοδο η εξόρυξη της σμύριδας έχει ήδη πάρει άλλες διαστάσεις και δεν αποτελούσε πλέον μία περιφερειακή δραστηριότητα όπως την είχαμε συναντήσει τον 19ο αιώνα. Νομίζω όμως ότι μπορούν να συναχθούν κάποια στοιχεία σχετικά με την δομή του 19ου, στοιχεία που αφορούν κυρίως τις μόνιμες καλλιέργειες και με δεδομένο ότι ο μισός περίπου πληθυσμός αυτή τη περίοδο συγκεντρώνεται στην περιοχής της Κωμιακή και ειδικά στην Κορωνίδα.
Έτσι, έχουμε υπερβολικά μεγάλο αριθμό στρεμμάτων για καλλιέργεια άμπελων (πίνακας 29) στους Βόθρους σχετικά με τον πληθυσμό του χωριού τον 19ο αιώνα σε αντιδιαστολή με την σχετική ισορροπία που παρουσιάζεται στην Κωμιακή αλλά και στο Σκαδό σε όλες τις καλλιέργειες. Επίσης, η κτηνοτροφία (πίνακας 31) φαίνεται σημαντικά πιο ανεπτυγμένη στην περιοχή των Σμυριδοχωρίων και μάλιστα οι Βόθροι φαίνεται να έχουν πιο ανεπτυγμένη κτηνοτροφία από την Κωμιακή (Κορωνίδα), πράγμα παράδοξο αν αναλογιστεί κανείς ότι το σμυρίγλι ήταν ήδη ιδιαίτερα προσοδοφόρο. Με βάση τα παραπάνω διαφαίνεται ότι ήδη από τον προηγούμενο αιώνα έχουμε μεγαλύτερες εξειδικεύσεις στην κτηνοτροφία και την αμπελουργία στην περιοχή των Βόθρων και μεγαλύτερο εκχρηματισμό της παραγωγής που πολύ πιθανά προέρχεται από την εναλλακτική δυνατότητα εκμετάλλευσης της σμύριδας μια δραστηριότητα που απευθύνεται καθαρά στην αγορά.
Πέρα από αυτά, το κάθε χωριό φαίνεται να αποκτά μικρές εξειδικεύσεις και έτσι στο Σκαδό και τη Κωμιακή υπάρχει ανεπτυγμένη αγελαδοτροφεία, στους Βόθρους και τη Κωμιακή μελισσοκομία, στους Βόθρους πτηνοτροφία, ενώ όλα τα χωριά διαθέτουν σημαντικούς αριθμούς αιγοπροβάτων. Η ανάπτυξη βοοτροφίας στην Κωμιακή και το Σκαδό σημαίνει καλύτερη και εντατικότερη οργάνωση της γεωργικής παραγωγής καθώς οι βόες ήταν τα ονομαζόμενα καματερά ζώα που χρησιμοποιούνταν κυρίως στο όργωμα των χωραφιών. Ο πολύ μεγάλος αριθμός βοδιών στο Σκαδό, συγκριτικά με το μέγεθος του πληθυσμού νομίζω υποδεικνύει μια σχετικά εξειδίκευση και δεν είναι απίθανη η διάθεση των βοδιών του Σκαδού επί ενοικίαση στα υπόλοιπα χώρια. Οι μεγάλοι αριθμοί όνων και ημίονων και η μία καμήλα (!!) (6) στους Βόθρους και το Σκαδό εξηγούνται βέβαια λόγω της μεταφοράς της σμύριδας από τα βουνά των Βόθρων προς τον Λυώνα.
Έτσι, ενώ η οικονομία της Κωμιακής παραμένει στη βάση της μια οικονομία οριακής αυτάρκειας η οικονομία των Σμυριδοχωρίων αρχίζει να αποκτά σημαντικές εξειδικεύσεις και να γίνεται ολοένα και πιο «εγχρήματη».
(1) ΕΣΥΕ: Απογραφή Γεωργίας Κτηνοτροφίας 1911, 1914-ΥΠΕΘΟ
(2) Γραφείο Δημόσιας Οικονομίας του Υπουργείου εσωτερικών, Στατιστική της Γεωργίας –επιμέλεια Σ.Α. Σπηλιωτάκης, 1864 (Ψυχογιός Δημήτρης, Οικιακός τρόπος παραγωγής στην Ελλάδα του 19ου αιώνα, 1986-ΠΑΣΠΕ, ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ σελ 9)
(3) Απογραφικές πληροφορίες περί Γεωργίας κατά το έτος 1875 –επιμέλεια Α. Μανσολά-1877, (Ψυχογιός, ως άνω, σελ 9)
(4) Στατιστική της εν Ελλάδι κτηνοτροφίας, -επιμέλεια Ι.Χ. Βλάσση, 1905 (Ψυχογιός, ως άνω, σελ. 9)
(5) Ψυχογιός Δημήτρης, Οικιακός τρόπος παραγωγής στην Ελλάδα του 19ου αιώνα, 1986-ΠΑΣΠΕ, ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ σελ 9-21
(6) Από ότι μου είπαν η καμήλα ήταν πιθανό να προερχόταν από κάποιο καράβι που εξόκειλε και μάλιστα μου διηγήθηκαν και ένα παρόμοιο περιστατικό για μια καμήλα που είχε ξεβραστεί στα Κουφονήσια (Διήγηση Μανώλης Μανωλάς)
Πηγή: Χρήστος Σιδερής ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΚΗ ΧΩΡΗΤΙΚΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΠΑΡΑΓΩΓΙΚΗΣ ΔΟΜΗΣ ΚΑΙ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗ ΣΤΗΝ ΒΟΡΕΙΑ ΟΡΕΙΝΗ ΝΑΞΟ ΑΠΟ ΤΟΝ 19Ο ΑΙΩΝΑ ΜΕΧΡΙ ΤΙΣ ΜΕΡΕΣ ΜΑΣ
Συνεπώς η πρώτη συστηματική απογραφή σε επίπεδο Κοινότητας και η μοναδική προπολεμικά είναι η απογραφή του 1911 από την οποία θα προσπαθήσουμε να εκμαιεύσουμε ει δυνατόν περισσότερα στοιχεία. Η στατιστική του 1911, τα προβλήματα της οποία μνημονεύονται από τον Ψυχογιό, δεν είναι βέβαια ενδεικτική για την αγροτική δομή της βόρειας ορεινής Νάξου τον 19ο αιώνα διότι αυτή τη περίοδο η εξόρυξη της σμύριδας έχει ήδη πάρει άλλες διαστάσεις και δεν αποτελούσε πλέον μία περιφερειακή δραστηριότητα όπως την είχαμε συναντήσει τον 19ο αιώνα. Νομίζω όμως ότι μπορούν να συναχθούν κάποια στοιχεία σχετικά με την δομή του 19ου, στοιχεία που αφορούν κυρίως τις μόνιμες καλλιέργειες και με δεδομένο ότι ο μισός περίπου πληθυσμός αυτή τη περίοδο συγκεντρώνεται στην περιοχής της Κωμιακή και ειδικά στην Κορωνίδα.
Έτσι, έχουμε υπερβολικά μεγάλο αριθμό στρεμμάτων για καλλιέργεια άμπελων (πίνακας 29) στους Βόθρους σχετικά με τον πληθυσμό του χωριού τον 19ο αιώνα σε αντιδιαστολή με την σχετική ισορροπία που παρουσιάζεται στην Κωμιακή αλλά και στο Σκαδό σε όλες τις καλλιέργειες. Επίσης, η κτηνοτροφία (πίνακας 31) φαίνεται σημαντικά πιο ανεπτυγμένη στην περιοχή των Σμυριδοχωρίων και μάλιστα οι Βόθροι φαίνεται να έχουν πιο ανεπτυγμένη κτηνοτροφία από την Κωμιακή (Κορωνίδα), πράγμα παράδοξο αν αναλογιστεί κανείς ότι το σμυρίγλι ήταν ήδη ιδιαίτερα προσοδοφόρο. Με βάση τα παραπάνω διαφαίνεται ότι ήδη από τον προηγούμενο αιώνα έχουμε μεγαλύτερες εξειδικεύσεις στην κτηνοτροφία και την αμπελουργία στην περιοχή των Βόθρων και μεγαλύτερο εκχρηματισμό της παραγωγής που πολύ πιθανά προέρχεται από την εναλλακτική δυνατότητα εκμετάλλευσης της σμύριδας μια δραστηριότητα που απευθύνεται καθαρά στην αγορά.
Πέρα από αυτά, το κάθε χωριό φαίνεται να αποκτά μικρές εξειδικεύσεις και έτσι στο Σκαδό και τη Κωμιακή υπάρχει ανεπτυγμένη αγελαδοτροφεία, στους Βόθρους και τη Κωμιακή μελισσοκομία, στους Βόθρους πτηνοτροφία, ενώ όλα τα χωριά διαθέτουν σημαντικούς αριθμούς αιγοπροβάτων. Η ανάπτυξη βοοτροφίας στην Κωμιακή και το Σκαδό σημαίνει καλύτερη και εντατικότερη οργάνωση της γεωργικής παραγωγής καθώς οι βόες ήταν τα ονομαζόμενα καματερά ζώα που χρησιμοποιούνταν κυρίως στο όργωμα των χωραφιών. Ο πολύ μεγάλος αριθμός βοδιών στο Σκαδό, συγκριτικά με το μέγεθος του πληθυσμού νομίζω υποδεικνύει μια σχετικά εξειδίκευση και δεν είναι απίθανη η διάθεση των βοδιών του Σκαδού επί ενοικίαση στα υπόλοιπα χώρια. Οι μεγάλοι αριθμοί όνων και ημίονων και η μία καμήλα (!!) (6) στους Βόθρους και το Σκαδό εξηγούνται βέβαια λόγω της μεταφοράς της σμύριδας από τα βουνά των Βόθρων προς τον Λυώνα.
Έτσι, ενώ η οικονομία της Κωμιακής παραμένει στη βάση της μια οικονομία οριακής αυτάρκειας η οικονομία των Σμυριδοχωρίων αρχίζει να αποκτά σημαντικές εξειδικεύσεις και να γίνεται ολοένα και πιο «εγχρήματη».
(1) ΕΣΥΕ: Απογραφή Γεωργίας Κτηνοτροφίας 1911, 1914-ΥΠΕΘΟ
(2) Γραφείο Δημόσιας Οικονομίας του Υπουργείου εσωτερικών, Στατιστική της Γεωργίας –επιμέλεια Σ.Α. Σπηλιωτάκης, 1864 (Ψυχογιός Δημήτρης, Οικιακός τρόπος παραγωγής στην Ελλάδα του 19ου αιώνα, 1986-ΠΑΣΠΕ, ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ σελ 9)
(3) Απογραφικές πληροφορίες περί Γεωργίας κατά το έτος 1875 –επιμέλεια Α. Μανσολά-1877, (Ψυχογιός, ως άνω, σελ 9)
(4) Στατιστική της εν Ελλάδι κτηνοτροφίας, -επιμέλεια Ι.Χ. Βλάσση, 1905 (Ψυχογιός, ως άνω, σελ. 9)
(5) Ψυχογιός Δημήτρης, Οικιακός τρόπος παραγωγής στην Ελλάδα του 19ου αιώνα, 1986-ΠΑΣΠΕ, ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ σελ 9-21
(6) Από ότι μου είπαν η καμήλα ήταν πιθανό να προερχόταν από κάποιο καράβι που εξόκειλε και μάλιστα μου διηγήθηκαν και ένα παρόμοιο περιστατικό για μια καμήλα που είχε ξεβραστεί στα Κουφονήσια (Διήγηση Μανώλης Μανωλάς)
Πηγή: Χρήστος Σιδερής ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΚΗ ΧΩΡΗΤΙΚΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΠΑΡΑΓΩΓΙΚΗΣ ΔΟΜΗΣ ΚΑΙ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗ ΣΤΗΝ ΒΟΡΕΙΑ ΟΡΕΙΝΗ ΝΑΞΟ ΑΠΟ ΤΟΝ 19Ο ΑΙΩΝΑ ΜΕΧΡΙ ΤΙΣ ΜΕΡΕΣ ΜΑΣ
Βόρεια Ορεινή Νάξος. Παραγωγική δομή και καταμερισμός εργασίας
Η δομή της παραγωγής σε όλη τη περιοχή της βόρειας ορεινής Νάξου τον 19ο αιώνα είναι σχεδόν καθαρά αγροτική, παρόλο που από παλαιότερα η εξόρυξη της σμύριδας ήταν μια προσοδοφόρος δραστηριότητα (1). Τωόντι η συγκεκριμένη δραστηριότητα μνημονεύεται στον ιατροστατιστικό πίνακα του 1838 δεν φαίνεται η σημασία της να είναι τόσο μεγάλη ώστε να αλλοιώνεται η γενική εικόνα μιας αγροτικής οικονομίας. Άλλωστε το 1830 η παραγωγή σμύριδας ανερχόταν μόλις σε 600 τόνους (2). Βέβαια, από προφορικές μαρτυρίες, λαογραφικές πηγές αλλά και από την προκύπτει μια σχετική εξειδίκευση σε περιφερειακά επαγγέλματα όπως αυτά του γύφτου (σιδερά) ή του Αξάη (μυλωνά) (3) αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι όσοι ασκούσαν τέτοιες δραστηριότητες δεν ασκούσαν παράλληλα μικρής κλίμακας καλλιεργητική και κτηνοτροφική δραστηριότητα.
Θα πρέπει επίσης να σημειωθεί ότι παρότι η βόρεια ορεινή Νάξος διαθέτει πολλά επίνεια δεν υπάρχουν στοιχεία για ενασχόληση σημαντικού αριθμού (4) των κατοίκων με την θάλασσα λόγω της πειρατείας που λυμαινόταν τα παράλια των νησιών την προεπαναστατική περίοδο. Το ψάρεμα όπως και το κυνήγι ήταν δραστηριότητες που διεξαγόταν περιστασιακά και, ειδικά το ψάρεμα, κυρίως την καλοκαιρινή περίοδο (5). Αργότερα βέβαια, με την χρήση δυναμίτιδας που οι σμυριδεργάτες προμηθεύονταν φθηνά για τα ορυχεία, το ψάρεμα πήρε άλλες διαστάσεις.
Ο πίνακας επιτηδευμάτων (βλέπε παρακάτω) από τις απογραφές πληθυσμού του 1861 και του 1870 είναι νομίζω εξαιρετικά χρήσιμος στην ανάλυση.
Μέχρι το 1861 οι υπηρεσίες του δήμου φαίνεται να είναι συγκεντρωμένες στην Κωμιακή όπου υπάρχει το μοναδικό σχολείο της περιοχής με 45 παιδιά όλα αγόρια. Εκεί διαμένει και ο μοναδικός δάσκαλος, ο δημοτικός υπάλληλος και οι 3 από τους 5 κληρικούς. Από το γεγονός ότι στην Κωμιακή διαμένουν οι 9 από τους 12 «βιομηχάνους» συμπεραίνω ότι οι «βιομήχανοι» δεν είναι ιδιοκτήτες ορυχείων αλλά σιδεράδες ή ασκούν κάποιο άλλο μεταποιητικό επάγγελμα: πιθανά μυλωνάδες ή κάτι ανάλογο. Η σημασία της σμύριδας πρέπει να είναι ακόμα περιορισμένη και μόνο 7 άτομα δηλώνουν εργάτες, χωρίς και αυτό να σημαίνει ότι και αυτοί απασχολούνται στην εξόρυξη του μεταλλεύματος. Από τους 413 γεωργούς που αποτελούν και την πολυπληθέστερη επαγγελματική εξειδίκευση οι 202 διαμένουν στην Κωμιακή και οι υπόλοιποι 210 στα σμυριδοχώρια.
ΕΠΙΤΗΔΕΥΜΑΤΑ ΣΤΟ ΠΑΛΑΙΟ ΔΗΜΟ ΚΟΡΩΝΙΔΑΣ 1861-1870
ΕΠΙΤΗΔΕΥΜΑΤΑ ΣΤΟ ΠΑΛΑΙΟ ΔΗΜΟ ΚΟΡΩΝΙΔΑΣ 1861-1870
Σύνολο Σύνολο
Παλαιού Παλαιού
δήμου δήμου
Κορωνίδας Κωμιακή Κορωνίδας
(1861) 1861 (1870)
Κτηματίαι 2
Βιομήχανοι 12 9 28
Έμποροι 2 ? 4
Γεωργοί 413 202 483
Ποιμένες 65 2 116
Εργάτες 7 ? 3
Υπηρέτες 6 ? 15
Υπηρέτριαι - 24
Αγωγιάται -
Κληρικοί 5 3 43
Ναυτικοί -
Δημόσιοι
υπάλληλοι - -
Δημοτικοί
υπάλληλοι 1 1 8
Διδάσκαλοι 1 1 3
Δικηγόροι -
Ιατροί -
Μαίες 1 1
Μαθητές 45 45 72
Μαθήτριες -
Αριθμός
σχολείων 1 1 2
Πηγή: Υπουργείου Εσωτερικών, Γραφείο Δημόσιας Οικονομίας, Στατιστική της Ελλάδος, πληθυσμός του έτους 1861, Αθήνα-1862 , ανατύπωση από Εταιρία μελέτης νέου Ελληνισμού, Παράρτημα του περιοδικού «μνημών» αριθμός 7 –επιμέλεια ανατύπωσης Γιάννης Μπαφούνης- 1991-Πολιτιστικό εκπαιδευτικό ίδρυμα ΕΤΒΑ και Απογραφή πραγματικού πληθυσμού 1970 (Γενάδιος βιβλιοθήκη)
Σε σύγκριση με τον ιατροστατιστικό πίνακα του 1838 παρατηρούμε μια σημαντική αύξηση των ασχολούμενων με την κτηνοτροφία. Σχεδόν το σύνολο των ποιμένων μένουν στα Σμυριδοχώρια (56 από τους 65) και μόνο 9 μένουν στην Κωμιακή (6).
Από εκεί και πέρα και σε ότι αφορά το σύνολο της βόρειας ορεινής Νάξου παρατηρούμε ότι δεν υπάρχουν καθόλου κτηματίες, και αν υπάρχουν δεν διαμένουν στην περιοχή. Επίσης υπάρχουν λίγοι υπηρέτες αλλά καθόλου υπηρέτριες,. Τέλος, η εγγραμματοσύνη φαίνεται να είναι αποκλειστικό προνόμιο των αντρών.
Αν και στην απογραφή του 1870 δεν έχουμε στοιχεία για την πρωτεύουσα του δήμου για να προβούμε σε επιμέρους συγκρίσεις, η συνολική στατιστική εικόνα της περιοχής «φωνάζει» ανάπτυξη. Σε όλες τις απασχολήσεις παρουσιάζεται αύξηση και ειδικά οι κτηνοτρόφοι διπλασιάζονται. Επίσης για πρώτη φορά έχουμε και αρκετούς υπηρέτες/υπηρέτριες, υπερβολικά πολλούς κληρικούς που προφανώς διαμένουν στην μονή Φανερωμένης και δύο κτηματίες. Οι έμποροι διπλασιάζονται, οι «βιομήχανοι» υπερδιπλασιάζονται, οι αγρότες αυξάνονται, οι δάσκαλοι από ένας γίνονται τρεις και ιδρύεται και ένα ακόμα σχολείο είτε στις Τρικοκκιές (το πιθανότερο) είτε στο Σκαδό και στα δύο σχολεία πλέον φοιτούν 75 αντί για 45 παιδιά. Οι δημοτικοί υπάλληλοι από 1 γίνονται 8 και το πιθανότερο είναι από το 1970 να δημιουργούνται δύο πόλοι στην περιοχή, ο ένας ο παραδοσιακός που είναι η Κωμιακή και ο δεύτερος είτε στο Σκαδό είτε στις Τρικοκκιές.
Αν και δεν υπάρχει ένα απόλυτος καταμερισμός εργασίας μεταξύ γυναικείων και ανδρικών εργασιών μπορούμε να πούμε ότι ορισμένες δουλειές χαρακτηρίζονται αμιγώς θηλυκές ενώ κάποιες άλλες αμιγώς αρσενικές. Ως καθαρά γυναικείες εργασίες μπορούν να χαρακτηριστούν το εβδομαδιαίο ψήσιμο του ψωμιού (7), το πλύσιμο των ρούχων στο ποτάμι η καλλιέργεια και η επεξεργασία του λιναριού (αν και στα στάδια που απαιτούνταν δύναμη όπως το κοπάνισμα βοηθούσαν οι άντρες) και η κατασκευή των ρούχων από λινάρι ή από το μαλλί των προβάτων με τη κρεβαταριά (χειροκίνητος αργαλειός). Θα πρέπει να σημειωθεί ότι αυτές οι εργασίες εκείνη την εποχή ήταν ιδιαίτερα σκληρές και ειδικά για το λινάρι αναφέρονταν σε αυτό μιλώντας για «τα βάσανα του λιναριού» και πολλές φορές μια κατάρα ή ένα ακραίο παράδειγμα συνοδευόταν από χαρακτηρισμούς σχετικούς με το λινάρι (8). Επιπρόσθετα οι γυναίκες εργάζονταν μαζί με τους άντρες στα χωράφια (9) ανάλογα με τον χρόνο του καθενός αν και το κύλισμα (πολύ βαθύ σκάψιμο), δηλαδή η εξημέρωση των χωραφιών ήταν μία μάλλον ανδρική δραστηριότητα (10). Τέλος δύο περιφερειακά επαγγέλματα μπορούν να χαρακτηριστούν αμιγώς γυναικεία αυτό της μαμής και της σύστρας (11).
Ως καθαρά ανδρικές δραστηριότητες μπορούν να χαρακτηριστούν τα περιφερειακά επαγγέλματα που μνημονεύσαμε παραπάνω (γύφτοι, αξάηδες) και η κτηνοτροφική ημινομαδική δραστηριότητα. Μια εν πολλοίς ανδρική δραστηριότητα ήταν και το πάτημα των σταφυλιών διότι δεν επιτρεπόταν στις γυναίκες να πατήσουν σταφύλια καθώς πίστευαν ότι το κρασί θα μπορούσε να ξιδιάσει (12).
Γενικά οι άνδρες δεν ταυτίζονται τόσο με επαγγέλματα λόγω του ιδιαίτερου χαρακτήρα (απαιτήσεις σε μυϊκή δύναμη)(13) τους, όσο με δραστηριότητες που τους απομακρύνουν από την οικογενειακή εστία. Οι γυναίκες, αναγκασμένες να αναλαμβάνουν την διαπαιδαγώγηση και το μεγάλωμα των παιδιών γενικά δραστηριοποιούνται σε εργασίες που δεν τις απομακρύνουν από την οικογενειακή εστία και τις επιτρέπουν να φροντίζουν ταυτόχρονα και τα μικρά παιδιά, εκτός κι αν μπορούν να τα πάρουν μαζί τους ή έχουν μεγαλώσει αρκετά για να τα αφήσουν μόνα τους, πάντα όμως για μικρά χρονικά διαστήματα.
Μπορούμε να πούμε ότι η ζωή για τις γυναίκες αυτή τη περίοδο ήταν ιδιαίτερα σκληρή, ίσως πολύ σκληρότερη από ότι για τους άνδρες διότι εκτός των άλλων οι γυναίκες ήταν επιφορτισμένες με όλες τις οικιακές εργασίες.
(1) Το Σκαδό είχε βέβαια 627 κατοίκους το 1907 αλλά συμπεριλάμβανε και την Μέση
(2) Ο Ζερλέντης μας πληροφορεί ότι ήδη από το 1699 η σμύριδα εξορυσσόταν για λογαριασμό των Φράγκων τιμαριούχων Κορονέλλου και Γριμάλδου. Από εκεί την έστελναν στην παραλία του Αγίου Ιωάννη (κάτω από τη Μέση) από όπου την παραλάμβαναν οι Άγγλοι.Ζερλέντη Π. Φεουδαλική Πολιτεία εν τη νήσο Νάξο, 1925-Ερμούπολη, σελ. 72
(3) Αριάδνη Α.Ε., Τοπικό αναπτυξιακό πρόγραμμα Νάξου 2000-2006
(4) Τα επαγγέλματα του δεργάτη (επεξεργασία δερμάτων), γανωτζή (γανωματή), μάστορη, του αγωγιάτη και του ταχυδρόμου που αναφέρονται από τον Λεβογιάννη . (Λεβογιάννης1996: ) είναι νομίζω μεταγενέστερα (20ος αιώνας) φαίνεται να είναι μεταγενέστερα, όπως και το επάγγελμα του σμυριδεργάτη
(5) Δεν είναι απίθανο κάποιοι να ασχολούνταν και με θαλάσσιες επιχειρήσεις και αυτό συνάγεται από την ύπαρξη του επιθέτου Παρτσινέβελος που σημαίνει συνέταιρος σε θαλάσσια εμπορική επιχείρηση.
(6) Kasdagli 1996:114
(7) Η περισσότερο κτηνοτροφική δομή των σμυριδοχωρίων τον 19ο αιώνα επιβεβαιώνεται και από την απογραφή Γεωργίας-Κτηνοτροφίας του 1911
(8) Την ευθύνη της λειτουργίας των φούρνων την είχαν οι γυναίκες (φουρναριές) και γι αυτό οι φούρνοι είχαν γυναικεία ονόματα (Λεβογιάννης, ως άνω, σελ. 31)
(9) Για το λινάρι και την κρεβαταριά βλέπε Νίκος Λεβογιάνης, «Τα βάσανα του λιναριού» και «Η κρεβαταριά», στο Λεβογιάννης, ως άνω 1996-ΣΑΝ, σελ.189-198)
(10) Ο κυρ-Μιχάλης (Νικολάκης), ένας αγρότης από Κωμιακή που μετανάστευσε στον Απόλλωνα την δεκαετία του 1970, μιλούσε με μεγάλο θαυμασμό για την κυρά-ρήνη για τις ικανότητες και τη δύναμη που είχε νέα και μάλιστα παραδέχτηκε ότι ενώ εκείνη κατάφερνε να σκάβει και να έχει το παιδί στη πλάτη ή να το κουβαλάει από τον Απόλλωνα στη Κωμιακή ή στον γιατρό στη Τραγέα εκείνος δεν μπορούσε ούτε δέκα βήματα να κάνει με το παιδί στην αγκαλιά.
(11) Σύμφωνα με πολλές μαρτυρίες το κύλισμα ήταν μία ιδιαίτερα επίπονη διαδικασία και πολλές φορές για να κυλιστεί ένα χωράφι σε μικρό χρόνο πολλοί συγχωριανοί η συντοπίτες βοηθούσαν. Ο Ιάκωβος Μανωλάς, Κορωνιδιάτης που μετανάστευσε στυον Καναδά μεταπολεμικά, μου είπε ότι τα χρόνια που είχαν πολλά χρήματα ο πατέρας του προσέλαβε δέκα εργάτες για να κυλίσουν ένα χωράφι.
(12) Βλέπε Λεβογιάννης Νικόλαος (επιμέλεια), Κωμιακή, 1996-ΣΑΝ
Τον Σεπτέμβρη είχα φωνάξει κάτι φίλες μου από το χωριό να πατήσουν μαζί μου σταφύλια και όλη την ώρα ο πατέρας μου γκρίνιαζε. Όταν τον ρώτησα μου είπε ότι τώρα το κρασί θα ξιδιάσει. Πάντως, το κρασί τελικά δεν ξίδιασε και μάλιστα ήταν το ίδιο κρασί που πίναμε τις ημέρες του Πάσχα.
(13) Ακόμα και η παντοκρατορία της ανδρικής μυϊκής δύναμης αμφισβητείται από νεώτερες περιγραφές. Οι πολύ δυνατοί άντρες αποκαλούνταν γενναίοι και είχαν οργιά (ουρά). Δηλαδή στη βάση του σκελετού τους είχαν μια προέκταση που έμοιαζε με μικρή ουρά και πολλοί είναι οι μύθοι γι αυτούς ότι μπορούσαν να μετακινούν «βουνά» δηλαδή πολύ μεγάλες κοτρόνες Παρόλα αυτά, ο πατέρας μου με διαβεβαίωνε ότι όλοι οι νεαροί άντρες του χωριού φοβόντουσαν την θεία μου τη Κατίνα διότι ήταν πολύ δυνατή και τους έδερνε.
Πηγή: Χρήστος Σιδερής ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΚΗ ΧΩΡΗΤΙΚΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΠΑΡΑΓΩΓΙΚΗΣ ΔΟΜΗΣ ΚΑΙ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗ ΣΤΗΝ ΒΟΡΕΙΑ ΟΡΕΙΝΗ ΝΑΞΟ ΑΠΟ ΤΟΝ 19Ο ΑΙΩΝΑ ΜΕΧΡΙ ΤΙΣ ΜΕΡΕΣ ΜΑΣ
Θα πρέπει επίσης να σημειωθεί ότι παρότι η βόρεια ορεινή Νάξος διαθέτει πολλά επίνεια δεν υπάρχουν στοιχεία για ενασχόληση σημαντικού αριθμού (4) των κατοίκων με την θάλασσα λόγω της πειρατείας που λυμαινόταν τα παράλια των νησιών την προεπαναστατική περίοδο. Το ψάρεμα όπως και το κυνήγι ήταν δραστηριότητες που διεξαγόταν περιστασιακά και, ειδικά το ψάρεμα, κυρίως την καλοκαιρινή περίοδο (5). Αργότερα βέβαια, με την χρήση δυναμίτιδας που οι σμυριδεργάτες προμηθεύονταν φθηνά για τα ορυχεία, το ψάρεμα πήρε άλλες διαστάσεις.
Ο πίνακας επιτηδευμάτων (βλέπε παρακάτω) από τις απογραφές πληθυσμού του 1861 και του 1870 είναι νομίζω εξαιρετικά χρήσιμος στην ανάλυση.
Μέχρι το 1861 οι υπηρεσίες του δήμου φαίνεται να είναι συγκεντρωμένες στην Κωμιακή όπου υπάρχει το μοναδικό σχολείο της περιοχής με 45 παιδιά όλα αγόρια. Εκεί διαμένει και ο μοναδικός δάσκαλος, ο δημοτικός υπάλληλος και οι 3 από τους 5 κληρικούς. Από το γεγονός ότι στην Κωμιακή διαμένουν οι 9 από τους 12 «βιομηχάνους» συμπεραίνω ότι οι «βιομήχανοι» δεν είναι ιδιοκτήτες ορυχείων αλλά σιδεράδες ή ασκούν κάποιο άλλο μεταποιητικό επάγγελμα: πιθανά μυλωνάδες ή κάτι ανάλογο. Η σημασία της σμύριδας πρέπει να είναι ακόμα περιορισμένη και μόνο 7 άτομα δηλώνουν εργάτες, χωρίς και αυτό να σημαίνει ότι και αυτοί απασχολούνται στην εξόρυξη του μεταλλεύματος. Από τους 413 γεωργούς που αποτελούν και την πολυπληθέστερη επαγγελματική εξειδίκευση οι 202 διαμένουν στην Κωμιακή και οι υπόλοιποι 210 στα σμυριδοχώρια.
ΕΠΙΤΗΔΕΥΜΑΤΑ ΣΤΟ ΠΑΛΑΙΟ ΔΗΜΟ ΚΟΡΩΝΙΔΑΣ 1861-1870
ΕΠΙΤΗΔΕΥΜΑΤΑ ΣΤΟ ΠΑΛΑΙΟ ΔΗΜΟ ΚΟΡΩΝΙΔΑΣ 1861-1870
Σύνολο Σύνολο
Παλαιού Παλαιού
δήμου δήμου
Κορωνίδας Κωμιακή Κορωνίδας
(1861) 1861 (1870)
Κτηματίαι 2
Βιομήχανοι 12 9 28
Έμποροι 2 ? 4
Γεωργοί 413 202 483
Ποιμένες 65 2 116
Εργάτες 7 ? 3
Υπηρέτες 6 ? 15
Υπηρέτριαι - 24
Αγωγιάται -
Κληρικοί 5 3 43
Ναυτικοί -
Δημόσιοι
υπάλληλοι - -
Δημοτικοί
υπάλληλοι 1 1 8
Διδάσκαλοι 1 1 3
Δικηγόροι -
Ιατροί -
Μαίες 1 1
Μαθητές 45 45 72
Μαθήτριες -
Αριθμός
σχολείων 1 1 2
Πηγή: Υπουργείου Εσωτερικών, Γραφείο Δημόσιας Οικονομίας, Στατιστική της Ελλάδος, πληθυσμός του έτους 1861, Αθήνα-1862 , ανατύπωση από Εταιρία μελέτης νέου Ελληνισμού, Παράρτημα του περιοδικού «μνημών» αριθμός 7 –επιμέλεια ανατύπωσης Γιάννης Μπαφούνης- 1991-Πολιτιστικό εκπαιδευτικό ίδρυμα ΕΤΒΑ και Απογραφή πραγματικού πληθυσμού 1970 (Γενάδιος βιβλιοθήκη)
Σε σύγκριση με τον ιατροστατιστικό πίνακα του 1838 παρατηρούμε μια σημαντική αύξηση των ασχολούμενων με την κτηνοτροφία. Σχεδόν το σύνολο των ποιμένων μένουν στα Σμυριδοχώρια (56 από τους 65) και μόνο 9 μένουν στην Κωμιακή (6).
Από εκεί και πέρα και σε ότι αφορά το σύνολο της βόρειας ορεινής Νάξου παρατηρούμε ότι δεν υπάρχουν καθόλου κτηματίες, και αν υπάρχουν δεν διαμένουν στην περιοχή. Επίσης υπάρχουν λίγοι υπηρέτες αλλά καθόλου υπηρέτριες,. Τέλος, η εγγραμματοσύνη φαίνεται να είναι αποκλειστικό προνόμιο των αντρών.
Αν και στην απογραφή του 1870 δεν έχουμε στοιχεία για την πρωτεύουσα του δήμου για να προβούμε σε επιμέρους συγκρίσεις, η συνολική στατιστική εικόνα της περιοχής «φωνάζει» ανάπτυξη. Σε όλες τις απασχολήσεις παρουσιάζεται αύξηση και ειδικά οι κτηνοτρόφοι διπλασιάζονται. Επίσης για πρώτη φορά έχουμε και αρκετούς υπηρέτες/υπηρέτριες, υπερβολικά πολλούς κληρικούς που προφανώς διαμένουν στην μονή Φανερωμένης και δύο κτηματίες. Οι έμποροι διπλασιάζονται, οι «βιομήχανοι» υπερδιπλασιάζονται, οι αγρότες αυξάνονται, οι δάσκαλοι από ένας γίνονται τρεις και ιδρύεται και ένα ακόμα σχολείο είτε στις Τρικοκκιές (το πιθανότερο) είτε στο Σκαδό και στα δύο σχολεία πλέον φοιτούν 75 αντί για 45 παιδιά. Οι δημοτικοί υπάλληλοι από 1 γίνονται 8 και το πιθανότερο είναι από το 1970 να δημιουργούνται δύο πόλοι στην περιοχή, ο ένας ο παραδοσιακός που είναι η Κωμιακή και ο δεύτερος είτε στο Σκαδό είτε στις Τρικοκκιές.
Αν και δεν υπάρχει ένα απόλυτος καταμερισμός εργασίας μεταξύ γυναικείων και ανδρικών εργασιών μπορούμε να πούμε ότι ορισμένες δουλειές χαρακτηρίζονται αμιγώς θηλυκές ενώ κάποιες άλλες αμιγώς αρσενικές. Ως καθαρά γυναικείες εργασίες μπορούν να χαρακτηριστούν το εβδομαδιαίο ψήσιμο του ψωμιού (7), το πλύσιμο των ρούχων στο ποτάμι η καλλιέργεια και η επεξεργασία του λιναριού (αν και στα στάδια που απαιτούνταν δύναμη όπως το κοπάνισμα βοηθούσαν οι άντρες) και η κατασκευή των ρούχων από λινάρι ή από το μαλλί των προβάτων με τη κρεβαταριά (χειροκίνητος αργαλειός). Θα πρέπει να σημειωθεί ότι αυτές οι εργασίες εκείνη την εποχή ήταν ιδιαίτερα σκληρές και ειδικά για το λινάρι αναφέρονταν σε αυτό μιλώντας για «τα βάσανα του λιναριού» και πολλές φορές μια κατάρα ή ένα ακραίο παράδειγμα συνοδευόταν από χαρακτηρισμούς σχετικούς με το λινάρι (8). Επιπρόσθετα οι γυναίκες εργάζονταν μαζί με τους άντρες στα χωράφια (9) ανάλογα με τον χρόνο του καθενός αν και το κύλισμα (πολύ βαθύ σκάψιμο), δηλαδή η εξημέρωση των χωραφιών ήταν μία μάλλον ανδρική δραστηριότητα (10). Τέλος δύο περιφερειακά επαγγέλματα μπορούν να χαρακτηριστούν αμιγώς γυναικεία αυτό της μαμής και της σύστρας (11).
Ως καθαρά ανδρικές δραστηριότητες μπορούν να χαρακτηριστούν τα περιφερειακά επαγγέλματα που μνημονεύσαμε παραπάνω (γύφτοι, αξάηδες) και η κτηνοτροφική ημινομαδική δραστηριότητα. Μια εν πολλοίς ανδρική δραστηριότητα ήταν και το πάτημα των σταφυλιών διότι δεν επιτρεπόταν στις γυναίκες να πατήσουν σταφύλια καθώς πίστευαν ότι το κρασί θα μπορούσε να ξιδιάσει (12).
Γενικά οι άνδρες δεν ταυτίζονται τόσο με επαγγέλματα λόγω του ιδιαίτερου χαρακτήρα (απαιτήσεις σε μυϊκή δύναμη)(13) τους, όσο με δραστηριότητες που τους απομακρύνουν από την οικογενειακή εστία. Οι γυναίκες, αναγκασμένες να αναλαμβάνουν την διαπαιδαγώγηση και το μεγάλωμα των παιδιών γενικά δραστηριοποιούνται σε εργασίες που δεν τις απομακρύνουν από την οικογενειακή εστία και τις επιτρέπουν να φροντίζουν ταυτόχρονα και τα μικρά παιδιά, εκτός κι αν μπορούν να τα πάρουν μαζί τους ή έχουν μεγαλώσει αρκετά για να τα αφήσουν μόνα τους, πάντα όμως για μικρά χρονικά διαστήματα.
Μπορούμε να πούμε ότι η ζωή για τις γυναίκες αυτή τη περίοδο ήταν ιδιαίτερα σκληρή, ίσως πολύ σκληρότερη από ότι για τους άνδρες διότι εκτός των άλλων οι γυναίκες ήταν επιφορτισμένες με όλες τις οικιακές εργασίες.
(1) Το Σκαδό είχε βέβαια 627 κατοίκους το 1907 αλλά συμπεριλάμβανε και την Μέση
(2) Ο Ζερλέντης μας πληροφορεί ότι ήδη από το 1699 η σμύριδα εξορυσσόταν για λογαριασμό των Φράγκων τιμαριούχων Κορονέλλου και Γριμάλδου. Από εκεί την έστελναν στην παραλία του Αγίου Ιωάννη (κάτω από τη Μέση) από όπου την παραλάμβαναν οι Άγγλοι.Ζερλέντη Π. Φεουδαλική Πολιτεία εν τη νήσο Νάξο, 1925-Ερμούπολη, σελ. 72
(3) Αριάδνη Α.Ε., Τοπικό αναπτυξιακό πρόγραμμα Νάξου 2000-2006
(4) Τα επαγγέλματα του δεργάτη (επεξεργασία δερμάτων), γανωτζή (γανωματή), μάστορη, του αγωγιάτη και του ταχυδρόμου που αναφέρονται από τον Λεβογιάννη . (Λεβογιάννης1996: ) είναι νομίζω μεταγενέστερα (20ος αιώνας) φαίνεται να είναι μεταγενέστερα, όπως και το επάγγελμα του σμυριδεργάτη
(5) Δεν είναι απίθανο κάποιοι να ασχολούνταν και με θαλάσσιες επιχειρήσεις και αυτό συνάγεται από την ύπαρξη του επιθέτου Παρτσινέβελος που σημαίνει συνέταιρος σε θαλάσσια εμπορική επιχείρηση.
(6) Kasdagli 1996:114
(7) Η περισσότερο κτηνοτροφική δομή των σμυριδοχωρίων τον 19ο αιώνα επιβεβαιώνεται και από την απογραφή Γεωργίας-Κτηνοτροφίας του 1911
(8) Την ευθύνη της λειτουργίας των φούρνων την είχαν οι γυναίκες (φουρναριές) και γι αυτό οι φούρνοι είχαν γυναικεία ονόματα (Λεβογιάννης, ως άνω, σελ. 31)
(9) Για το λινάρι και την κρεβαταριά βλέπε Νίκος Λεβογιάνης, «Τα βάσανα του λιναριού» και «Η κρεβαταριά», στο Λεβογιάννης, ως άνω 1996-ΣΑΝ, σελ.189-198)
(10) Ο κυρ-Μιχάλης (Νικολάκης), ένας αγρότης από Κωμιακή που μετανάστευσε στον Απόλλωνα την δεκαετία του 1970, μιλούσε με μεγάλο θαυμασμό για την κυρά-ρήνη για τις ικανότητες και τη δύναμη που είχε νέα και μάλιστα παραδέχτηκε ότι ενώ εκείνη κατάφερνε να σκάβει και να έχει το παιδί στη πλάτη ή να το κουβαλάει από τον Απόλλωνα στη Κωμιακή ή στον γιατρό στη Τραγέα εκείνος δεν μπορούσε ούτε δέκα βήματα να κάνει με το παιδί στην αγκαλιά.
(11) Σύμφωνα με πολλές μαρτυρίες το κύλισμα ήταν μία ιδιαίτερα επίπονη διαδικασία και πολλές φορές για να κυλιστεί ένα χωράφι σε μικρό χρόνο πολλοί συγχωριανοί η συντοπίτες βοηθούσαν. Ο Ιάκωβος Μανωλάς, Κορωνιδιάτης που μετανάστευσε στυον Καναδά μεταπολεμικά, μου είπε ότι τα χρόνια που είχαν πολλά χρήματα ο πατέρας του προσέλαβε δέκα εργάτες για να κυλίσουν ένα χωράφι.
(12) Βλέπε Λεβογιάννης Νικόλαος (επιμέλεια), Κωμιακή, 1996-ΣΑΝ
Τον Σεπτέμβρη είχα φωνάξει κάτι φίλες μου από το χωριό να πατήσουν μαζί μου σταφύλια και όλη την ώρα ο πατέρας μου γκρίνιαζε. Όταν τον ρώτησα μου είπε ότι τώρα το κρασί θα ξιδιάσει. Πάντως, το κρασί τελικά δεν ξίδιασε και μάλιστα ήταν το ίδιο κρασί που πίναμε τις ημέρες του Πάσχα.
(13) Ακόμα και η παντοκρατορία της ανδρικής μυϊκής δύναμης αμφισβητείται από νεώτερες περιγραφές. Οι πολύ δυνατοί άντρες αποκαλούνταν γενναίοι και είχαν οργιά (ουρά). Δηλαδή στη βάση του σκελετού τους είχαν μια προέκταση που έμοιαζε με μικρή ουρά και πολλοί είναι οι μύθοι γι αυτούς ότι μπορούσαν να μετακινούν «βουνά» δηλαδή πολύ μεγάλες κοτρόνες Παρόλα αυτά, ο πατέρας μου με διαβεβαίωνε ότι όλοι οι νεαροί άντρες του χωριού φοβόντουσαν την θεία μου τη Κατίνα διότι ήταν πολύ δυνατή και τους έδερνε.
Πηγή: Χρήστος Σιδερής ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΚΗ ΧΩΡΗΤΙΚΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΠΑΡΑΓΩΓΙΚΗΣ ΔΟΜΗΣ ΚΑΙ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗ ΣΤΗΝ ΒΟΡΕΙΑ ΟΡΕΙΝΗ ΝΑΞΟ ΑΠΟ ΤΟΝ 19Ο ΑΙΩΝΑ ΜΕΧΡΙ ΤΙΣ ΜΕΡΕΣ ΜΑΣ
Βόρεια Ορεινή Νάξος . Δημογραφικές εξελίξεις (1858-1940)
Στην απογραφή του 1861 περισσότερος από τον μισό πληθυσμό της περιοχής (1871 άτομα) συγκεντρώνεται στην Κωμιακή (1005 άτομα) ενώ οι υπόλοιποι μοιράζονται στα σμυριδοχώρια (866 άτομα). Η αύξηση του πληθυσμού στην Κωμιακή από το 1844 φτάνει το 21% ενώ στα Σμυριδοχώρια είναι ακόμα μεγαλύτερη 25%.
Και ενώ στους έγγαμους παρατηρείται ισορροπία, οι άγαμοι άντρες είναι πολύ περισσότεροι από τις άγαμες γυναίκες (604 άντρες έναντι 484 γυναίκες). Και οι δύο περιοχές εμφανίζουν περίπου τις ίδιες «απώλειες» άγαμων γυναικών. Όπως παρατηρούμε στον πίνακα ηλικιών οι ηλικίες γυναικών που εμφανίζουν «απώλειες» είναι οι ηλικίες κάτω των 18 και η ηλικιακή ομάδα 40-50, δηλαδή γυναίκες λίγο πριν την ηλικία γάμου ή σε ηλικία γάμου και γυναίκες μεγαλύτερες.
Σε ότι αφορά το μέγεθος των οικογενειών, το 1835 -όπως είδαμε- είχαμε μέσο αριθμό μελών ανά οικογένεια 3,57 ενώ το 1838 ο μέσος όρος μελών πέφτει στο 3,4 αν υπολογίσουμε με βάση τον ολικό αριθμό των κατοίκων (τους δημότες που απογράφηκαν στον δήμο), ενώ ανεβαίνει (4 μέλη ανά οικογένεια) εάν υπολογίσουμε με βάση τον «αριθμό των κατοίκων» που λογικά περιλαμβάνει όλο τον νόμιμο πληθυσμό.
Ο αριθμός των οικογενειών είναι 475 (3,9 μέλη ανά οικογένεια. Ο αριθμός αυτός αφορά δημότες που απογράφηκαν στο δήμο. Στην Κωμιακή έχουμε λίγο πάνω από 4 μέλη ανά οικογένεια και στα Σμυριδοχώρια λίγο πάνω από 3,7 μέλη ανά οικογένεια.
Το 1870 εάν υπολογίσουμε με βάση τον ολικό αριθμό κατοίκων έχουμε 3,68 μέλη ανά οικογένεια ενώ αν υπολογίσουμε με βάση τον πραγματικό πληθυσμό τότε ο μέσος αριθμός μελών ανά οικογένεια είναι 4,5.
Ενδιαφέροντα για τις συνθήκες διαβίωσης είναι και τα στοιχεία που μας δίνει η απογραφή του αριθμού κατοικιών του 1861 και 1870 σε σύγκριση με τον αριθμό οικογενειών. Το 1861 (πίνακες 9 και 11 στο παράρτημα) έχουμε 475 συνολικά οικογένειες και 488 οικοδομές. Από τις 13 ακατοίκητες κατοικίες οι 6 είναι στη Κωμιακή και οι 7 στα Σμυριδοχώρια. Βεβαίως αναλογεί περισσότερο από μία οικοδομή ανά οικογένεια αλλά τίποτα δεν μας βεβαιώνει ότι όλες οι οικοδομές είναι σπίτια. Πολύ πιθανό κάποια από τα κτίσματα να είναι μητάτα ή αποθήκες ή σιδεράδικα ή κάτι ανάλογο.
Η απογραφή του 1870 είναι η πρώτη και μοναδική απογραφή του 19ου αιώνα που έχουμε στα χέρια μας και δίνει τόσο αναλυτικά στοιχεία, πλην όμως, σε επίπεδο δήμου. Γνωρίζοντας τον πληθυσμό της Κωμιακής συνάγουμε τον συνολικό πληθυσμό των Σμυριδοχωρίων. Η σύγκριση βέβαια γέρνει και πάλι σημαντικά υπέρ της Κωμιακής που εμφανίζει πληθυσμό μεγαλύτερο από όλα τα Σμυριδοχώρια μαζί (1144 έναντι 974- πίνακας 1). Από τους 2118 κατοίκους της περιοχής οι 1720 απογράφονται στα όρια του δήμου. Η απογραφή του 1870 εκτός από νόμιμο πληθυσμό (2237 κατοίκους) και τον πραγματικό πληθυσμό (2118) κατοίκους μας δίνει και «ολικό αριθμό των κατοίκων», εννοώντας όσους δημότες απογράφηκαν στα όρια του δήμου.
Επιβεβαιώνεται έτσι η υπόθεση που κάναμε για το αντίστοιχο μέγεθος στον ιατροστατιστικό πίνακα του 1938. Η αύξηση του πληθυσμού στη Κωμιακή είναι περίπου 14% μέσα σε 9 χρόνια ενώ στα Σμυριδοχώρια πάνω από 25%.
Παρά το ότι η αύξηση του πληθυσμού από το 1861 στο 1870 ανέρχεται στο 13%, το 1870 (πίνακας 11 στο παράρτημα) έχουμε μικρή μείωση του αριθμού των οικογενειών σε 468 που είναι πιθανό να υποδεικνύει μετανάστευση ολόκληρων οικογενειών. Σε αυτή την απογραφή δίνεται και ο αριθμός των κατοικημένων οικοδομών που επιβεβαιώνει ότι και στην απογραφή του 1861 οι κατοικημένες οικοδομές ήταν λιγότερες από 488. Το 1870 468 οικογένειες κατοικούν σε 435 οικοδομές ενώ 20 οικοδομές δεν είναι κατοικημένες. Το περίεργο είναι ότι υπάρχουν 33 λιγότερες οικοδομές από την απογραφή του 1861, στοιχείο που δύσκολα μπορεί να εξηγηθεί εκτός κι αν η αντίληψη του τι είναι οικοδομή άλλαξε από το 1861 (1).
Ανεξάρτητα από τις όποιες ανακρίβειες παρουσιάζονται στις απογραφές προκύπτει ότι υπάρχουν λιγότερες από μία οικοδομή ανά οικογένεια και παρά την πιθανολογούμενη βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης σε σχέση με τον προηγούμενο αιώνα, η κατάσταση είναι ακόμα σχετικά πρωτόγονη. Μεγάλες ομάδες ανθρώπων και ίσως περισσότερες από μία οικογένειες ζουν στο ίδιο σπίτι που πολλές φορές αποτελείται από ένα δωμάτιο. Την υπόθεση αυτή επιβεβαιώνει και η μαρτυρία του Άγγλού περιηγητή Theodore Bent ο οποίος επισκέφτηκε την Κωμιακή μια δεκαετία αργότερα και αναφέρεται στις πολύ άσχημες συνθήκες διαβίωσης και υγιεινής που συνάντησε εκεί (2). Είναι επίσης φανερό ότι η κτιριακή υποδομή των χωριών της βόρειας ορεινής Νάξου δεν ήταν ικανή να στεγάσει, μεταφορικά και κυριολεκτικά, τον πλεονάζοντα πληθυσμό.
Η σχέση αρσενικότητας το 1870 στο σύνολο των ηλικιών είναι αρκετά υψηλότερη από αυτή του 1961 (112:100). Στους έγγαμους (95:100) και στους χήρους (50:100) η σχέση είναι αντίθετη συνεπώς η θετική λοξότητα οικοδομείται από την τεράστια διαφορά στους άγαμους 121:100 που αποτελούν και τη μεγάλη πλειοψηφία στο σύνολο του πληθυσμού 55%. Θα πρέπει πάντως να σημειωθεί ότι ο υπολογισμός γίνεται όχι με βάση τον πραγματικό πληθυσμό αλλά με βάση τον ολικό αριθμό των κατοίκων της περιοχής, δηλαδή, όπως είπαμε, όσους δημότες απογράφηκαν στα όρια του δήμου.
Το πιο ενδιαφέρον ίσως στοιχείο που μας προσφέρει η απογραφή του 1870 είναι ο πίνακας με τον πληθυσμός ανά φύλα και ηλικιακές ομάδες που είναι ιδιαίτερα αναλυτικός. Ξεκινώντας από την ηλικιακή ομάδα 0-12 μηνών, φτάνουμε ανά πενταετία μέχρι τις κατηγορίες 95-100 και 100-άνω. Η ηλικιακή ομάδα 0-12 μήνες μας επιτρέπει να μάθουμε πόσες γεννήσεις αρρένων είχαμε την χρονιά πριν την απογραφή (μετρώντας από την στιγμή της απογραφής) και οι αριθμοί που παίρνουμε είναι 49 γεννήσεις αρρένων και 54 γεννήσεις θηλέων, συνολικά δηλαδή 103 γεννήσεις (3). Παρότι είδαμε πως η υψηλά λοξή υπέρ των ανδρών σχέση αρσενικότητας στηρίζεται στις διαφορές των άγαμων και των δύο φύλων στην ηλικιακή ομάδα 0-10 ετών η σχέση αυτή είναι 92:100 υπέρ των γυναικών. Στην ηλικιακή ομάδα 10-25 η σχέση αυτή μετατρέπεται σε 129:100, στην ηλικιακή ομάδα 25-50 σε 118:100 και στην ηλικιακή ομάδα άνω των 50 (148:100).
Τέλος, μόλις το 9% του πληθυσμού είναι εγγράμματο (191 άτομα) εκ των οποίων μόλις 4 γυναίκες που λογικά πρέπει να πήγαν σχολείο στη Χώρα όπου υπάρχει το μοναδικό σχολείο θηλέων. Πάντως το ποσοστό της βόρειας ορεινής Νάξου είναι περίπου ίδιο η υψηλότερο των άλλων δήμων (4) με εξαίρεση την Χώρα (5).
Μέχρι και το 1896 οι μισοί κάτοικοι της βόρειας ορεινής Νάξου (1.434 από τους 2.894) καταμετρούνται στην περιοχή της Κωμιακής. Οι υπόλοιποι μοιράζονται στα υπόλοιπα χωριά: 769 στην Κόρωνο (Βόθροι), 217 στην Κεραμωτή και 474 στο Σκαδό που περιλαμβάνει και τη Μέση. Ο πληθυσμιακός αυτός καταμερισμός συνάδει με τις εκτάσεις που διαθέτει η κάθε κοινότητα και υποδεικνύει ότι η βάση της παραγωγής, παρά τα όποια οφέλη από την εξόρυξη της σμύριδας, παραμένει στη βάση της αγροτική.
Ως τα τέλη του 19ου αιώνα τα επίνεια των ορεινών οικισμών στην βόρεια ορεινή Νάξο δεν κατοικούνται. Ο πρώτος πεδινός οικισμός που εμφανίζεται κατοικημένος στις στατιστικές είναι ο Απόλλωνας (6) που το 1889 έχει 10 κατοίκους. Αυτό βέβαια δεν αποκλείει ότι υπήρχαν εκεί κάποια μητάτα χρήσιμα για την χειμερινή διαμονή των βοσκών, την μεσημεριανή ξεκούραση όσων έρχονταν να φροντίσουν τα ποτιστικά και τις ενγγαριές. Ο Γκασέρ έγραφε για τον Απόλλωνα (7): «εδώ όλα είναι από μάρμαρο και τα περισσότερα με πέτρες που είχαν πελεκηθεί εδώ και 2.500 χρόνια και είχαν από τον ήλιο και τον αέρα σκουρύνει και γυαλίσει μέχρις ότου ύστερα, οι λίγοι ψαράδες κάτοικοι, έφτιαξαν από κυβικές πέτρες ένα μύλο στο λιμανάκι, λίγα τετράγωνα σπιτάκια, στάβλους για τις γίδες και περιέφραξαν τα αμπέλια τους». Πιθανά τα ίδια συνέβαιναν και με όλους τους παραθαλάσσιους μετέπειτα οικισμούς της Κωμιακής αλλά και τον Λυώνα.
Το 1907 για πρώτη φορά ο πληθυσμός Σμυριδοχωρίων ξεπερνάει αρκετά αυτόν της Κωμιακής (πίνακας 1 στο παράρτημα). Οι Βόθροι καταγράφουν αύξηση 31% (1008 έναντι 769) μέσα σε 11 χρόνια ενώ η αντίστοιχη αύξηση στο Σκαδό ξεπερνάει το 32% (627 έναντι 474). Αντίθετα ο πληθυσμός της Κωμιακής παραμένει σταθερός.
Από το 1907 μέχρι το 1920 οι Βόθροι σημειώνουν νέα αύξηση σχεδόν 32% ενώ ο πληθυσμός του Σκαδού-Μέσης παραμένει σχεδόν σταθερός (+3%) και ο πληθυσμός της Κωμιακής (Κορωνίδας) μειώνεται ελαφρά (-3%). Ο Απόλλωνας που παραμένει ο μοναδικός κατοικημένος παραθαλάσσιος οικισμός, αυξάνει λίγο τον πληθυσμό του (42 κατοίκους). Σε όλο αυτό το διάστημα (1896-1920) η Κεραμωτή αυξάνει τον πληθυσμό της κατά 11,5%.
Το 1920 έχουμε στα Σμυριδοχώρια 480 νοικοκυριά και 4,6 μέλη ανά νοικοκυριό ενώ στην περιοχή της Κωμιακής 336 νοικοκυριά και 4,1 μέλη ανά νοικοκυριό με βάση τον πραγματικό πληθυσμό, έχουμε δηλαδή μια διαφορά +0,5 μέλη ανά νοικοκυριό στην περιοχή των Σμυριδοχωρίων (8). Παρατηρούμε δηλαδή μια τάση προς αύξηση του μέσου αριθμού μελών ανά νοικοκυριό στα Σμυριδοχώρια από τις αρχές του 20ου αιώνα που είναι πολύ πιθανό να οφείλεται στην διεύρυνσης της παραγωγικής βάσης (βλέπε παρακάτω) και στην συνεχή αύξηση της γεννητικότητας.
Το 1928 παρατηρούμε μια νέα πληθυσμιακή έκρηξη. Η Κόρωνος (Βόθροι) φτάνει τους 1707 κατοίκους (+28%) ξεπερνώντας την Κωμιακή που και αυτή αυξάνει κάπως τον πληθυσμό της (+14%). Η Κεραμωτή σημειώνει αύξηση 14%, το Σκαδό 16% ενώ η Μέση καταγράφει την μεγαλύτερη αύξηση (+32%). Οι Κωμιακίτες, ξεπερνώντας τους αρχέγονους φόβους της πειρατείας, αρχίζουν να μετοικούν προς τις παράλιες περιοχές. Εκτός από το Σκεπόνι (18 κ.), του Μυρίση (27) και την μονή Φανερωμένης (23 κ.) που παλαιότερα ήταν κατοικημένες περιοχές και τον Απόλλωνα που ολοένα αυξάνει τον πληθυσμό του (88 κ.) δύο νέοι οικισμοί κάνουν την εμφάνιση τους: η Αγιά με 35 κατοίκους και η Χίλια Βρύση με 25.
Το 1940 έχουμε και νέα αύξηση του πληθυσμού στα Σμυριδοχώρια με εξαίρεση την Κεραμωτή που παρουσιάζει μείωση (-12%). Η Κόρωνος φτάνει στο υψηλότερο νούμερο της ιστορίας της (1903 κ. +11.5%) όπως και το Σκαδό (615 κ. +3%). Ο πληθυσμός της Κωμιακής παραμένει σχεδόν σταθερός (-2%) αλλά οι περισσότεροι οικισμοί εγκαταλείπονται. Ο Απόλλωνας μόνο αυξάνει κι άλλο τον πληθυσμό του (118 κ.) και αρκετός κόσμος καταφεύγει λόγω του πολέμου στη μονή Φανερωμένης (71 κ.).
(1) Παρατηρώντας τις εξελίξεις και στους υπόλοιπους δήμους από το 1861 στο 1870 θα δούμε ότι είναι εξαιρετικά διάφορες σε σημείο που να μην εξηγείται τόσο μεγάλη διαφοροποίηση. Στην Απείρανθο έχουμε τεράστια αύξηση των οικοδομών, στην Τραγέα μικρή αύξηση ενώ στους δήμους Νάξου και Βίβλου μείωση (πίνακες 9 και 11 –στο παράρτημα)
(2) Bent Theodore J., Cyclades or Life among the insular Greeks, 1885-London (Γενάδιος βιβλιοθήκη)
Ο Theodore Bent βρέθηκε στη Κωμιακή καλεσμένος κάποιου Κωνσταντινίδη για το σπίτι του οποίου λεει ότι ήταν το μοναδικό υποφερτό οίκημα σε όλο το χωριό. Τον υποδέχτηκε η κόρη του Κωνσταντινίδη, η Αθηνά η οποία όπως παρατηρεί ήταν πολύ όμορφη (αλλά μάλλον όλες οι κόρες του φαινόντουσαν όμορφες του Θεόδωρου) . Του έκανε πολύ άσχημη εντύπωση ο τρόπος με τον οποίο βολεύτηκε ο οδηγός του στο σπίτι και ακόμα χειρότερη η είσοδος ενός χωρικού τον οποίο χαρακτήρισε «αξιοθρήνητο και τσακισμένο από πυρετό χωρικό που ήρθε να παρακαλέσει για να του δώσουν κινίνο» τον οποίο προσκάλεσαν και κάθισε. Με πολύ κριτικό ύφος ο Bent διαπίστωσε μετά βλεδυγμίας ότι «ακόμα και ο πιο αφελής χωρικός που έρχεται στο σπίτι τον καλούνε μέσα και του προσφέρεται ρακί από την κυρία του σπιτιού» (Bent 1885: 360) Λεει ακόμα ο Bent (που του έκανε αληθινά πολύ κακή εντύπωση η Κωμιακή) ότι είναι ένα αξιοθρήνητο χωριό βοσκών που ζούνε σε χαμόσπιτα σαν τα ζώα και μάλιστα παραθέτει ένα περιστατικό που συνέβη κατά τη διαμονή του όταν ένα παιδάκι δυο χρονών πέθανε από πυρετό και οι γονείς του παιδιού έλεγαν πως ο θάνατος του οφειλόταν σε υπερφυσικά αίτια ενώ όλη η οικογένεια ζούσε σε ένα δωμάτιο σε άσχημες συνθήκες υγιεινής (Bent 1885: 361-362)
(3) Για την περίοδο 1865-1975 η υπολογιστική μέθοδος βάσει των μητρώων αρρένων (βλέπε παρακάτω) μας δίνει περίπου 70 γεννήσεις ανά έτος. Φυσικά οι 105 γεννήσεις και μάλιστα οι περισσότερες γεννήσεις θηλέων μπορεί να αποτελούν και τυχαία διακύμανση
(4) Απείρανθος 9,6%, Τραγέα 7,6%, Βίβλος 6,9% (Απογραφή πληθυσμού 1870, ως άνω)
(5) Η Χώρα Νάξου παρουσιάζει εξαιρετικά ποσοστά εγγράμματων για την εποχή. Το 36,6% είναι εγγράμματοι ενώ σχεδόν οι μισοί από τους εγγράμματους είναι γυναίκες 40,5%. (Βλέπε Απογραφή πληθυσμού 1870)
(6) Η Μονή Φανερωμένης έχει βέβαια 8 κατοίκους το 1886 και είναι παραθαλάσσια αλλά δεν νομίζουμε ότι στοιχειοθετεί οικισμό παρόλο που την περίοδο της Γερμανικής κατοχής έπαιξε σημαντικό ρόλο στην επιβίωση κάποιων Κωμιακιτών
(7)Περιέχεται μεταφρασμένο στο Γεωργίου Π. Μελισσηνού, Η Νάξος, Σε απλή γεωγραφική, ιστορική και γεωλογική επισκόπηση, 1958-Αθήνα (Γενάδιος Βιβλιοθήκη), σελ 12
(8) Πηγή: ΕΣΥΕ, Απογραφή πληθυσμού 1920. Αναλυτικά Σκαδό 115/515, Μέση 30/133, Κόρωνος 278/1.330, Κεραμωτή 57/251, Απόλλων 8/42.
Πηγή: Χρήστος Σιδερής ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΚΗ ΧΩΡΗΤΙΚΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΠΑΡΑΓΩΓΙΚΗΣ ΔΟΜΗΣ ΚΑΙ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗ ΣΤΗΝ ΒΟΡΕΙΑ ΟΡΕΙΝΗ ΝΑΞΟ ΑΠΟ ΤΟΝ 19Ο ΑΙΩΝΑ ΜΕΧΡΙ ΤΙΣ ΜΕΡΕΣ ΜΑΣ
Και ενώ στους έγγαμους παρατηρείται ισορροπία, οι άγαμοι άντρες είναι πολύ περισσότεροι από τις άγαμες γυναίκες (604 άντρες έναντι 484 γυναίκες). Και οι δύο περιοχές εμφανίζουν περίπου τις ίδιες «απώλειες» άγαμων γυναικών. Όπως παρατηρούμε στον πίνακα ηλικιών οι ηλικίες γυναικών που εμφανίζουν «απώλειες» είναι οι ηλικίες κάτω των 18 και η ηλικιακή ομάδα 40-50, δηλαδή γυναίκες λίγο πριν την ηλικία γάμου ή σε ηλικία γάμου και γυναίκες μεγαλύτερες.
Σε ότι αφορά το μέγεθος των οικογενειών, το 1835 -όπως είδαμε- είχαμε μέσο αριθμό μελών ανά οικογένεια 3,57 ενώ το 1838 ο μέσος όρος μελών πέφτει στο 3,4 αν υπολογίσουμε με βάση τον ολικό αριθμό των κατοίκων (τους δημότες που απογράφηκαν στον δήμο), ενώ ανεβαίνει (4 μέλη ανά οικογένεια) εάν υπολογίσουμε με βάση τον «αριθμό των κατοίκων» που λογικά περιλαμβάνει όλο τον νόμιμο πληθυσμό.
Ο αριθμός των οικογενειών είναι 475 (3,9 μέλη ανά οικογένεια. Ο αριθμός αυτός αφορά δημότες που απογράφηκαν στο δήμο. Στην Κωμιακή έχουμε λίγο πάνω από 4 μέλη ανά οικογένεια και στα Σμυριδοχώρια λίγο πάνω από 3,7 μέλη ανά οικογένεια.
Το 1870 εάν υπολογίσουμε με βάση τον ολικό αριθμό κατοίκων έχουμε 3,68 μέλη ανά οικογένεια ενώ αν υπολογίσουμε με βάση τον πραγματικό πληθυσμό τότε ο μέσος αριθμός μελών ανά οικογένεια είναι 4,5.
Ενδιαφέροντα για τις συνθήκες διαβίωσης είναι και τα στοιχεία που μας δίνει η απογραφή του αριθμού κατοικιών του 1861 και 1870 σε σύγκριση με τον αριθμό οικογενειών. Το 1861 (πίνακες 9 και 11 στο παράρτημα) έχουμε 475 συνολικά οικογένειες και 488 οικοδομές. Από τις 13 ακατοίκητες κατοικίες οι 6 είναι στη Κωμιακή και οι 7 στα Σμυριδοχώρια. Βεβαίως αναλογεί περισσότερο από μία οικοδομή ανά οικογένεια αλλά τίποτα δεν μας βεβαιώνει ότι όλες οι οικοδομές είναι σπίτια. Πολύ πιθανό κάποια από τα κτίσματα να είναι μητάτα ή αποθήκες ή σιδεράδικα ή κάτι ανάλογο.
Η απογραφή του 1870 είναι η πρώτη και μοναδική απογραφή του 19ου αιώνα που έχουμε στα χέρια μας και δίνει τόσο αναλυτικά στοιχεία, πλην όμως, σε επίπεδο δήμου. Γνωρίζοντας τον πληθυσμό της Κωμιακής συνάγουμε τον συνολικό πληθυσμό των Σμυριδοχωρίων. Η σύγκριση βέβαια γέρνει και πάλι σημαντικά υπέρ της Κωμιακής που εμφανίζει πληθυσμό μεγαλύτερο από όλα τα Σμυριδοχώρια μαζί (1144 έναντι 974- πίνακας 1). Από τους 2118 κατοίκους της περιοχής οι 1720 απογράφονται στα όρια του δήμου. Η απογραφή του 1870 εκτός από νόμιμο πληθυσμό (2237 κατοίκους) και τον πραγματικό πληθυσμό (2118) κατοίκους μας δίνει και «ολικό αριθμό των κατοίκων», εννοώντας όσους δημότες απογράφηκαν στα όρια του δήμου.
Επιβεβαιώνεται έτσι η υπόθεση που κάναμε για το αντίστοιχο μέγεθος στον ιατροστατιστικό πίνακα του 1938. Η αύξηση του πληθυσμού στη Κωμιακή είναι περίπου 14% μέσα σε 9 χρόνια ενώ στα Σμυριδοχώρια πάνω από 25%.
Παρά το ότι η αύξηση του πληθυσμού από το 1861 στο 1870 ανέρχεται στο 13%, το 1870 (πίνακας 11 στο παράρτημα) έχουμε μικρή μείωση του αριθμού των οικογενειών σε 468 που είναι πιθανό να υποδεικνύει μετανάστευση ολόκληρων οικογενειών. Σε αυτή την απογραφή δίνεται και ο αριθμός των κατοικημένων οικοδομών που επιβεβαιώνει ότι και στην απογραφή του 1861 οι κατοικημένες οικοδομές ήταν λιγότερες από 488. Το 1870 468 οικογένειες κατοικούν σε 435 οικοδομές ενώ 20 οικοδομές δεν είναι κατοικημένες. Το περίεργο είναι ότι υπάρχουν 33 λιγότερες οικοδομές από την απογραφή του 1861, στοιχείο που δύσκολα μπορεί να εξηγηθεί εκτός κι αν η αντίληψη του τι είναι οικοδομή άλλαξε από το 1861 (1).
Ανεξάρτητα από τις όποιες ανακρίβειες παρουσιάζονται στις απογραφές προκύπτει ότι υπάρχουν λιγότερες από μία οικοδομή ανά οικογένεια και παρά την πιθανολογούμενη βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης σε σχέση με τον προηγούμενο αιώνα, η κατάσταση είναι ακόμα σχετικά πρωτόγονη. Μεγάλες ομάδες ανθρώπων και ίσως περισσότερες από μία οικογένειες ζουν στο ίδιο σπίτι που πολλές φορές αποτελείται από ένα δωμάτιο. Την υπόθεση αυτή επιβεβαιώνει και η μαρτυρία του Άγγλού περιηγητή Theodore Bent ο οποίος επισκέφτηκε την Κωμιακή μια δεκαετία αργότερα και αναφέρεται στις πολύ άσχημες συνθήκες διαβίωσης και υγιεινής που συνάντησε εκεί (2). Είναι επίσης φανερό ότι η κτιριακή υποδομή των χωριών της βόρειας ορεινής Νάξου δεν ήταν ικανή να στεγάσει, μεταφορικά και κυριολεκτικά, τον πλεονάζοντα πληθυσμό.
Η σχέση αρσενικότητας το 1870 στο σύνολο των ηλικιών είναι αρκετά υψηλότερη από αυτή του 1961 (112:100). Στους έγγαμους (95:100) και στους χήρους (50:100) η σχέση είναι αντίθετη συνεπώς η θετική λοξότητα οικοδομείται από την τεράστια διαφορά στους άγαμους 121:100 που αποτελούν και τη μεγάλη πλειοψηφία στο σύνολο του πληθυσμού 55%. Θα πρέπει πάντως να σημειωθεί ότι ο υπολογισμός γίνεται όχι με βάση τον πραγματικό πληθυσμό αλλά με βάση τον ολικό αριθμό των κατοίκων της περιοχής, δηλαδή, όπως είπαμε, όσους δημότες απογράφηκαν στα όρια του δήμου.
Το πιο ενδιαφέρον ίσως στοιχείο που μας προσφέρει η απογραφή του 1870 είναι ο πίνακας με τον πληθυσμός ανά φύλα και ηλικιακές ομάδες που είναι ιδιαίτερα αναλυτικός. Ξεκινώντας από την ηλικιακή ομάδα 0-12 μηνών, φτάνουμε ανά πενταετία μέχρι τις κατηγορίες 95-100 και 100-άνω. Η ηλικιακή ομάδα 0-12 μήνες μας επιτρέπει να μάθουμε πόσες γεννήσεις αρρένων είχαμε την χρονιά πριν την απογραφή (μετρώντας από την στιγμή της απογραφής) και οι αριθμοί που παίρνουμε είναι 49 γεννήσεις αρρένων και 54 γεννήσεις θηλέων, συνολικά δηλαδή 103 γεννήσεις (3). Παρότι είδαμε πως η υψηλά λοξή υπέρ των ανδρών σχέση αρσενικότητας στηρίζεται στις διαφορές των άγαμων και των δύο φύλων στην ηλικιακή ομάδα 0-10 ετών η σχέση αυτή είναι 92:100 υπέρ των γυναικών. Στην ηλικιακή ομάδα 10-25 η σχέση αυτή μετατρέπεται σε 129:100, στην ηλικιακή ομάδα 25-50 σε 118:100 και στην ηλικιακή ομάδα άνω των 50 (148:100).
Τέλος, μόλις το 9% του πληθυσμού είναι εγγράμματο (191 άτομα) εκ των οποίων μόλις 4 γυναίκες που λογικά πρέπει να πήγαν σχολείο στη Χώρα όπου υπάρχει το μοναδικό σχολείο θηλέων. Πάντως το ποσοστό της βόρειας ορεινής Νάξου είναι περίπου ίδιο η υψηλότερο των άλλων δήμων (4) με εξαίρεση την Χώρα (5).
Μέχρι και το 1896 οι μισοί κάτοικοι της βόρειας ορεινής Νάξου (1.434 από τους 2.894) καταμετρούνται στην περιοχή της Κωμιακής. Οι υπόλοιποι μοιράζονται στα υπόλοιπα χωριά: 769 στην Κόρωνο (Βόθροι), 217 στην Κεραμωτή και 474 στο Σκαδό που περιλαμβάνει και τη Μέση. Ο πληθυσμιακός αυτός καταμερισμός συνάδει με τις εκτάσεις που διαθέτει η κάθε κοινότητα και υποδεικνύει ότι η βάση της παραγωγής, παρά τα όποια οφέλη από την εξόρυξη της σμύριδας, παραμένει στη βάση της αγροτική.
Ως τα τέλη του 19ου αιώνα τα επίνεια των ορεινών οικισμών στην βόρεια ορεινή Νάξο δεν κατοικούνται. Ο πρώτος πεδινός οικισμός που εμφανίζεται κατοικημένος στις στατιστικές είναι ο Απόλλωνας (6) που το 1889 έχει 10 κατοίκους. Αυτό βέβαια δεν αποκλείει ότι υπήρχαν εκεί κάποια μητάτα χρήσιμα για την χειμερινή διαμονή των βοσκών, την μεσημεριανή ξεκούραση όσων έρχονταν να φροντίσουν τα ποτιστικά και τις ενγγαριές. Ο Γκασέρ έγραφε για τον Απόλλωνα (7): «εδώ όλα είναι από μάρμαρο και τα περισσότερα με πέτρες που είχαν πελεκηθεί εδώ και 2.500 χρόνια και είχαν από τον ήλιο και τον αέρα σκουρύνει και γυαλίσει μέχρις ότου ύστερα, οι λίγοι ψαράδες κάτοικοι, έφτιαξαν από κυβικές πέτρες ένα μύλο στο λιμανάκι, λίγα τετράγωνα σπιτάκια, στάβλους για τις γίδες και περιέφραξαν τα αμπέλια τους». Πιθανά τα ίδια συνέβαιναν και με όλους τους παραθαλάσσιους μετέπειτα οικισμούς της Κωμιακής αλλά και τον Λυώνα.
Το 1907 για πρώτη φορά ο πληθυσμός Σμυριδοχωρίων ξεπερνάει αρκετά αυτόν της Κωμιακής (πίνακας 1 στο παράρτημα). Οι Βόθροι καταγράφουν αύξηση 31% (1008 έναντι 769) μέσα σε 11 χρόνια ενώ η αντίστοιχη αύξηση στο Σκαδό ξεπερνάει το 32% (627 έναντι 474). Αντίθετα ο πληθυσμός της Κωμιακής παραμένει σταθερός.
Από το 1907 μέχρι το 1920 οι Βόθροι σημειώνουν νέα αύξηση σχεδόν 32% ενώ ο πληθυσμός του Σκαδού-Μέσης παραμένει σχεδόν σταθερός (+3%) και ο πληθυσμός της Κωμιακής (Κορωνίδας) μειώνεται ελαφρά (-3%). Ο Απόλλωνας που παραμένει ο μοναδικός κατοικημένος παραθαλάσσιος οικισμός, αυξάνει λίγο τον πληθυσμό του (42 κατοίκους). Σε όλο αυτό το διάστημα (1896-1920) η Κεραμωτή αυξάνει τον πληθυσμό της κατά 11,5%.
Το 1920 έχουμε στα Σμυριδοχώρια 480 νοικοκυριά και 4,6 μέλη ανά νοικοκυριό ενώ στην περιοχή της Κωμιακής 336 νοικοκυριά και 4,1 μέλη ανά νοικοκυριό με βάση τον πραγματικό πληθυσμό, έχουμε δηλαδή μια διαφορά +0,5 μέλη ανά νοικοκυριό στην περιοχή των Σμυριδοχωρίων (8). Παρατηρούμε δηλαδή μια τάση προς αύξηση του μέσου αριθμού μελών ανά νοικοκυριό στα Σμυριδοχώρια από τις αρχές του 20ου αιώνα που είναι πολύ πιθανό να οφείλεται στην διεύρυνσης της παραγωγικής βάσης (βλέπε παρακάτω) και στην συνεχή αύξηση της γεννητικότητας.
Το 1928 παρατηρούμε μια νέα πληθυσμιακή έκρηξη. Η Κόρωνος (Βόθροι) φτάνει τους 1707 κατοίκους (+28%) ξεπερνώντας την Κωμιακή που και αυτή αυξάνει κάπως τον πληθυσμό της (+14%). Η Κεραμωτή σημειώνει αύξηση 14%, το Σκαδό 16% ενώ η Μέση καταγράφει την μεγαλύτερη αύξηση (+32%). Οι Κωμιακίτες, ξεπερνώντας τους αρχέγονους φόβους της πειρατείας, αρχίζουν να μετοικούν προς τις παράλιες περιοχές. Εκτός από το Σκεπόνι (18 κ.), του Μυρίση (27) και την μονή Φανερωμένης (23 κ.) που παλαιότερα ήταν κατοικημένες περιοχές και τον Απόλλωνα που ολοένα αυξάνει τον πληθυσμό του (88 κ.) δύο νέοι οικισμοί κάνουν την εμφάνιση τους: η Αγιά με 35 κατοίκους και η Χίλια Βρύση με 25.
Το 1940 έχουμε και νέα αύξηση του πληθυσμού στα Σμυριδοχώρια με εξαίρεση την Κεραμωτή που παρουσιάζει μείωση (-12%). Η Κόρωνος φτάνει στο υψηλότερο νούμερο της ιστορίας της (1903 κ. +11.5%) όπως και το Σκαδό (615 κ. +3%). Ο πληθυσμός της Κωμιακής παραμένει σχεδόν σταθερός (-2%) αλλά οι περισσότεροι οικισμοί εγκαταλείπονται. Ο Απόλλωνας μόνο αυξάνει κι άλλο τον πληθυσμό του (118 κ.) και αρκετός κόσμος καταφεύγει λόγω του πολέμου στη μονή Φανερωμένης (71 κ.).
(1) Παρατηρώντας τις εξελίξεις και στους υπόλοιπους δήμους από το 1861 στο 1870 θα δούμε ότι είναι εξαιρετικά διάφορες σε σημείο που να μην εξηγείται τόσο μεγάλη διαφοροποίηση. Στην Απείρανθο έχουμε τεράστια αύξηση των οικοδομών, στην Τραγέα μικρή αύξηση ενώ στους δήμους Νάξου και Βίβλου μείωση (πίνακες 9 και 11 –στο παράρτημα)
(2) Bent Theodore J., Cyclades or Life among the insular Greeks, 1885-London (Γενάδιος βιβλιοθήκη)
Ο Theodore Bent βρέθηκε στη Κωμιακή καλεσμένος κάποιου Κωνσταντινίδη για το σπίτι του οποίου λεει ότι ήταν το μοναδικό υποφερτό οίκημα σε όλο το χωριό. Τον υποδέχτηκε η κόρη του Κωνσταντινίδη, η Αθηνά η οποία όπως παρατηρεί ήταν πολύ όμορφη (αλλά μάλλον όλες οι κόρες του φαινόντουσαν όμορφες του Θεόδωρου) . Του έκανε πολύ άσχημη εντύπωση ο τρόπος με τον οποίο βολεύτηκε ο οδηγός του στο σπίτι και ακόμα χειρότερη η είσοδος ενός χωρικού τον οποίο χαρακτήρισε «αξιοθρήνητο και τσακισμένο από πυρετό χωρικό που ήρθε να παρακαλέσει για να του δώσουν κινίνο» τον οποίο προσκάλεσαν και κάθισε. Με πολύ κριτικό ύφος ο Bent διαπίστωσε μετά βλεδυγμίας ότι «ακόμα και ο πιο αφελής χωρικός που έρχεται στο σπίτι τον καλούνε μέσα και του προσφέρεται ρακί από την κυρία του σπιτιού» (Bent 1885: 360) Λεει ακόμα ο Bent (που του έκανε αληθινά πολύ κακή εντύπωση η Κωμιακή) ότι είναι ένα αξιοθρήνητο χωριό βοσκών που ζούνε σε χαμόσπιτα σαν τα ζώα και μάλιστα παραθέτει ένα περιστατικό που συνέβη κατά τη διαμονή του όταν ένα παιδάκι δυο χρονών πέθανε από πυρετό και οι γονείς του παιδιού έλεγαν πως ο θάνατος του οφειλόταν σε υπερφυσικά αίτια ενώ όλη η οικογένεια ζούσε σε ένα δωμάτιο σε άσχημες συνθήκες υγιεινής (Bent 1885: 361-362)
(3) Για την περίοδο 1865-1975 η υπολογιστική μέθοδος βάσει των μητρώων αρρένων (βλέπε παρακάτω) μας δίνει περίπου 70 γεννήσεις ανά έτος. Φυσικά οι 105 γεννήσεις και μάλιστα οι περισσότερες γεννήσεις θηλέων μπορεί να αποτελούν και τυχαία διακύμανση
(4) Απείρανθος 9,6%, Τραγέα 7,6%, Βίβλος 6,9% (Απογραφή πληθυσμού 1870, ως άνω)
(5) Η Χώρα Νάξου παρουσιάζει εξαιρετικά ποσοστά εγγράμματων για την εποχή. Το 36,6% είναι εγγράμματοι ενώ σχεδόν οι μισοί από τους εγγράμματους είναι γυναίκες 40,5%. (Βλέπε Απογραφή πληθυσμού 1870)
(6) Η Μονή Φανερωμένης έχει βέβαια 8 κατοίκους το 1886 και είναι παραθαλάσσια αλλά δεν νομίζουμε ότι στοιχειοθετεί οικισμό παρόλο που την περίοδο της Γερμανικής κατοχής έπαιξε σημαντικό ρόλο στην επιβίωση κάποιων Κωμιακιτών
(7)Περιέχεται μεταφρασμένο στο Γεωργίου Π. Μελισσηνού, Η Νάξος, Σε απλή γεωγραφική, ιστορική και γεωλογική επισκόπηση, 1958-Αθήνα (Γενάδιος Βιβλιοθήκη), σελ 12
(8) Πηγή: ΕΣΥΕ, Απογραφή πληθυσμού 1920. Αναλυτικά Σκαδό 115/515, Μέση 30/133, Κόρωνος 278/1.330, Κεραμωτή 57/251, Απόλλων 8/42.
Πηγή: Χρήστος Σιδερής ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΚΗ ΧΩΡΗΤΙΚΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΠΑΡΑΓΩΓΙΚΗΣ ΔΟΜΗΣ ΚΑΙ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗ ΣΤΗΝ ΒΟΡΕΙΑ ΟΡΕΙΝΗ ΝΑΞΟ ΑΠΟ ΤΟΝ 19Ο ΑΙΩΝΑ ΜΕΧΡΙ ΤΙΣ ΜΕΡΕΣ ΜΑΣ
Βόρεια Ορεινή Νάξος (Κωμιακή, Κόρωνος, Μέση, Σκαδό, Κεραμωτή). Η περιοχή μέχρι την ίδρυση του Ελληνικού κράτους
Πριν από την απελευθέρωση και καθ` όλη την Φράγκικη και Οθωμανική περίοδο οι τόποι της Κωμιακής και των Σμυριδοχωρίων άνηκαν σε Φράγκους τιμαριώτες (1) με εξαίρεση τους Σίφωνες που για κάποια περίοδο άνηκαν στην Σουλτάνα που ήταν κόρη του Πιαλή Αγά (2).
. Οι Βόθροι (Κεραμωτή, Αμμόμαξη, Τρικοκκιές και ίσως Σκαδός (3)) παρουσιάζονται το 1541 ως αφεντότοπος του αυθέντη Τζιας, κυρίου Γιαννούλη Γοζαδίνο ο οποίος τον ανέθεσε σε έναν ντόπιο τον Μανώλη Κοχλιό με την προϋπόθεση βέβαια να εισπράττει τους φόρους για λογαριασμό του. Τον 17ο αιώνα η περιοχή πέρασε στην ιδιοκτησία των Μπαρότζη και Κορονέλλο και στις αρχές του 18ου αιώνα στους Σομαρίπα (4).
Οι τόποι της Κομνιακής μέχρι το 1660 άνηκαν στην Μαργέτα Σφόρτζα Κάστρη (γυναίκα του Φραντζέσκου Κορονέλλου) όταν και τους πούλησε στον Φραντζέσκο Μπαρότζη για 900 ρεάλια. Μέχρι και το 1835 τουλάχιστον ένα μέρος της Κωμιακής παρέμεινε στην ιδιοκτησία της οικογένειας Μπαρότζη εκτός από τον τόπο του Κανά και μερικά ακόμα κτήματα που δόθηκαν ως προίκα στο Φίλιππο Γριμάλδι όταν παντρεύτηκε την Βιολάντα Καρλ Ντερέμου(5).
Το 1670 (11-5-1670) η περιοχή χωριζόταν στα εξής τιμάρια (Βουνά, Εντριτείαις και Πάσκουλα) (6).
Αμμόμαξη Νικολέτος Σομαρίπας 1000 άσπρα
Βόθροι Χρουσή Σομαρίπα 1000 άσπρα
Μέση Τζιορτζέτος Μπαρότζης 2400 άσπρα
Κομνιακή Φρατζέσκος Μπαρότζης 2400 άσπρα
Αγιά Μοναστήρι 400 άσπρα
Κανάς Γιάκουμος Καστρής 1000 άσπρα
Σκεπόνη Μάρκος Κορονέλος 1000 άσπρα
Κεραμωτή Γιάκουμος Γριμάλτις, Τζαμπάτης 900 άσπρα
Σίφωνες Τζανές Γιουστινάκης και Σουλτάνα 1300 άσπρα
Τα τιμάρια άλλαζαν χέρια κατά καιρούς από μεταβιβάσεις ή γαμήλιες συμφωνίες (7) αλλά η εκμετάλλευση των χωρικών συνεχιζόταν παρά τις όποιες αλλαγές (8).
Σε Ταχίρι (9) (φορολογικό κατάστιχο) του 1708 τα χωριά της Βόρειας Ορεινής Νάξου έχουν τους ακόλουθους χανέδες (οίκους):
χοριά Βόθροι και Τρικοκές 13
Σκάδος 16
Κομηακί 21
Σήφοναις κ(αι) Κεραμοτή 6
συνολικά 56 χανέδες σε σύνολο νήσου 803 (ή 783)(10) . Δηλαδή το 1708 μόλις το 7% των «οίκων» του νησιού βρισκόταν στην βόρεια ορεινή Νάξο. Αν ο πληθυσμός του νησιού ήταν περίπου 7.000 τότε ο πληθυσμός όλης της βόρειας ορεινής Νάξου δεν πρέπει να ξεπερνούσε τα 500 άτομα. Σε αυτή την απογραφή λογικά η Αμόμμαξη περιλήφθηκε στις Τρικοκκιές διότι εμφανίζεται στην φορολογική λίστα του 1719.
Το 1757 Στους Βόθρους (Τρικοκκιές, Σκαδό) έχουμε 62 φορολογήσιμους κάτοικους, η Κομνιακή 69 και οι Σίφωνες-Κεραμωτή 11 (11). Η φορολογήσιμη παραγωγή φαίνεται να αποτελείται κυρίως από σιτάρι, μιγάδι, λίγο αρακά και κουκιά. Οι 116 φορολογήσιμοι κάτοικοι στους Βόθρους-Κομνιακή δηλώνουν 326 χωράφια (2 εμφανίζονται αποθαμένοι) περίπου 3 αγροτεμάχια ανά εκμετάλλευση (οίκο). Χαρακτηριστικό είναι ενώ οι άκληροι στους Βόθρους είναι 3, ο αριθμός τους φτάνει τους 11 στην Κομνιακή.
Το 1828 οι πρόσοδοι από την βόρεια ορεινή Νάξο φαίνεται να αφορούν στο μεγαλύτερο τους μέρος την εκμετάλλευση του σμυριγλιού. Ενώ τα χωριά καταβάλουν 6.740 γρόσια συνολικά (Κωμιακή 3.340, Τρικοκκιές-Σκαδός, 3.150, Κεραμωτή 250) οι πρόσοδοι από το σμυρίγλι έφταναν τα 12.700 γρόσια (12). Για την ίδια περίοδο στην πρώτη θέση ανάμεσα στα εξαγώγιμα προϊόντα του νησιού αναφέρεται η σμύριδα (μαζί με το τυρί, το κρασί, τα εσπεριδοειδή, τα σιτηρά, τις ελιές και το κίτρο) (13).
Από τους φορολογήσιμους κάτοικους από τον 16ο μέχρι τον 18ο αιώνα δεν μπορούν να συναχθούν συμπεράσματα για τον πληθυσμό της βόρειας ορεινής Νάξου αυτή τη περίοδο. Το νούμερο πάντως θα πρέπει να είναι εξαιρετικά μικρό (περίπου 500 κάτοικοι) καθώς ακόμα και η Απείρανθος που θεωρείτο μεγάλο χωριό υπολογίζεται ότι δεν μπορεί να αριθμούσε πάνω από μερικές εκατοντάδες κατοίκους (14).
Καθ` όλη την περίοδο της «Φραγκοκρατίας» οι κάτοικοι της βόρειας ορεινής Νάξου υπέφεραν πολύ από τους φεουδαλικούς άρχοντες (15). Η κατάληψη του νησιού από τους Οθωμανούς δημιούργησε κάποιες ελπίδες που όμως αποδείχτηκαν μάταιες, διότι οι Οθωμανοί το μόνο που τους ενδιέφερε ήταν να εισπράττουν τους φόρους. Το 1537 και μετά την κατάληψη του νησιού από τον Μπαρμπαρόσα, ένας ιερέας, εν ονόματι Θεωνάς, επιχειρεί να ξεσηκώσει τον λαό ενάντια στους Φεουδάρχες αλλά απελαύνεται αφού παρά την προσάρτηση του νησιού στην Οθωμανική αυτοκρατορία οι Κρίσπι παραμένουν στην εξουσία (16).
Σε πολλές ακόμα περιπτώσεις οι χωρικοί επιχείρησαν να προβάλουν διεκδικήσεις με την υποστήριξη των ελλήνων προεστών (17). Το 1670 ο ξεσηκωμός των χωρικών ενάντια στους φεουδάρχες με πρωτοστάτη το Κωνσταντίνο Κόκκο καταλήγει με την φυλάκιση του τελευταίου (18).
Το 1687 έχουμε νέες ταραχές και πάλι με μπροστάρη τον Κόκκο που απευθύνεται στον Ναύαρχο της Βενετικής Δημοκρατίας Μοροσοζίνη (19). Ο Λατίνος Φραγκίσκος Μπαρότζης μαζί με τον υποτακτικό του Θωμά Παραρά και τον Κωμιακίτη Γεώργη του Μυλωνά που ήταν υπηρέτης του πεθερού του στήνει ενέδρα και δολοφονεί τον Έλληνα προεστό Κωνσταντίνο Κόκκο (20). Λίγα χρόνια αργότερα οι Φράγκοι προεστοί φαίνεται να έχουν αφήσει τον Γεώργη του Μυλωνά να τρομοκρατεί του χωρικούς. Σε μία επιστολή του 1692 «εις πάσα υψηλότατο και δικαιότατο κριτήριον όπου θέλει αναφερθεί το παρόν» γράφουν:
«Αδικημένοι, παραπονεμένοι και ξεκουμπισμένοι εμείς όλοι οι Κωμιακίτες και Βοθριάτες και άλλα λοιπά χωριά και φτωχολογιά του νησιού Αξίας από τες αδικίες και κλεψιές, σασιναμέντα, φονικά και άλλα κακά όπου καθημερινώς μας κάμνει ο Γεώργης του Μυλωνά (.. ..) έτσι όλοι συμφωνισμένοι με μαρτυρίες έμπροσθεν εμένα του υπογράφοντος γραφέου και αξιόπιστων μαρτύρων λέσιν και ομολογούσιν πως είναι κακός και άτυχος άνθρωπος και κλαίουν και φωνάζουσι δικαιοσύνη εις πάσα υψηλότατο και δικαιότατο κριτήριον όπου θέλει αναφερθεί το παρόν (.. .. ) δια τούτο, όλοι εμείς υποκάτωθεν του χωριού υπογεγραμμένοι μαζί με τον εφημέριον και γέροντες, άνδρες, γυναίκες, παιδιά, τον εκαταμαρτυρούμε σασίνο (δολοφόνο), κλέφτη και φονιά και άτυχον και κακό άνθρωπον, καταδότη και εχθρόν της αλήθειας και έτσι όσοι ηξέρουν γράμματα υπογράφουν» (21).
Το 1719 τα χωριά (22) του νησιού (μεταξύ των οποίων και αυτά της ΒΟΝ) στέλνουν μια επιστολή διαμαρτυρίας προς τους φεουδάρχες. Το ύφος αυτής της επιστολής, σε αντίθεση με τη μεμψιμοιρία που απέπεμπε η προηγούμενη είναι διεκδικητικό:
«Πρώτο να κοπούν τα τέλητα πάσκουλα.
Στα χωρία ενγγκαριές (23) να μην κάνουν των αρχόντω
Καπριάτικα να μην παίρνουν.
Στα λέφτερα πράμματα να μην πεχερίζωνται.
Τα μετάξια να τα δεκατίζουν οι βοηβοντάδες του κάθε χωριού και τα φύλλα που μαζόνουν από κεσίμνια να τα πλερώνουν.
Σε όσα πράγματα εβρίσκουνται αγριλιές και ελιές εντριτεμμένες και κεντριστούνε να γροικούνται των νοικοκυραίων οπούνε το πράμμα και να μετρούνται ως καθώς μετράται και η γης του ιδίου πραμμάτου τόσον και οι ελιές..
Τα έξοδα όπου γίνουντε στες αφεντείες να μοιράζονται στο τρίτο.
Τα πράγματα όπου ένε μέσα στους τόπους να μην σηκόνουνται από τους νοικοκύριδες.
Τα ζωντόβολα όπου εβρίσκουνται μέσα στους τόπους τα ασφράγιστα να μην τα παίρνουν οι άρχοντες αλλά ναναι των νοικοκυρών όπου τάχουν.
Τα δερματικά να ταφίνουν οι νοικοκύριδες των πραμμάτων εκείνω πούνε το διατεταγμένο, βγάνοντας από 15 δεμάτια να παίρνη το ένα , να πηγαίνουν οι δεργάτες να τον παίρνουν ομπρός στους νοικοκύριδες
Το μετριτικό να βγαίνει από πάνω των αρχόντων ηγούν εις τους τόπους.
Τες μέλισσες όπου ένε εις τα χωριά και στα λέφτερα πράμματα να πληρώνου το χαράτζι τως το κάθε χωριό στον βοιβόντα.
Σε κάθε 10 ζώα ή πρόβατα να δων ένα δεκάρι τυρί εκείνου πώχει τον τόπο, ήγουν διά τα κοστούδια γροικάτε.
Τα πράμματα τα δεντρολογημένα των Αργιώ και τ`αμπέλια Κοζάκης και στα Τζιμαούρι, μαντρί να μην εμπαίνει μέσα και αν γίνη, σκότωμα να ένε του νοικοκύρου πούνε το πράμμα, τόσον να γροικούνται και τα λιβάδια Πολιχνίου.
Ξύλα άγρια και κλαδιά φωτιάς, βελάνια, αγριελιές, κουντουρούδια να μην εμποδίζουνται από εκείνους που έχουν τους τόπους και να τα παίρνουν ελεύθερα όλοι οι ραγιάδες.
Σκότωμα να μην γίνεται απαράδοτο.
Τα περιβολιασμένα πράγματα δεργατικό να μη δώνουν.
Όποιος ραγιάς ήθελε φυτέψει αμπέλι ή χωράφι να τραφοκοπήση να ένε νοικοκύρις και εμπόδια να μην έχη από τίνα τόσον και σε εντριτεμμένα.
Σμυρίγλι να είναι ελεύθερο των κοπιαστάδω
Τον τόπο του Φαναρίου και Αγίας Κυριακής και Αγίου Ηλία τα λεύθερα να τα σπέρνουν όποντες θέλουν οι ραγιάδες.
Του Δανακού τα περιβόλια να είναι λεύθερα να μην εμπαίνει μανδρί μέσα (24)»
Η απόκριση των φεουδαρχών στα περισσότερα αιτήματα των χωρικών ήταν αρνητική:
«δια τα τέλητα το κάμνομεν σπάτι με τες όμοιες των μαρτυρίες, πως είναι γονικά μας μούλκια και παλαιό μας ζάπτι από τους προγονέους μας εώς και την σήμερον πριν τον ταχριτζί και μετέπειτα τον ταχριτζί, διατί τον καιρόν όπου εχτίζουνταν τα σπίτια έστοντας η γης εδική μας επαίρναμε το δικαίωμα μας καθώς φαίνεται η απόφασι της κραταιάς βασιλείας, διά το οποίον πλερόνομεν το βασιλικό δόσιμον καθώς εγνώρισεν η βασιλεία
Δια τα καπριάτικα, έχοντας κάπρο και βόσκοντας και εις τα πάσκουλα του καθενός κράτησιν έχουν να τα δίνουν ωσάν παλιόν ζάπτι των προγονέων μας.
Δια τα λεύτερα όσα εθέλαν αποδείξη με δίκαιες και νόμιμες απόδειξες να είναι εδικά τως.
Στα μετάξια όπου γίνουνται από κεσίμνια πάντα τα εδεκάτιζαν εκείνοι που είχαν τα κεσίμνια και από τινά δεν είχαν κανένα εμπόδιο, τόσο πρι το ταχίρι ωσάν και ύστερα εώς την σήμερον.
Δια αγριλιές όπου κεντρίζουνται ελιές γροικούνται των αφεντοτόπω καθώς διαλαμβάνει η απόφασι της βασιλείας, άγρια και ήμερα δέντρα και στες αφέντικες ελιές δεν έχει να κάμη ο κοπιαστής μόνο εις τες μισιάρικες παίρνει ο κοπιαστής τες εμισές και ο αφεντότοπος τες άλλες μισές κατά το ζάπτι μας το γονικό εώς την σήμερο.
Δια τα πράγματα τα ντριτεμμένα κατά το παλαιό αντέτι όντας ήθελαν τα αφίση να παιράσουν τέσσαροις χρόνοι να μη τα σπέρνουν έχει θέλημα ο αφεντότοπος να τα δίνει αλλονώ κοπαδιαστάδω να λαβένει το δικαίωμα του καθώς και αφτός πλερόνει της βασιλείας το κεσίμι δια να μην έχη ζημιά.
Δια τα ασφράγιστα ζωντόβολα ζάπτι παλαιό εστάθη γενόμενο ενούς χρόνου και δεν ήθελεν έσθαι σφραγισμένο έχει εξουσία ο αφεντότοπος να το πιάνει, και εώς την σήμερον έτρεξαν έτζι.
Δια τα δεργατικά πάντα από δέκα δεμάτια αγγίζει τω εργατώ το ένα.
Διά το μετριτικό να βγαίνει από τον αφεντότοπο μετά χαράς, μα να μην εμπορή να θερίζη δίχως το θέλημα του αφεντοτόπου και νάνε ο δεργάτης εκεί να μετρά τα δεμάτια και να μην εμπορή να κοπανήσει (Σημ συγ. Κοπάνιζαν τα στάχια γιατί δεν είχαν γεννήματα)
Διά τζοί μέλισσες οπούνται στα λεύτερα ας πλερόνουν το δόσιμο τως του βοιβόντα.
Δια τα κουστούδια οπού βόσκουν μέσα στους τόπους λογάται ωσάν νοίκι του σπιτιού, και είνε αντέτι παλαιό να πλερώνει από πάσα δέκα το ένα.
Διά τα πράμματα τα δεντρολογημένα τόσο ένε υποκείμενα εις την βοσκήν ωσάν και εις το σκότωμα, ωσάν και τάλλα κατά την απόφασι της βασιλείας, εκείνα που ένε μέσα εις τους τόπους.
Ξύλα της φωτιάς και κλαδιά εώς την σήμερο τινάς δεν τους αμπόδισε, δια τα βελάνια μαζώνοντας ο νοικοκύρης εκείνα που του χρειάζονται ας έχουν θέλημα οι κοπιαστάδες να τα μαζώνουν τόσον και δια τες αγριλιές.
Δια τα σκοτώματα αφόντις διαλαληθή να παντησή ο καθένας τα ζωντόβολα του, ύστερα έχει θέλημα και άδεια ο νοικοκύρις στα πράμματα τα τραφοκοπημένα να σκοτώνη, δια να παντάται τόσον το ουσούρι του αφέντη μπέγι ωσάν και των ίδιων των νοικοκυρών.
Δια τα αμπέλια και χωράφια όπου ζητούν να τραφοκοπούν μέσα εις τους τόπου δεν εμπορούν να τα κάμουν επειδή αμποδίζουν την βοσκή των ζωντοβόλων.
Δια το τζυκαλόχωμα τινάς δεν αμποδίζει ξέχως να γίνεται ζημιά τινός. δια το σμυρίγλι φανερόν πράμμα είνε από παλαιόθες πως είνε δικαίωμα των αφεντότοπω.
Διά τα λέφτερα που ήθελαν φανερώση δίκαια, Φαναρίου, Αγίας Κυριακής και Αγίου Ηλία να μην εμπορούν να σπέρνουνται παρά τον καιρό που σπέρνουνται οι τόποι μην εμπορόντας να απαντηχτού δίχως ναναι σπαρμένοι οι τόποι.
Δια τα περιβόλια του Δανακού λείποντας η βοσκή ο αφεντότοπος δεν έχει άλλο παρά το πάσκουλο, διά το οποίο πλερόνει το βασιλικό κεσίμι μη έχοντας το πάσκουλο δεν του απομένει τίποτις(25).
Είναι φανερό από τον παραπάνω διάλογο των χωρικών με τους φεουδάρχες ότι οι χωρικοί διεκδικούν ορισμένα δικαιώματα που δεν είχαν παλαιότερα και οι φεουδάρχες στηρίζονται σε όσα ίσχυαν στην εποχή των προγόνων τους για να υποστηρίξουν την θέση τους. Δηλαδή οι μεν χωρικοί εμφανίζονται ριζοσπαστικοί και οι φεουδάρχες υπέρμαχοι της «παράδοσης». Τελικά δεν μπορεί να επιτευχθεί συμφωνία μεταξύ των δύο πλευρών και στέλνονται αντιπροσωπείες στην Πόλη όπου αποφασίζεται οι φόροι να καταβάλλονται ξεχωριστά για το Κάστρο και ξεχωριστά για τους άλλους (26).
Από τα μέσα του 18ου αιώνα και έπειτα έχουμε μία βασική στροφή στη συγκρουσιακή διαδικασία. Ενώ παλαιότερα είχαμε από τη μία μεριά τους Λατίνους ευγενείς και από την άλλη τους Έλληνες ευγενείς και τους χωρικούς, πλέον οι Έλληνες προεστοί και Λατίνοι προεστοί εμφανίζονται ενωμένοι ενάντια στους χωρικούς. Σε μία συμφωνία που γίνεται το 1736 οι χωρικοί καταφέρνουν να αποσπάσουν ορισμένα δικαιώματα από τα Κοινά του Μπούργου και του Κάστρου (27) την οποία όμως παράβαιναν συστηματικά οι προεστοί. Αλλά και οι χωρικοί, σε πολλές περιπτώσεις, αρνούνταν να καταβάλουν τις προσόδους στους φεουδαλικούς ιδιοκτήτες (28).
(1) Δεν μπορούμε να δεχτούμε τον χαρακτηρισμό Φεουδαλικοί άρχοντες διότι παραπέμπει σε δουλοκτητικό τρόπο παραγωγής.
(2) Ο Πιαλή Αγάς ήταν χριστιανός εξωμότης και μάλιστα ήταν αυτός που είχε διώξει του γενοβέζους από την Χίο και αργότερα ο ίδιος έδιωξε τους Φράγκους δούκες από την Νάξο (βλέπε William Miller, Η Φραγκοκρατία στην Ελλάδα, 1997-Ελληνική Γράμματα, σελ. 700
(3) Είναι πολύ πιθανό η περιοχή του Σκαδού Μέσης να άνηκε στην Κωμιακή εκείνη τη περίοδο
(4) Ζερλεντής 1925: 47-49 επίσης Κεφαλληνιάδης 1996: 391
(5) Εθνική Βιβλιοθήκη, τμήμα χειρογράφων, Νάξος Ξ1, 27, Ξ32, Ξ48, Ξ52, επίσης Ξ2, Ξ67, Ξ110 (περιέχονται στο Κεφαλληνιάδης 1996)
(6) Ζερλέντης 1925: 64-66
(7) Βλέπε Κεφαλληνιάδης 1996: 378-393 επίσης Ζερλέντης 1925
(8)Για την συνθήκες διαβίωσης των χωρικών βλέπε Ζερλέντης 1925, Kasdagli 1996, Πρωτονοτάριου Ν.Α., Το αγροτικόν ζήτημα και οι Φράγκοι της Νάξου, 1945-Αθήνα
(9) Ταχίρι=είσπραξη
(10) Αν και το κατάστιχο έγραφε 783 χανέδες η πρόσθεση έβγαζε 803. Νίκος Βέης, Η Τσακωνική εποίκισις εν Νάξω, 1949-Ναξιακό Αρχείο, έτος Β, Ιανουάριος Απρίλιος 1949, τεύχος 15 (περιέχεται στον Α τόμο Ναξιακού Αρχείου 1947-1949: 189-190- γενάδιος Βιβλιοθήκη). Από τους 803 χανέδες οι 157 είναι στο Μπούργος, οι 99 στο Κάστρο και οι υπόλοιποι στα χωριά (Απεράθου 119)
(11) Γενικά αρχεία του κράτους, χειρόγραφο Β΄ 200 Νίκος Κεφαλληνιάδης1996: 380
(12) Γενικά αρχεία του κράτους, Γενική Γραμματεία, φ. 28 Εμπερ. 8-3-1828 Κεφαλληνιάδης 1996:
(13) Βακαλόπουλος Κωνσταντίνος, Η επαναστατημένη Ελλάδα Ηπειρωτική και Αιγαίο μεταξύ του 1826-1829, σελ. 118. Αναφέρονται ότι καλλιεργούνται ακόμα στο νησί φοινικιές, δαμασκηνιές και άσπρες και κόκκινες μουριές (M. Pitton de Tournefort, Re;lation d`un voyage de Levant fait par ordre du roi, 1717-Amsterdam, σελ 81 ep;ishw G-A. Olivier, Voyage dans l`Empire Othoman, τομος 2, σελ. 172-174
(14) Kasdagli Aglaia: Land and marriage settlements in the Aegean, 1999-Veniche, Σελ.. 43
(15) Για τα βάσανα ων χωρικών της Ναξιάς γενικά από τις απαιτήσεις των Φεουδαρχών βλέπε Μαρκόπολις:1893, Ζερλέντου 1925 Kasdagli 1986
(16) Μελισσινός 1959: 132 Ζερλέντης 1925: 24-25
(17) Μαρκόπολις 1893: 10-11. Το 1623 ο οικονόμος της εκκλησίας της Δρυμαλίας του οίκου των Πολιτών (έλληνες προεστοί) ζήτησε και πέτυχε την αποκοπή των εντριτειών αλλά οι Λατίνοι πέτυχαν την κατάργηση της απόφασης (Ζερλέντης 1925: 25-27)
(18) Μελισσινός 1959: 133
(19) Μαρκόπολις 1893: 20 Ζερλέντης 1925: 68-72
(20) Μαρκόπολις 1893: 1 Σε αντίποινα οι Κόκκοι σκότωσαν τον πεθερό του Μπαρότζη Ολλανδό πρόξενο στη Νάξο Χρουσινό Κορονέλλο 24-7-1689 (Μαρκόπολις 1893: 20) Βεβαίως ο Κορονέλλος είχε σκοτώσει πριν αρκετά χρόνια (1669) και έναν άλλο έλληνα προεστό τον Στέφανο Κανδιώτη (Ζερλέντης 1922: 39)
(21) Μαρκόπολις1893:1
(22) Σχετικά με τους τόπους Κουτζοχεράδο, Τζυκαλαριό, Δαμαριώνας, Φιλώτι, Μονή, Σίφωνες, Κεραμωτή, Κινίδαρος, Βόθροι, Κομνιακή, Σαγγριά, Ποταμιά, Μέλανες και Απεράθου
(23) Οι Ενγκαριές ήταν περιοχές σπαρμένες απαγορευμένες για τα ζώα. Από την λέξη εν καιρώ (Βλέπε Ζευγώλη Γ.Δ. Ποιμενικά της Νάξου , περιοδικό «Λαογραφία» τεύχος 15, 1953, σελ. 85)
Σύμφωνα με διήγηση του Στέφανου Κεραμιώτη το 1979 στην περιοχή της Κωμιακή υπήρχαν τέσσερις ενγκαριές (Απόλλωνα, Αγιά, Κανά, Φανερωμένη) που σπέρνονταν εναλλακτικά ενώ στις άλλες δύο βοσκούσαν τα ζώα (Σφακιανός Νίκος, Παραδοσιακή τεχνική και έθιμα: η καλλιέργεια και αποθήκευση του κριθαριού στη Νάξο, «Κυκλαδικά θέματα», τεύχος 4, Σεπτέμβριος-Οκτώβριος 1984, σελ. 220)
(24) Ζελρέντης 1925: 77-79
(25) Ζερλέντης 1925: 79-81
(26) Μελισσινός 1959: 134-135
(27) Ζερλέντης 1925: 23 επίσης Ζευγώλης 1947: 143
(28) Μελισσινός 1959: 135 Ζερλέντης 1925: 93-95
Πηγή: Χρήστος Σιδερής ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΚΗ ΧΩΡΗΤΙΚΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΠΑΡΑΓΩΓΙΚΗΣ ΔΟΜΗΣ ΚΑΙ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗ ΣΤΗΝ ΒΟΡΕΙΑ ΟΡΕΙΝΗ ΝΑΞΟ ΑΠΟ ΤΟΝ 19Ο ΑΙΩΝΑ ΜΕΧΡΙ ΤΙΣ ΜΕΡΕΣ ΜΑΣ
. Οι Βόθροι (Κεραμωτή, Αμμόμαξη, Τρικοκκιές και ίσως Σκαδός (3)) παρουσιάζονται το 1541 ως αφεντότοπος του αυθέντη Τζιας, κυρίου Γιαννούλη Γοζαδίνο ο οποίος τον ανέθεσε σε έναν ντόπιο τον Μανώλη Κοχλιό με την προϋπόθεση βέβαια να εισπράττει τους φόρους για λογαριασμό του. Τον 17ο αιώνα η περιοχή πέρασε στην ιδιοκτησία των Μπαρότζη και Κορονέλλο και στις αρχές του 18ου αιώνα στους Σομαρίπα (4).
Οι τόποι της Κομνιακής μέχρι το 1660 άνηκαν στην Μαργέτα Σφόρτζα Κάστρη (γυναίκα του Φραντζέσκου Κορονέλλου) όταν και τους πούλησε στον Φραντζέσκο Μπαρότζη για 900 ρεάλια. Μέχρι και το 1835 τουλάχιστον ένα μέρος της Κωμιακής παρέμεινε στην ιδιοκτησία της οικογένειας Μπαρότζη εκτός από τον τόπο του Κανά και μερικά ακόμα κτήματα που δόθηκαν ως προίκα στο Φίλιππο Γριμάλδι όταν παντρεύτηκε την Βιολάντα Καρλ Ντερέμου(5).
Το 1670 (11-5-1670) η περιοχή χωριζόταν στα εξής τιμάρια (Βουνά, Εντριτείαις και Πάσκουλα) (6).
Αμμόμαξη Νικολέτος Σομαρίπας 1000 άσπρα
Βόθροι Χρουσή Σομαρίπα 1000 άσπρα
Μέση Τζιορτζέτος Μπαρότζης 2400 άσπρα
Κομνιακή Φρατζέσκος Μπαρότζης 2400 άσπρα
Αγιά Μοναστήρι 400 άσπρα
Κανάς Γιάκουμος Καστρής 1000 άσπρα
Σκεπόνη Μάρκος Κορονέλος 1000 άσπρα
Κεραμωτή Γιάκουμος Γριμάλτις, Τζαμπάτης 900 άσπρα
Σίφωνες Τζανές Γιουστινάκης και Σουλτάνα 1300 άσπρα
Τα τιμάρια άλλαζαν χέρια κατά καιρούς από μεταβιβάσεις ή γαμήλιες συμφωνίες (7) αλλά η εκμετάλλευση των χωρικών συνεχιζόταν παρά τις όποιες αλλαγές (8).
Σε Ταχίρι (9) (φορολογικό κατάστιχο) του 1708 τα χωριά της Βόρειας Ορεινής Νάξου έχουν τους ακόλουθους χανέδες (οίκους):
χοριά Βόθροι και Τρικοκές 13
Σκάδος 16
Κομηακί 21
Σήφοναις κ(αι) Κεραμοτή 6
συνολικά 56 χανέδες σε σύνολο νήσου 803 (ή 783)(10) . Δηλαδή το 1708 μόλις το 7% των «οίκων» του νησιού βρισκόταν στην βόρεια ορεινή Νάξο. Αν ο πληθυσμός του νησιού ήταν περίπου 7.000 τότε ο πληθυσμός όλης της βόρειας ορεινής Νάξου δεν πρέπει να ξεπερνούσε τα 500 άτομα. Σε αυτή την απογραφή λογικά η Αμόμμαξη περιλήφθηκε στις Τρικοκκιές διότι εμφανίζεται στην φορολογική λίστα του 1719.
Το 1757 Στους Βόθρους (Τρικοκκιές, Σκαδό) έχουμε 62 φορολογήσιμους κάτοικους, η Κομνιακή 69 και οι Σίφωνες-Κεραμωτή 11 (11). Η φορολογήσιμη παραγωγή φαίνεται να αποτελείται κυρίως από σιτάρι, μιγάδι, λίγο αρακά και κουκιά. Οι 116 φορολογήσιμοι κάτοικοι στους Βόθρους-Κομνιακή δηλώνουν 326 χωράφια (2 εμφανίζονται αποθαμένοι) περίπου 3 αγροτεμάχια ανά εκμετάλλευση (οίκο). Χαρακτηριστικό είναι ενώ οι άκληροι στους Βόθρους είναι 3, ο αριθμός τους φτάνει τους 11 στην Κομνιακή.
Το 1828 οι πρόσοδοι από την βόρεια ορεινή Νάξο φαίνεται να αφορούν στο μεγαλύτερο τους μέρος την εκμετάλλευση του σμυριγλιού. Ενώ τα χωριά καταβάλουν 6.740 γρόσια συνολικά (Κωμιακή 3.340, Τρικοκκιές-Σκαδός, 3.150, Κεραμωτή 250) οι πρόσοδοι από το σμυρίγλι έφταναν τα 12.700 γρόσια (12). Για την ίδια περίοδο στην πρώτη θέση ανάμεσα στα εξαγώγιμα προϊόντα του νησιού αναφέρεται η σμύριδα (μαζί με το τυρί, το κρασί, τα εσπεριδοειδή, τα σιτηρά, τις ελιές και το κίτρο) (13).
Από τους φορολογήσιμους κάτοικους από τον 16ο μέχρι τον 18ο αιώνα δεν μπορούν να συναχθούν συμπεράσματα για τον πληθυσμό της βόρειας ορεινής Νάξου αυτή τη περίοδο. Το νούμερο πάντως θα πρέπει να είναι εξαιρετικά μικρό (περίπου 500 κάτοικοι) καθώς ακόμα και η Απείρανθος που θεωρείτο μεγάλο χωριό υπολογίζεται ότι δεν μπορεί να αριθμούσε πάνω από μερικές εκατοντάδες κατοίκους (14).
Καθ` όλη την περίοδο της «Φραγκοκρατίας» οι κάτοικοι της βόρειας ορεινής Νάξου υπέφεραν πολύ από τους φεουδαλικούς άρχοντες (15). Η κατάληψη του νησιού από τους Οθωμανούς δημιούργησε κάποιες ελπίδες που όμως αποδείχτηκαν μάταιες, διότι οι Οθωμανοί το μόνο που τους ενδιέφερε ήταν να εισπράττουν τους φόρους. Το 1537 και μετά την κατάληψη του νησιού από τον Μπαρμπαρόσα, ένας ιερέας, εν ονόματι Θεωνάς, επιχειρεί να ξεσηκώσει τον λαό ενάντια στους Φεουδάρχες αλλά απελαύνεται αφού παρά την προσάρτηση του νησιού στην Οθωμανική αυτοκρατορία οι Κρίσπι παραμένουν στην εξουσία (16).
Σε πολλές ακόμα περιπτώσεις οι χωρικοί επιχείρησαν να προβάλουν διεκδικήσεις με την υποστήριξη των ελλήνων προεστών (17). Το 1670 ο ξεσηκωμός των χωρικών ενάντια στους φεουδάρχες με πρωτοστάτη το Κωνσταντίνο Κόκκο καταλήγει με την φυλάκιση του τελευταίου (18).
Το 1687 έχουμε νέες ταραχές και πάλι με μπροστάρη τον Κόκκο που απευθύνεται στον Ναύαρχο της Βενετικής Δημοκρατίας Μοροσοζίνη (19). Ο Λατίνος Φραγκίσκος Μπαρότζης μαζί με τον υποτακτικό του Θωμά Παραρά και τον Κωμιακίτη Γεώργη του Μυλωνά που ήταν υπηρέτης του πεθερού του στήνει ενέδρα και δολοφονεί τον Έλληνα προεστό Κωνσταντίνο Κόκκο (20). Λίγα χρόνια αργότερα οι Φράγκοι προεστοί φαίνεται να έχουν αφήσει τον Γεώργη του Μυλωνά να τρομοκρατεί του χωρικούς. Σε μία επιστολή του 1692 «εις πάσα υψηλότατο και δικαιότατο κριτήριον όπου θέλει αναφερθεί το παρόν» γράφουν:
«Αδικημένοι, παραπονεμένοι και ξεκουμπισμένοι εμείς όλοι οι Κωμιακίτες και Βοθριάτες και άλλα λοιπά χωριά και φτωχολογιά του νησιού Αξίας από τες αδικίες και κλεψιές, σασιναμέντα, φονικά και άλλα κακά όπου καθημερινώς μας κάμνει ο Γεώργης του Μυλωνά (.. ..) έτσι όλοι συμφωνισμένοι με μαρτυρίες έμπροσθεν εμένα του υπογράφοντος γραφέου και αξιόπιστων μαρτύρων λέσιν και ομολογούσιν πως είναι κακός και άτυχος άνθρωπος και κλαίουν και φωνάζουσι δικαιοσύνη εις πάσα υψηλότατο και δικαιότατο κριτήριον όπου θέλει αναφερθεί το παρόν (.. .. ) δια τούτο, όλοι εμείς υποκάτωθεν του χωριού υπογεγραμμένοι μαζί με τον εφημέριον και γέροντες, άνδρες, γυναίκες, παιδιά, τον εκαταμαρτυρούμε σασίνο (δολοφόνο), κλέφτη και φονιά και άτυχον και κακό άνθρωπον, καταδότη και εχθρόν της αλήθειας και έτσι όσοι ηξέρουν γράμματα υπογράφουν» (21).
Το 1719 τα χωριά (22) του νησιού (μεταξύ των οποίων και αυτά της ΒΟΝ) στέλνουν μια επιστολή διαμαρτυρίας προς τους φεουδάρχες. Το ύφος αυτής της επιστολής, σε αντίθεση με τη μεμψιμοιρία που απέπεμπε η προηγούμενη είναι διεκδικητικό:
«Πρώτο να κοπούν τα τέλητα πάσκουλα.
Στα χωρία ενγγκαριές (23) να μην κάνουν των αρχόντω
Καπριάτικα να μην παίρνουν.
Στα λέφτερα πράμματα να μην πεχερίζωνται.
Τα μετάξια να τα δεκατίζουν οι βοηβοντάδες του κάθε χωριού και τα φύλλα που μαζόνουν από κεσίμνια να τα πλερώνουν.
Σε όσα πράγματα εβρίσκουνται αγριλιές και ελιές εντριτεμμένες και κεντριστούνε να γροικούνται των νοικοκυραίων οπούνε το πράμμα και να μετρούνται ως καθώς μετράται και η γης του ιδίου πραμμάτου τόσον και οι ελιές..
Τα έξοδα όπου γίνουντε στες αφεντείες να μοιράζονται στο τρίτο.
Τα πράγματα όπου ένε μέσα στους τόπους να μην σηκόνουνται από τους νοικοκύριδες.
Τα ζωντόβολα όπου εβρίσκουνται μέσα στους τόπους τα ασφράγιστα να μην τα παίρνουν οι άρχοντες αλλά ναναι των νοικοκυρών όπου τάχουν.
Τα δερματικά να ταφίνουν οι νοικοκύριδες των πραμμάτων εκείνω πούνε το διατεταγμένο, βγάνοντας από 15 δεμάτια να παίρνη το ένα , να πηγαίνουν οι δεργάτες να τον παίρνουν ομπρός στους νοικοκύριδες
Το μετριτικό να βγαίνει από πάνω των αρχόντων ηγούν εις τους τόπους.
Τες μέλισσες όπου ένε εις τα χωριά και στα λέφτερα πράμματα να πληρώνου το χαράτζι τως το κάθε χωριό στον βοιβόντα.
Σε κάθε 10 ζώα ή πρόβατα να δων ένα δεκάρι τυρί εκείνου πώχει τον τόπο, ήγουν διά τα κοστούδια γροικάτε.
Τα πράμματα τα δεντρολογημένα των Αργιώ και τ`αμπέλια Κοζάκης και στα Τζιμαούρι, μαντρί να μην εμπαίνει μέσα και αν γίνη, σκότωμα να ένε του νοικοκύρου πούνε το πράμμα, τόσον να γροικούνται και τα λιβάδια Πολιχνίου.
Ξύλα άγρια και κλαδιά φωτιάς, βελάνια, αγριελιές, κουντουρούδια να μην εμποδίζουνται από εκείνους που έχουν τους τόπους και να τα παίρνουν ελεύθερα όλοι οι ραγιάδες.
Σκότωμα να μην γίνεται απαράδοτο.
Τα περιβολιασμένα πράγματα δεργατικό να μη δώνουν.
Όποιος ραγιάς ήθελε φυτέψει αμπέλι ή χωράφι να τραφοκοπήση να ένε νοικοκύρις και εμπόδια να μην έχη από τίνα τόσον και σε εντριτεμμένα.
Σμυρίγλι να είναι ελεύθερο των κοπιαστάδω
Τον τόπο του Φαναρίου και Αγίας Κυριακής και Αγίου Ηλία τα λεύθερα να τα σπέρνουν όποντες θέλουν οι ραγιάδες.
Του Δανακού τα περιβόλια να είναι λεύθερα να μην εμπαίνει μανδρί μέσα (24)»
Η απόκριση των φεουδαρχών στα περισσότερα αιτήματα των χωρικών ήταν αρνητική:
«δια τα τέλητα το κάμνομεν σπάτι με τες όμοιες των μαρτυρίες, πως είναι γονικά μας μούλκια και παλαιό μας ζάπτι από τους προγονέους μας εώς και την σήμερον πριν τον ταχριτζί και μετέπειτα τον ταχριτζί, διατί τον καιρόν όπου εχτίζουνταν τα σπίτια έστοντας η γης εδική μας επαίρναμε το δικαίωμα μας καθώς φαίνεται η απόφασι της κραταιάς βασιλείας, διά το οποίον πλερόνομεν το βασιλικό δόσιμον καθώς εγνώρισεν η βασιλεία
Δια τα καπριάτικα, έχοντας κάπρο και βόσκοντας και εις τα πάσκουλα του καθενός κράτησιν έχουν να τα δίνουν ωσάν παλιόν ζάπτι των προγονέων μας.
Δια τα λεύτερα όσα εθέλαν αποδείξη με δίκαιες και νόμιμες απόδειξες να είναι εδικά τως.
Στα μετάξια όπου γίνουνται από κεσίμνια πάντα τα εδεκάτιζαν εκείνοι που είχαν τα κεσίμνια και από τινά δεν είχαν κανένα εμπόδιο, τόσο πρι το ταχίρι ωσάν και ύστερα εώς την σήμερον.
Δια αγριλιές όπου κεντρίζουνται ελιές γροικούνται των αφεντοτόπω καθώς διαλαμβάνει η απόφασι της βασιλείας, άγρια και ήμερα δέντρα και στες αφέντικες ελιές δεν έχει να κάμη ο κοπιαστής μόνο εις τες μισιάρικες παίρνει ο κοπιαστής τες εμισές και ο αφεντότοπος τες άλλες μισές κατά το ζάπτι μας το γονικό εώς την σήμερο.
Δια τα πράγματα τα ντριτεμμένα κατά το παλαιό αντέτι όντας ήθελαν τα αφίση να παιράσουν τέσσαροις χρόνοι να μη τα σπέρνουν έχει θέλημα ο αφεντότοπος να τα δίνει αλλονώ κοπαδιαστάδω να λαβένει το δικαίωμα του καθώς και αφτός πλερόνει της βασιλείας το κεσίμι δια να μην έχη ζημιά.
Δια τα ασφράγιστα ζωντόβολα ζάπτι παλαιό εστάθη γενόμενο ενούς χρόνου και δεν ήθελεν έσθαι σφραγισμένο έχει εξουσία ο αφεντότοπος να το πιάνει, και εώς την σήμερον έτρεξαν έτζι.
Δια τα δεργατικά πάντα από δέκα δεμάτια αγγίζει τω εργατώ το ένα.
Διά το μετριτικό να βγαίνει από τον αφεντότοπο μετά χαράς, μα να μην εμπορή να θερίζη δίχως το θέλημα του αφεντοτόπου και νάνε ο δεργάτης εκεί να μετρά τα δεμάτια και να μην εμπορή να κοπανήσει (Σημ συγ. Κοπάνιζαν τα στάχια γιατί δεν είχαν γεννήματα)
Διά τζοί μέλισσες οπούνται στα λεύτερα ας πλερόνουν το δόσιμο τως του βοιβόντα.
Δια τα κουστούδια οπού βόσκουν μέσα στους τόπους λογάται ωσάν νοίκι του σπιτιού, και είνε αντέτι παλαιό να πλερώνει από πάσα δέκα το ένα.
Διά τα πράμματα τα δεντρολογημένα τόσο ένε υποκείμενα εις την βοσκήν ωσάν και εις το σκότωμα, ωσάν και τάλλα κατά την απόφασι της βασιλείας, εκείνα που ένε μέσα εις τους τόπους.
Ξύλα της φωτιάς και κλαδιά εώς την σήμερο τινάς δεν τους αμπόδισε, δια τα βελάνια μαζώνοντας ο νοικοκύρης εκείνα που του χρειάζονται ας έχουν θέλημα οι κοπιαστάδες να τα μαζώνουν τόσον και δια τες αγριλιές.
Δια τα σκοτώματα αφόντις διαλαληθή να παντησή ο καθένας τα ζωντόβολα του, ύστερα έχει θέλημα και άδεια ο νοικοκύρις στα πράμματα τα τραφοκοπημένα να σκοτώνη, δια να παντάται τόσον το ουσούρι του αφέντη μπέγι ωσάν και των ίδιων των νοικοκυρών.
Δια τα αμπέλια και χωράφια όπου ζητούν να τραφοκοπούν μέσα εις τους τόπου δεν εμπορούν να τα κάμουν επειδή αμποδίζουν την βοσκή των ζωντοβόλων.
Δια το τζυκαλόχωμα τινάς δεν αμποδίζει ξέχως να γίνεται ζημιά τινός. δια το σμυρίγλι φανερόν πράμμα είνε από παλαιόθες πως είνε δικαίωμα των αφεντότοπω.
Διά τα λέφτερα που ήθελαν φανερώση δίκαια, Φαναρίου, Αγίας Κυριακής και Αγίου Ηλία να μην εμπορούν να σπέρνουνται παρά τον καιρό που σπέρνουνται οι τόποι μην εμπορόντας να απαντηχτού δίχως ναναι σπαρμένοι οι τόποι.
Δια τα περιβόλια του Δανακού λείποντας η βοσκή ο αφεντότοπος δεν έχει άλλο παρά το πάσκουλο, διά το οποίο πλερόνει το βασιλικό κεσίμι μη έχοντας το πάσκουλο δεν του απομένει τίποτις(25).
Είναι φανερό από τον παραπάνω διάλογο των χωρικών με τους φεουδάρχες ότι οι χωρικοί διεκδικούν ορισμένα δικαιώματα που δεν είχαν παλαιότερα και οι φεουδάρχες στηρίζονται σε όσα ίσχυαν στην εποχή των προγόνων τους για να υποστηρίξουν την θέση τους. Δηλαδή οι μεν χωρικοί εμφανίζονται ριζοσπαστικοί και οι φεουδάρχες υπέρμαχοι της «παράδοσης». Τελικά δεν μπορεί να επιτευχθεί συμφωνία μεταξύ των δύο πλευρών και στέλνονται αντιπροσωπείες στην Πόλη όπου αποφασίζεται οι φόροι να καταβάλλονται ξεχωριστά για το Κάστρο και ξεχωριστά για τους άλλους (26).
Από τα μέσα του 18ου αιώνα και έπειτα έχουμε μία βασική στροφή στη συγκρουσιακή διαδικασία. Ενώ παλαιότερα είχαμε από τη μία μεριά τους Λατίνους ευγενείς και από την άλλη τους Έλληνες ευγενείς και τους χωρικούς, πλέον οι Έλληνες προεστοί και Λατίνοι προεστοί εμφανίζονται ενωμένοι ενάντια στους χωρικούς. Σε μία συμφωνία που γίνεται το 1736 οι χωρικοί καταφέρνουν να αποσπάσουν ορισμένα δικαιώματα από τα Κοινά του Μπούργου και του Κάστρου (27) την οποία όμως παράβαιναν συστηματικά οι προεστοί. Αλλά και οι χωρικοί, σε πολλές περιπτώσεις, αρνούνταν να καταβάλουν τις προσόδους στους φεουδαλικούς ιδιοκτήτες (28).
(1) Δεν μπορούμε να δεχτούμε τον χαρακτηρισμό Φεουδαλικοί άρχοντες διότι παραπέμπει σε δουλοκτητικό τρόπο παραγωγής.
(2) Ο Πιαλή Αγάς ήταν χριστιανός εξωμότης και μάλιστα ήταν αυτός που είχε διώξει του γενοβέζους από την Χίο και αργότερα ο ίδιος έδιωξε τους Φράγκους δούκες από την Νάξο (βλέπε William Miller, Η Φραγκοκρατία στην Ελλάδα, 1997-Ελληνική Γράμματα, σελ. 700
(3) Είναι πολύ πιθανό η περιοχή του Σκαδού Μέσης να άνηκε στην Κωμιακή εκείνη τη περίοδο
(4) Ζερλεντής 1925: 47-49 επίσης Κεφαλληνιάδης 1996: 391
(5) Εθνική Βιβλιοθήκη, τμήμα χειρογράφων, Νάξος Ξ1, 27, Ξ32, Ξ48, Ξ52, επίσης Ξ2, Ξ67, Ξ110 (περιέχονται στο Κεφαλληνιάδης 1996)
(6) Ζερλέντης 1925: 64-66
(7) Βλέπε Κεφαλληνιάδης 1996: 378-393 επίσης Ζερλέντης 1925
(8)Για την συνθήκες διαβίωσης των χωρικών βλέπε Ζερλέντης 1925, Kasdagli 1996, Πρωτονοτάριου Ν.Α., Το αγροτικόν ζήτημα και οι Φράγκοι της Νάξου, 1945-Αθήνα
(9) Ταχίρι=είσπραξη
(10) Αν και το κατάστιχο έγραφε 783 χανέδες η πρόσθεση έβγαζε 803. Νίκος Βέης, Η Τσακωνική εποίκισις εν Νάξω, 1949-Ναξιακό Αρχείο, έτος Β, Ιανουάριος Απρίλιος 1949, τεύχος 15 (περιέχεται στον Α τόμο Ναξιακού Αρχείου 1947-1949: 189-190- γενάδιος Βιβλιοθήκη). Από τους 803 χανέδες οι 157 είναι στο Μπούργος, οι 99 στο Κάστρο και οι υπόλοιποι στα χωριά (Απεράθου 119)
(11) Γενικά αρχεία του κράτους, χειρόγραφο Β΄ 200 Νίκος Κεφαλληνιάδης1996: 380
(12) Γενικά αρχεία του κράτους, Γενική Γραμματεία, φ. 28 Εμπερ. 8-3-1828 Κεφαλληνιάδης 1996:
(13) Βακαλόπουλος Κωνσταντίνος, Η επαναστατημένη Ελλάδα Ηπειρωτική και Αιγαίο μεταξύ του 1826-1829, σελ. 118. Αναφέρονται ότι καλλιεργούνται ακόμα στο νησί φοινικιές, δαμασκηνιές και άσπρες και κόκκινες μουριές (M. Pitton de Tournefort, Re;lation d`un voyage de Levant fait par ordre du roi, 1717-Amsterdam, σελ 81 ep;ishw G-A. Olivier, Voyage dans l`Empire Othoman, τομος 2, σελ. 172-174
(14) Kasdagli Aglaia: Land and marriage settlements in the Aegean, 1999-Veniche, Σελ.. 43
(15) Για τα βάσανα ων χωρικών της Ναξιάς γενικά από τις απαιτήσεις των Φεουδαρχών βλέπε Μαρκόπολις:1893, Ζερλέντου 1925 Kasdagli 1986
(16) Μελισσινός 1959: 132 Ζερλέντης 1925: 24-25
(17) Μαρκόπολις 1893: 10-11. Το 1623 ο οικονόμος της εκκλησίας της Δρυμαλίας του οίκου των Πολιτών (έλληνες προεστοί) ζήτησε και πέτυχε την αποκοπή των εντριτειών αλλά οι Λατίνοι πέτυχαν την κατάργηση της απόφασης (Ζερλέντης 1925: 25-27)
(18) Μελισσινός 1959: 133
(19) Μαρκόπολις 1893: 20 Ζερλέντης 1925: 68-72
(20) Μαρκόπολις 1893: 1 Σε αντίποινα οι Κόκκοι σκότωσαν τον πεθερό του Μπαρότζη Ολλανδό πρόξενο στη Νάξο Χρουσινό Κορονέλλο 24-7-1689 (Μαρκόπολις 1893: 20) Βεβαίως ο Κορονέλλος είχε σκοτώσει πριν αρκετά χρόνια (1669) και έναν άλλο έλληνα προεστό τον Στέφανο Κανδιώτη (Ζερλέντης 1922: 39)
(21) Μαρκόπολις1893:1
(22) Σχετικά με τους τόπους Κουτζοχεράδο, Τζυκαλαριό, Δαμαριώνας, Φιλώτι, Μονή, Σίφωνες, Κεραμωτή, Κινίδαρος, Βόθροι, Κομνιακή, Σαγγριά, Ποταμιά, Μέλανες και Απεράθου
(23) Οι Ενγκαριές ήταν περιοχές σπαρμένες απαγορευμένες για τα ζώα. Από την λέξη εν καιρώ (Βλέπε Ζευγώλη Γ.Δ. Ποιμενικά της Νάξου , περιοδικό «Λαογραφία» τεύχος 15, 1953, σελ. 85)
Σύμφωνα με διήγηση του Στέφανου Κεραμιώτη το 1979 στην περιοχή της Κωμιακή υπήρχαν τέσσερις ενγκαριές (Απόλλωνα, Αγιά, Κανά, Φανερωμένη) που σπέρνονταν εναλλακτικά ενώ στις άλλες δύο βοσκούσαν τα ζώα (Σφακιανός Νίκος, Παραδοσιακή τεχνική και έθιμα: η καλλιέργεια και αποθήκευση του κριθαριού στη Νάξο, «Κυκλαδικά θέματα», τεύχος 4, Σεπτέμβριος-Οκτώβριος 1984, σελ. 220)
(24) Ζελρέντης 1925: 77-79
(25) Ζερλέντης 1925: 79-81
(26) Μελισσινός 1959: 134-135
(27) Ζερλέντης 1925: 23 επίσης Ζευγώλης 1947: 143
(28) Μελισσινός 1959: 135 Ζερλέντης 1925: 93-95
Πηγή: Χρήστος Σιδερής ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΚΗ ΧΩΡΗΤΙΚΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΠΑΡΑΓΩΓΙΚΗΣ ΔΟΜΗΣ ΚΑΙ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗ ΣΤΗΝ ΒΟΡΕΙΑ ΟΡΕΙΝΗ ΝΑΞΟ ΑΠΟ ΤΟΝ 19Ο ΑΙΩΝΑ ΜΕΧΡΙ ΤΙΣ ΜΕΡΕΣ ΜΑΣ
Subscribe to:
Posts (Atom)
